Η εργασία αυτή αναφέρεται στη μελέτη πέντε «θησαυρών» με χάλκινα νομίσματα, από τους οποίους

ΒΑΣΙΛΗΣ Δ. ΠΟΥΛΙΟΣ ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΝΗΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑΣ ΤΟΝ ΑΝΤΙΓΟΝΙΔΏΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΙΓΟΝΟ ΓΟΝΑΤΑ ΕΏΣ ΤΟΥΣ ΠΡΏΤΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΤΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ Ε' Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΠΕΝΤΕ «ΘΗΣΑΥΡΩΝ» ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Η εργασία αυτή αναφέρεται στη μελέτη πέντε «θησαυρών» με χάλκινα νομίσματα, από τους οποίους οι τέσσερις βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας και ο ένας στο Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας1. Κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα και των πέντε «θησαυρών» είναι ότι η πλειονότητα των νομισμάτων τους ανήκει στον Αντίγονο Γονατά (277/6-240/39 π.χ.). Η χάλκινη νομισματοκοπία αυτού του τόσο σημαντικού βασιλιά της Μακεδονίας, του σημαντικότερου ίσως μετά τον Αλέξανδρο Γ, σε συνδυασμό με τα υστερόσημα που παρατηρούνται σε πολλά νομίσματά του, δεν έχει γίνει έως σήμερα αντικείμενο ολοκληρωμένης συστηματικής έρευνας και μελέτης με βάση μια ευάριθμη εκπροσώπηση χάλκινων νομισμάτων του σε «θησαυρούς»2. Η παρούσα μελέτη ξεκίνησε με την περίπτωση του «θησαυρού» Ν1337, στον οποίο περιοριζόταν αρχικά το ερευνητικό ενδιαφέρον3. Μετά όμως από έρευνα στο Μουσείο Καβάλας διαπιστώθηκε η ύπαρξη και των υπόλοιπων τεσσάρων «θησαυρών» και έτσι αποφασίστηκε η συνεξέτασή τους, για την εξαγωγή πληρέστερων και πιο ολοκληρωμένων συμπερασμάτων. Με την εργασία αυτή δεν φιλοδοξούμε, βέβαια, να λύσουμε όλα τα προβλήματα της χάλκινης νομισματοκοπίας του Γονατά, αλλά με τις παρατηρήσεις και τις προτάσεις που διατυπώνονται ευελπιστούμε ότι συμβάλλουμε στη μελέτη της και παρέχουμε ένα κίνητρο για την περαιτέρω έρευνά της. 1. Αριθ. ευρ. Μ. Καβάλας Ν61-73, Ν1337, Ν1355, Ν1364 και αριθ. ευρ. Μ. Δράμας 321Ν. Και ο τελευταίος «θησαυρός» βρισκόταν στο Μουσείο Καβάλας (αριθ. ευρ. Ν1344), αλλά επειδή προερχόταν από τη Δράμα μεταφέρθηκε στις 20-1-1998 στο νεοσύστατο Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης. 2. Μερικές παρατηρήσεις για τα χάλκινα νομίσματα του Αντιγόνου Γονατά των τύπων Αθηνά/Πάνας και Ηρακλής/Ιππέας έγιναν στη δημοσίευση των νομισμάτων της αθηναϊκής Αγοράς από τον J.H. Kroll, The Greek Coins, The Athenian Agora XXVI, Princeton 1993, σ. 36-39,166-170,189-190. Να σημειώσουμε ότι από την αθηναϊκή Αγορά και γενικώς από την Αθήνα απουσιάζει παντελώς ο τύπος Μακεδονική ασπίδα/μακεδονικό κράνος. Εκτενέστερες παρατηρήσεις και προτάσεις, πάλι όμως για τους δύο τύπους, διατυπώθηκαν από τον Κ. Lönnqvist, Studies on the Hellenistic Coinage of Athens: The Impact of Macedonia on the Athenian Money Market in the 3rd Century B.C. Papers and Monographs of the Finnish Institute at Athens, VI, 1997, σ. 119-146. Η εργασία αυτή στηρίζεται στα μακεδονικά νομίσματα που έχουν βρεθεί στην Αγορά, κυρίως, στο Ασκληπιείο και στον Κεραμεικό. Η μοναδική μέχρι σήμερα ολοκληρωμένη δημοσίευση «θησαυρών» με χάλκινα νομίσματα και του Αντιγόνου Γονατά, αλλά μόνον του τύπου Μακεδονική ασπίδα/μακεδονικό κράνος, είναι του X. Γκατζόλη, Δύο ελληνιστικοί «θησαυροί» από τη Μακεδονία, Πρακτικά Β' Επιστημονικής Συνάντησης, Το νόμισμα στο μακεδονικό χώρο, Οβολός 4, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 103-126, όπου υιοθετούνται οι απόψεις του J.H. Kroll και του Κ. Lönnqvist για τους άλλους δύο τύπους των χάλκινων νομισμάτων του Γονατά. Οι δύο «θησαυροί» είναι από τη Βεργίνα Ημαθίας/1994 με 1 αργυρό και 22 χάλκινα νομίσματα, από τα οποία 15 του Αντιγόνου Γονατά, και από τον Μακρύγιαλο Πιερίας/1995 με 1 αργυρό και 39 χάλκινα νομίσματα, από τα οποία 10 του Γονατά. 3. Ευχάριστο! τη συνάδελφο Σταυρούλα Σαμαρτζίδου, η οποία διενήργησε την ανασκαφική έρευνα, για την παραχώρηση της άδειας μελέτης και δημοσίευσης του «θησαυρού». 237

Οι πέντε «θησαυροί» που εξετάζονται είναι οι παρακάτω: 1. Δράμα/1983: Δεκαεννέα (19) χάλκινα νομίσματα. Βρέθηκαν από τον Παύλο Αχτσίογλου σε τάφο στο κτήμα του στη θέση Αμπέλια, βόρεια της Δράμας, τον Απρίλιο του 1983 και παραδόθηκαν από τον ίδιο4. 2. Οφρύνιο/1980: Εκατόν επτά (107) χάλκινα νομίσματα μέσα σε μικρή όλπη (Α4290). Βρέθηκαν κατά την ανασκαφή του ελληνιστικού κτιρίου στον αγρό του Λεωνίδα Ελμαντζίδη στη θέση Τσαρδάκια Οφρυνίου Καβάλας στις 12-12-19805. 3. Ροδολίβος/1952: Δεκατρία (13) χάλκινα νομίσματα μέσα σε κάνθαρο (Α414). Βρέθηκαν σε τάφο στις 28-4-1952, κατά την ανέγερση του γυμναστηρίου του παλαιού Γυμνασίου Ροδολίβους Σερρών6. 4. Νέα Φυλή/1980: Δεκατρία (13) χάλκινα νομίσματα, από τα οποία ένα (1) είναι επικεκομμένο και έντεκα (11) φέρουν στον εμπροσθότυπο κυκλικό υστερόσημο. Βρέθηκαν από τον Χαράλαμπο Τοπαλίδη σε τάφο στη θέση Άγιος Αθανάσιος Νέας Φυλής Σερροόν στις 11-3-1980 και παραδόθηκαν από τον ίδιο7. 5. Νέα Ζίχνη/1982: Σαράντα δυο (42) χάλκινα νομίσματα μέσα σε κάνθαρο (Α4049), από τα οποία τριάντα δυο (32) είναι επισημασμένα στον εμπροσθότυπο με κυκλικό υστερόσημο. Βρέθηκαν στον κιβωτιόσχημο τάφο X στις 5-4-1982, κατά την ανασκαφή αρχαίου νεκροταφείου στη θέση Μίτκα Νέας Ζίχνης Σερρών8. Πίνακας 1 Η σύνθεση των πέντε «θησαυρών» με την αριθμητική και ποσοστιαία εκπροσώπηση των εκδοτριών αρχών. Φ ί λ ι π π ο ς Β ' Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Γ Κ ά σ σ α ν δ ρ ο ς Α ν τ ί γ ο ν ο ς Φ ί λ ι π π π ο ς Ε ' Α ι τ ω λ ι κ ή «Θ η σ α υ ρ ο ί» Δράμα Ν1344/321Ν Οφρύνιο Ν1364 Ροδολίβος Ν61-73 Νέα Φυλή Ν1355 Νέα Ζίχνη Ν1337 Γ ο ν α τ ά ς Σ υ μ π ο λ ι τ ε ί α Α τ α ύ τ ι σ τ α τεμ. % τεμ. % τεμ. % τεμ. % τεμ. % τεμ. % τεμ. % 4 21,05 14 73,68 1 5,27 14 13,08 93 86,92 1 7,69 1 7,69 10 76,93 1 7,69 13* 100 1 2,38 40 95,24 1 2,38 * Έ ν α νόμισμα είναι επικεκομμένο με σφραγίδες στατήρα Οπουντίων Λοκρών. 238 4. Αριθ. ευρ. Μ. Καβάλας Ν1344 και Μ. Δράμας 321N.Add38 (1983), Χρονικά, σ. 326, όπου όμως υπάρχουν δυο λανθασμένα στοιχεία: πρώτον, ότι τα νομίσματα του «θησαυρού» είναι 12 και, δεύτερον, ότι τόπος ανεύρεσης είναι τα Αμπελάκια, ένα χωριό 5 χλμ. νοτιοδυτικά της Δράμας. 5. Αριθ. ευρ. Μ. Καβάλας Ν1364. CH IX, 173, όπου ως τόπος προέλευσης αναφέρεται η Hιόνα. AΔ35 (1980), Χρονικά, σ. 422. Μ. Νικολαΐδου-Πατέρα, Κλειστό χρονολογικό σύνολο ελληνιστικής κεραμικής από τα περίχωρα της Ηιόνας, Γ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Χρονολογημένα Σύνολα-Εργαστήρια, Θεσσαλονίκη 1991, Αθήνα 1994, σ. 104-114 και ιδιαίτερα για μεν το «θησαυρό» σ. 104-105, για δε το αγγείο-«θησαυράριο» σ. 113, πίν. 61γ. Να σημειώσουμε ότι στην ανακοίνωση αυτή και στο CH αναφέρονται 15 νομίσματα Κασσάνδρου (1 Απόλλωνας/Τρίποδας και 14 Ηρακλής/Ιππε'ας), ενώ είναι 14 (ο τύπος Ηρακλής/Ιππεας εκπροσωπείται με 13 νομίσματα). Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω και από αυτήν τη θέση τη συνάδελφο Μαρία Νικολαΐδου-Πατέρα για την παραχώρηση της άδειας μελέτης και δημοσίευσης του «θησαυρού». 6. Αριθ. ευρ. Μ. Καβάλας Ν61-73. Β. Πούλιος, Χρονολογημένη ελληνιστική κεραμική από την Ανατολική Μακεδονία, Γ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, σ. 116, πίν. 66α (κάνθαρος). 7. Αριθ. ευρ. Μ. Καβάλας Ν1355. 8. Αριθ. ευρ. Μ. Καβάλας Ν1337. ΛΑ 37 (1982), Χρονικά, σ. 329. Πούλιος, ό.π., σ. 116-117, πίν. 66β (κάνθαρος).

Δράμα/1983 (Ν1344/321Ν) (Ε ί κ. I)10 Κασσάνδρου11 ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΟΙ ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ ΤΩΝ «ΘΗΣΑΥΡΩΝ»9 Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Οπ.: Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. Το δεξί χέρι του είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Δεν σώζονται ίχνη της επιγραφής, εκτός από το αριθ. 2, όπου διακρίνονται κάποια πάνω από τον ιππέα. Στο πεδίο κάτω από την κοιλιά του αλόγου μονογράφημα. 1* 03:30 5,088 Οπ.: Κάτω δυσδιάκριτο 41, δ. φθαρμένο σύμβολο (ρόπαλο;). 2* 12:30 7,078 Οπ.: Ό λο το πεδίο φθαρμένο. 3 5,630 Εμ.: Εντελώς φθαρμένη η παράσταση. Οπ.: Όμοια. 4 5,594 Όμοια. Αντιγόνου Γονατά Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Οπ.: Ελάχιστα ίχνη από την πολύ φθαρμένη επιγραφή ημικυκλικώς επάνω και κάτω. Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. Το δεξί χέρι του είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Στο πεδίο κάτω από την κοιλιά του αλόγου φθαρμένο αδιάγνωστο σύμβολο12. 5* 10:00 4,585 Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Σε αρκετά η παράσταση μέσα σε στικτό κύκλο. Οπ.: Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. B - A αρ. και δ. από το κεφάλι του ιππέα, κάτω από την κοιλιά του αλόγου. Το δεξί χέρι του είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Στο πεδίο δ. τίποτα, γράμμα, σύμβολο, μονογράφημα. 6* 10:00 3,714 7 10:00 4,025 8* 02:00 4,355 Οπ.: Φ. 9. Τα νομίσματα που φέρουν αστερίσκο στον αύξοντα αριθμό απεικονίζονται στους φωτογραφικούς πίνακες σε κλίμακα 1:1. Ακολουθεί ο άξονας του νομίσματος σύμφωνα με τον ωροδείκτη και εν συνεχεία σημειώνεται το βάρος του σε γραμμάρια. Πρέπει να σημειώσουμε ότι η αναγνώριση μερικών αναφερόμενων συμβόλων, μονογραφημάτων ή γραμμάτων δεν είναι πάντα εφικτή στη φωτογραφία του νομίσματος, λόγω μη πιστής απεικόνισής του. Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν στο ίδιο το νόμισμα, δεδομένου ότι η οπτική εξέταση των νομισμάτων έγινε με τη βοήθεια μεγεθυντικών φακών και στερεομικροσκόπιου και όταν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία ως προς την αναγνώριση στοιχείων ενός νομίσματος σημειώνεται. Η συντήρηση των νομισμάτων έγινε από το συντηρητή του Μουσείου Καβάλας Γιώργο Ξυλαπετσίδη και η φωτογράφηση από τον Στέφανο Στουρνάρα, τους οποίους και ευχαριστώ. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συναδέλφους Χρήστο Γκατζόλη, Σελήνη Ψωμά, Σοφία Κρεμύδη, Πηνελόπη Μάλαμα και τη σχεδιάστρια του Μουσείου Καβάλας Κυριακή Παπαδοπούλου για την πολύπλευρη βοήθειά τους. 10. Η διατήρηση των νομισμάτων αριθ. 1-4 είναι από πολύ μέτρια έως πολύ κακή, των αριθ. 5-18 από μέτρια έως κακή και του αριθ. 19 πολύ κακή. Γενικώς, ως σύνολο, η φθορά στα νομίσματα αυτού του «θησαυρού» είναι μεγαλύτερη από τα νομίσματα των άλλων «θησαυρών». 11. Παρά την απουσία επιγραφής, τα νομίσματα αποδίδονται στον Κάσσανδρο, αφ ενός επειδή ως ημιωβόλια είναι βαρύτερα από τα τεταρτημόρια του ίδιου τύπου του Αντιγόνου Γονατά, αφ ετέρου διότι τα τεχνικά και τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά τους τα διαχωρίζουν εμφανώς από του Γονατά. Ειδικότερα, το νόμισμα αριθ. 1 φέρει το ίδιο μονογράφημα με άλλα νομίσματα του Κασσάνδρου (SNG Cop. 1148-1149 και SNG Alpha Bank 923-925). 12. Αν και απουσιάζει η επιγραφή, όλα τα στοιχεία του νομίσματος το διαφοροποιούν σαφώς και από τα νομίσματα του Κασσάνδρου και από τα αμέσως επόμενα του Αντιγόνου, οπότε το εντάσσουμε στη σειρά με το βασιλικό τίτλο και το όνομα ολογράφως (ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΑΝΤΙΓΟΝΟΥ). 239

240 Ε ί κ. 1. «Θησαυρός» Ν1344/321Ν/Δράμα.

9 05:00 3,504 Όμοια. 10* 05:00 4,686 Οπ.: Άστρο σωζόμενο εν μέρει. 11* 09:00 4,493 Οπ.: (;). Η. 12 11:00 4,238 Οπ.: Φθαρμένο αδιάγνωστο γράμμα ή μονογράφημα. 13 06:00 4,669 Οπ.: Το πεδίο δ. φθαρμένο. 14* 07:30 4,504 Όμοια. 15* 07:30 4,935 Όμοια. 16* 01:30 4,546 Όμοια. Εμ.: Κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος προς δεξιά. Οπ.: Πάνας προς δεξιά με ανοιχτά τεντωμένα πόδια σε σχήμα Λ στήνει τρόπαιο. B - A αρ. από το κεφάλι του και στο πεδίο δ. Στο πεδίο αρ. κάτω από το Β γράμματα. Αρκετά φθαρμένη η παράσταση και το πεδίο. 17* 09:00 5,763 Οπ.: Κ. Φ. 18* 04:00 5,884 Οπ.: Ό λο το πεδίο φθαρμένο. Ζ Αταύτιστο Εμ.: Εντελώς φθαρμένη μακεδονική ασπίδα. Οπ.: Μακεδονικό κράνος με διπλό λοφίο. Πολύ φθαρμένη η παράσταση και εντελώς το πεδίο. 19* 3,197 ζ Οφρυνιο Καβάλας/1980 (Ν1364) (Ε ί κ.2-5)13 Κασσάνδρου14 Εμ.: Δαφνοστεφανωμένη κεφαλή Απόλλωνα προς δεξιά. Οπ.: Ίχνη φθαρμένης δυσδιάκριτης επιγραφής ΒΑΣΙΛΕΩΣ j δ. ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ αρ. Τρίποδας. Η παράσταση μέσα σε στικτό κύκλο. 1* 12:00 6,149 Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Η παράσταση μέσα σε στικτό κύκλο. Οπ.: ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ ημικυκλικώς επάνω και κάτω αντίστοιχα. Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. Το δεξί χέρι του είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Κάτω από την κοιλιά του αλόγου και στο πεδίο δ. σύμβολο, μονογράφημα ή γράμμα. Η παράσταση μέσα σε στικτό κύκλο. 2* 06:00 7,848 Οπ.: Κάτω Υ σωζόμενο αποσπασματικά, δ. Δ Ι15. 3* 06:00 6,816 Οπ.: Κάτω Δ, το υπόλοιπο πεδίο φθαρμένο16. 4* 01:00 5,716 Οπ.: Κάτω ημισέληνος, δ. -f17. 5* 03:00 5,824 Οπ.: Κάτω φθαρμένος κεραυνός οριζόντια, το υπόλοιπο πεδίο φθαρμένο18. 13. Η διατήρηση των νομισμάτων αριθ. 1-14 και 107 είναι από με'τρια έως κακή, των αριθ. 15-83 από καλή έως πολύ μέτρια και των αριθ. 84-106, που είναι τα καλύτερα διατηρημένα του «θησαυρού», από πολύ καλή έως μέτρια. 14. Στα νομίσματα αριθ. 3-5, 9,13 και 14 δεν σώζεται το όνομα του βασιλιά, έστω και μερικώς, αλλά αποδίδονται στον Κάσσανδρο με βάση τις ομοιότητες στο βάρος, στο μέγεθος και στα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά. Επιπλέον, στα αριθ. 3-5 και 9 έχουμε τα ίδια σύμβολα, μονογραφήματα και γράμματα με άλλα νομίσματα του Κασσάνδρου σε αυτόν το «θησαυρό» ή αλλού. 15. SNG Alpha Bank 923. Γκατζόλης, ό.π. (υποσημ. 2), ο. 106, «θησαυρός» Βεργίνα Ημαθίας/1994, αριθ. 2. 16. SNG Cop. 1142,1144,1147 και SNG Alpha Bank 911-920. 17. Γ.Π. Οικονόμου, Νομίσματα του Βασιλέως Κασσάνδρου, ΑΔ 4 (1918), ο. 27, αριθ. 93-94. 18. SNG Cop. 1153 και SNG Alpha Bank 933-936. 241

242 Εικ. 2. «Θησαυρός» Ν1364/Οφρύνιο Καβάλας.

Ε ί κ. 3. «Θησαυρός» κ 1364/Οφρύνιο Καβάλας. 243

244 Ε ί κ. 4. «Θησαυρός» Ν1364/Οφρύνιο Καβάλας.

Ε ί κ. 5. «Θησαυρός» κ 1364/Οφρύνιο Καβάλας. 6* 01:00 6,089 Οπ.: Κάτω l?i, δ. φθαρμένο σύμβολο (ρόπαλο;). 7* 12:00 6,513 Οπ.: Κάτω Φ Ο 19, δ. όμοια. 8* 10:00 5,950 Οπ.: Κάτω -f, δ. ρόπαλο κάθετα. 9* 09:00 5,451 Οπ.: Κάτω ΓΠ, δ. όμοια20. 10* 07:00 6,041 Οπ.: Κάτω βουκράνιο, δ. όμοια. 11 09:00 5,926 Οπ.: Ό λο το πεδίο φθαρμένο. 12 09:00 6,909 Όμοια. 13 03:00 6,280 Εμ.: Πολύ φθαρμένη η παράσταση. Οπ.: Πολύ φθαρμένη η παράσταση και το πεδίο. 14 5,885 Εμ.: Εντελώς φθαρμένη η παράσταση. Οπ.: Πολύ φθαοιιένη φθαρμένη η παοάσταση παράσταση και το πεδίο. Αντιγόνου Γονατά Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Οπ.: ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΑΝΤΙΓΟΝΟΥ ημικυκλικώς επάνω και κάτω αντίστοιχα. Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. Το δεξί χέρι του είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αρι- 15* 09:00 4,907 Οπ.: Δάδα. στερό κρατεί τα ηνία. Στο πεδίο κάτω από την κοιλιά του αλόγου σύμβολο21. 16* 12:00 4,527 Οπ.: Πίλος/κράνος. 17* 07:00 4,792 Όμοια. <* Η 19. Το ακανόνιστο όμικρον δίπλα στο μονογράφημα, εφόσον πρόκειται για γράμμα και όχι για κάτι άλλο (π.χ. αποτέλεσμα φθοράς της σφραγίδας), αποτελεί μοναδική περίπτωση ύπαρξης γράμματος δίπλα σε μονογράφημα. 20. Γκατζόλης, ό.π. (υποσημ. 2), σ. 109, «θησαυρός» Μακρύγιαλος Πιερίας/1995, αριθ. 20-21. 21. Τα νομίσματα αποδίδονται στον Αντίγονο Γονατά, μολονότι δεν σώζεται όλη η επιγραφή του ονόματος, επειδή διαφέρουν σαφώς μετρολογικά, τεχνικά και τεχνοτροπικά από τα ίδιου τύπου νομίσματα του Κασσάνδρου. Επιπλέον, τα αριθ. 16 και 17 έχουν το ίδιο σύμβολο, τον πίλο, με δύο βέβαια νομίσματα του Γονατά: ένα στον Η. Gaebler, Die antiken Münzen Nord-Griechenlands, III2, Makedonia und Paionia, Berlin 1935, σ. 188, αριθ. 12, πίν. XXXIV, 8 και άλλο ένα στη συλλογή SNG München 1081. Στο σημείο αυ- 2245 4 τό θα θέλαμε να παρατηρήσουμε ότι το αναφερόμενο ως πίλος σύμβολο από τον Η. Gaebler και τη συλλογή SNG München θα μπορούσε κατά τη γνώμη μας να είναι και απλό κωνόσχημο κράνος χωρίς λοφία ή φτερά.

Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά ή αριστερά (αριθ. 19)22. Οπ.: ΒΑΣΙΛΕΩΣ ημικυκλικώς επάνω23, κάτω από την κοιλιά του αλόγου. Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. Το δεξί χέρι του είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Στο πεδίο ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του αλόγου γράμμα ανάστροφα, μονογράφημα, σύμβολο ή τίποτα. 18* 01:30 4,750 Οπ.: Μ ανάστροφα. 19* 11:00 6,276 Όμοια. 20* 01:00 3,483 Οπ.: W. 21* 07:00 4,198 Οπ.: Αδιάγνωστο μονογράφημα. 22* 01:30 3,496 Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Σε αρκετά νομίσματα η παράσταση μέσα σε στικτό κύκλο. Οπ.: Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. B - A αρ. και δ. από το κεφάλι του ιππέα, ^ κάτω από την κοιλιά του αλόγου. Το δεξί χέρι του είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Στο πεδίο δ. τίποτα, σύμβολο, γράμμα, μονογραφήματα και σε δύο (αριθ. 40, 41) στο πεδίο δ. μονογράφημα και ανάμεσα στα πόδια του αλόγου μονογράφημα ή γράμμα. 23* 07:30 4,481 24 04:00 3,920 25 08:30 4,138 26* 04:00 4,783 27 11:00 5,304 28* 12:00 4,843 Οπ.: δ. ημισέληνος. 29*-1 09:00 5,143 Όμοια. 30*-J 10:30 4,277 Όμοια. 31* 06:00 4,191 Οπ.: δ. δάδα. 32 04:00 4,324 Όμοια. 33* 04:30 4,702 Οπ.: δ. άστρο. 34 08:00 5,415 Όμοια. 35 06:30 5,288 Όμοια. 36* 12:00 5,222 Όμοια. 37* 12:30 4,897 Οπ.: δ. Ε. 38* 01:30 3,762 Οπ.: δ. Φ. 39* 06:00 3,870 Οπ.: δ. prç. Η. 40* 11:00 4,065 Οπ.: δ. Η, ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του αλόγου αδιάγνωστο μονο γράφημα ή γράμμα. 41 06:00 5,221 Όμοια. Στα παρακάτω νομίσματα το πεδίο δ. είναι φθαρμένο σε τέτοιο βαθμό που δεν επέτρεψε να διαπιστωθεί αν υπάρχει ή όχι σύμβολο, μονογράφημα ή γράμμα και, όταν υπάρχει, ποιο είναι. 246 22. Το μοναδικό νόμισμα από όσα γνωρίζουμε με το κεφάλι προς αριστερά. 23. Ουσιαστικά η επιγραφή, και μάλιστα αποσπασματικά, σώζεται μόνο στο νόμισμα αριθ. 18. Στο αριθ. 19 σώζεται τμήμα του Ω μπροστά από το κεφάλι του αλόγου και το τελευταίο Σ πάνω ακριβούς από το ανασηκωμένο δεξί πόδι του και στο αριθ. 21 κατά πάσα πιθανότητα το Ω ή το τελευταίο Σ, μπροστά ακριβώς από το ίδιο πόδι του αλόγου (σύμφωνα με τα άλλα παραδείγματα η θέση ταιριάζει περισσότερο για το Σ). Το αριθ. 20 εντάσσεται σε αυτήν τη σειρά, επειδή το μονογράφημα που φέρει είναι παρόμοιο με το ανάστροφο Μ των αριθ. 18 και 19. Το αριθ. 22 εντάσσεται στην ίδια σειρά, λόγω των όμοιων τεχνικών και τεχνοτροπικών χαρακτηριστικών με τα υπόλοιπα, κυρίως στον εμπροσθότυπο. Αυτά τα χαρακτηριστικά, τα οποία ισχύουν βεβαίως και για τα αριθ. 20 και 21, μας φέρνουν πιο κοντά στην περίπτωση να έχουν ΒΑΣΙΛΕΩΣ παρά Β - Α.

42* 09:00 4,774 43 10:00 4,568 44 10:00 4,382 45* 10:30 4,762 46* 08:30 4,375 47 07:30 5,359 48* 10:00 4,981 49 06:30 5,081 50 09:00 4,746 51 02:30 5,175 52 12:00 4,563 53* 10:00 5,2 54 03:30 5,773 55 11:00 4,687 56* 04:30 4,729 57 10:30 4,567 58* 05:00 4,579 Εμ.: Κεφαλή Αθήνας με κορινθιακό κράνος προς δεξιά. Η παράσταση μέσα σε στικτό κύκλο. Οπ.: Πάνας προς δεξιά στήνει τρόπαιο. B - A αρ. από το κεφάλι του και στο πεδίο δ. ή αρ. και δ. από το κεφάλι του, A ή Al ανάμεσα στα πόδια του. Ο Πάνας στέκεται με ανοιχτά τεντωμένα πόδια σε σχήμα Λ ή κινείται με έντονο ή ελαφρύ (αριθ. 59 και 60) διασκελισμό, έχοντας λυγισμένο μπροστά το αριστερό πόδι και εντελώς ή ελαφρώς τεντωμένο προς τα πίσω το δεξί. Στο αριστερό χέρι του είναι τυλιγμένη νεβρίδα, φίδι ή τίποτα (στο αριθ. 59 η νεβρίδα ανεμίζει πίσω από την πλάτη του). Σε τρία νομίσματα (αριθ. 62, 73, 74) φορεί καυσία. Στο πεδίο αρ. γράμματα, γράμμα, σύμβολο και σε ένα (αριθ. 62) γράμμα και στο πεδίο κάτω. 59* 02:00 7,574 Οπ.: αρ. Φ. 60* 12:00 5,728 Όμοια. 61* 03:00 7,898 Οπ.: αρ. Φ δυσδιάκριτο. 62* 03:00 7,933 Οπ.: αρ. Φ μόλις που διακρίνεται, κάτω Η οριζόντια. "63* 06:00 6,054 Οπ.: αρ. Η οριζόντια. Φ. -64* 12:00 6,676 Όμοια. 65 11:00 6,165 Όμοια. 66* 04:00 6,257 Όμοια. 67* 07:00 7,039 Οπ.: αρ. Κ. Φ. 1-68* 07:00 7,556 Οπ.: αρ. Κ. -69* 01:30 8,936 Όμοια. 70 03:30 6,713 Όμοια. -71* 04:00 7,107 Όμοια. 72* 03:00 8,178 Όμοια. 73* 12:00 7,780 Οπ.: αρ. σταυρός(;)24. 74* 06:30 6,809 Όμοια. 75 05:00 6,868 Όμοια. 76* 10:00 5,954 Οπ.: αρ. βότρυς. 77 11:30 7,148 Οπ.: Το πεδίο αρ. δεν σώζεται όλο. 78* 03:00 7,544 Οπ.: Το πεδίο αρ. φθαρμένο. 79* 05:00 6,209 Όμοια. 80* 06:00 7,244 Όμοια. 81* 04:30 7,841 Όμοια. 82* 11:00 7,552 Όμοια. 83 6,673 Εμ.: Η παράσταση φθαρμένη. Οπ.: Όμοια. Εμ.: Κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος προς δεξιά. Σε μερικά η παράσταση μέσα σε στικτό κύκλο. Οπ.: Πάνας προς δεξιά με ανοιχτά τεντωμένα πόδια σε σχήμα Λ στήνει τρόπαιο. B - A αρ. από το κεφάλι του και στο πεδίο δ., A ή Al ανάμεσα στα πόδια του (στα αριθ. 9 4-9 6 ). Στο πεδίο αρ. W 25 και δ. Τ 24. Το σύμβολο αυτό, το οποίο μπορεί να είναι σταυρός ή κάτι άλλο (π.χ. σχηματοποιημένη δάδα), το συναντάμε και στα νομίσματα του Κασσάνδρου, βλ. Οικονόμου, ό.π. (υποσημ. 17), αριθ. 12, 71, 73, 74 και 114. 25. Στο νόμισμα McClean 3598 αντί για το μονογράφημα αυτό αναφέρεται το W. Όμως, πρώτον, στην απεικόνιση δεν φαίνε- 247

(αριθ. 84-92) ή αρ. Ε και δ. τίποτα (αριθ. 94-104). Στο αριθ. 93 το πεδίο αρ. δεν σώζεται και δ. Τ, ενώ στα αριθ. 105,106 το πεδίο αρ. είναι φθαρμένο και δ. δεν υπάρχει τίποτα. r 84* η 05:30 3,434 96* 01:30 4,364-85* - 10:30 3,558 97* 06:00 4,225-86* - 08:00 4,455 98 06:00 3,792-87* - 11:30 4,017 99 12:00 4,417-88* η 12:00 4,258 100 03:00 3,861-89* - 03:00 4,508 Ρ 101* 11:30 3,644-90* - 06:00 4,436 102* 08:30 4,532-91* -1 08:00 4,170 103 01:00 3,062-92* - 09:00 3,919 104 08:00 4,107-93* - 05:00 4,681 105 03:00 4,772 94* 09:00 4,166 106 04:30 3,583 95* 07:30 3,376 Εμ.: Φθαρμένη μακεδονική ασπίδα. Οπ.: [Β]Α - Σ[Ι] αρ. και δ. από μακεδονικό κράνος με διπλό λοφίο. Στο πεδίο πάνω αρ. Ν<, πάνω δ. και κάτω από το κράνος φθαρμένο και δυσδιάκριτο ΙΕ26. 107* 3,365 Ροδολίβος Σερρών/1952 (Ν61-73) (Ε ί κ. 6)27 Φιλίππου Β' Εμ.: Κεφαλή νέου με ταινία προς δεξιά. Οπ.: ΦΙΛΙΠΠ[ΟΥ] ημικυκλικώς επάνω. Ιππέας σε άλογο που καλπάζει προς δεξιά και με τα χέρια του κρατεί τα ηνία. Στο πεδίο κάτω από την κοιλιά του αλόγου 'Ε. 1* (Ν71) 09:30 5,860 Αλεξάνδρου Γ Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Η παράσταση μέσα σε στικτό κύκλο. Οπ.: ΑΛΕΞΑΝΔΡ[ΟΥ] ανάμεσα σε ρόπαλο πάνω και φαρέτρα με τόξο κάτω. Στο πεδίο πάνω από το ρόπαλο Η. 2* (ν70) 04:00 6,196 Αντιγόνου Γονατά Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Η παράσταση πολύ φθαρμένη. Οπ.: Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. Το δεξί του χέρι είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω 248 ται καθαρά ότι πρόκειται περί αυτού και, δεύτερον, τουλάχιστον σε εμάς είναι το μοναδικό γνωστό παράδειγμα, ενώ εδώ υπάρχει πολλαπλή και αδιαμφισβήτητη παρουσία του W στην αντίστοιχη θέση. Τα στοιχεία αυτά μας κάνουν να αναρωτηθούμε μήπως και το νόμισμα McClean 3598 φέρει το ίδιο μονογράφημα. 26. Το νόμισμα αυτό αποδίδεται στον Αντίγονο Γονατά, βάσει των ίδιων μονογραφημάτων στα ταυτισμένα με βεβαιότητα νομίσματα αυτού του τύπου στο άρθρο του R.W. Mathisen, The Shield/Helmet Bronze Coinage of Macedonia, SAN X, 1 (1979), σ. 4, αριθ. VII (έκτη ομάδα συνδυασμού συμβόλων και μονογραφημάτων), στον κατάλογο της συλλογής SNG Dreer-Klagenfurt 595 και στην εργασία του X. Γκατζόλη, ό.π. (υποσημ. 2), σ. 107, «θησαυρός» Βεργίνα Ημαθίας/1994, αριθ. 22. 27. Η διατήρηση των νομισμάτων αριθ. 3, 4 και 12 είναι πολύ μέτρια έως κακή, του αριθ. 1 πολύ μέτρια και των αριθ. 2, 5-11 και 13 από καλή έως μέτρια.

Ε ί κ. 6. «Θησαυρός» Ν6 1-73/Ροδολίβος Σερρών. από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Η παράσταση και το πεδίο πολύ φθαρμένα. Ημικυκλικώς επάνω σώζονται ελάχιστα ίχνη, ίσως επιγραφής, ενώ στο πεδίο κάτω από την κοιλιά του αλόγου μόλις που διακρίνεται φθαρμένος πίλος/κράνος ή μονόγραμμα28. 3* (ν72) 01:00 3,768 Εμ.: Όμοια, αλλά η παράσταση λιγότερο φθαρμένη. Οπ.: Όμοια, αλλά η παράσταση και το πεδίο λιγότερο φθαρμένα. B - A αρ. και δ. από το κεφάλι του ιππέα, ^ κάτω από την κοιλιά του αλόγου, φθαρμένα, δυσδιάκριτα. Στο πεδίο δ. πολύ φθαρμένο, δυσδιάκριτο και αδιάγνωστο σύμβολο(;). 4* (ν73) 01:00 3,52 Εμ.: Κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος προς δεξιά. Οπ.: Πάνας προς δεξιά στήνει τρόπαιο. B - A αρ. από το κεφάλι του και στο πεδίο δ. (στο αριθ. 11 ΒΑ αρ.), # ανάμεσα στα πόδια του. Ο Πάνας κινείται με έντονο ή ελαφρύ διασκελισμό, έχοντας λυγισμένο 249 28. Εφόσον οι διαπιστώσεις αυτές είναι σωστές, τότε το νόμισμα αυτό ανήκει είτε στη σειρά με όλη την επιγραφή ολογράφως είτε με το βασιλικό τίτλο ολογράφως και το όνομα με μονόγραμμα, με πιθανότερη περίπτωση, κατά την άποψή μας, την πρώτη.

μπροστά το αριστερό πόδι και εντελώς ή ελαφρώς τεντωμένο προς τα πίσω το δεξί. Στο αριστερό του χέρι είναι τυλιγμένη νεβρίδα, φίδι ή τίποτα. Κάτω γραμμή για την υποδήλωση του εδάφους. Στο πεδίο αρ. μακεδονικό κράνος με δυο κάθετα φτερά πουλιου. Κάτω από το κράνος μονογράφημα ή τίποτα και δ. συμβολο, γράμμα ή τίποτα. 5* (Ν62) 05:00 6,198 Οπ.: αρ. δυσδιάκριτο Α, δ. στεφάνι29. 6 (Ν63) 02:00 5,904 Οπ.: δ. στεφάνι. 7 (Ν64) 11:00 4,544 Όμοια. 8* (ν67) 01:00 3,459 Οπ.: δ. λαγωβόλο. 9 (Ν61) 05:30 4,398 Οπ.: δ. Π. 10* (Ν66) 06:00 4,381 Όμοια. 11* (Ν68) 04:30 5,123 Εμ.: Όμοια. Οπ.: Όμοια, αλλά ο Πάνας στέκεται με ανοιχτά τεντωμένα πόδια σε σχήμα Λ. Ό λο το πεδίο είναι πολύ φθαρμένο. 12* (Ν65) 11:30 6,496 Αιτωλικής Συμπολιτείας2930 Εμ.: Κεφαλή νέου με στεφάνι δάφνης προς δεξιά. Οπ.: ΑΙΤ[Ω]/ΛΩΝ * επάνω και κάτω από αιχμή δόρατος και σιαγόνα κάπρου. Στο πεδίο αρ. βότρυς και στο κέντρο A. 13* (Ν69) 12:00 4,847 Νέα Φυλή Σερρών/1980 ( Ν1355) (Ε ί κ. 7)31 Αντιγόνου Γονατά Εμ.: Κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος προς δεξιά. Στο κράνος κυρίως ή σε άλλο σημείο της κεφαλής της Αθηνάς κυκλικό υστερόσημο, εκτός από τα αριθ. 1 και 6. Οπ.: Πάνας προς δεξιά στήνει τρόπαιο. B - A αρ. από το κεφάλι του και στο πεδίο δ. (στο αριθ. 1 ΒΑ αρ.), ^ ανάμεσα στα πόδια του. Ο Πάνας κινείται με έντονο ή ελαφρύ διασκελισμό, έχοντας λυγισμένο μπροστά το αριστερό πόδι και εντελώς ή ελαφρώς τεντωμένο προς τα πίσω το δεξί (στα αριθ. 3 και 4 συμβαίνει το αντίθετο). Στο αριστερό του χέρι είναι τυλιγμένη νεβρίδα ή φίδι και σε ένα (αριθ. 9) φορεί καυσία. Κάτω γραμμή για την υποδήλωση του εδάφους. Στο πεδίο αρ. μακεδονικό κράνος με δυο κάθετα φτερά πουλιού. Κάτω από το κράνος τίποτα, μονογράφημα ή γράμμα και δ. τίποτα, γράμμα, σύμβολο. 250 29. Το ίδιο σύμβολο στο νόμισμα McClean 3599 αναφέρεται ως ήλιος. Στην απεικόνιση, όμως, φαίνεται καθαρά ότι πρόκειται για στεφάνι και όχι για ήλιο. Ως στεφάνι αναφέρεται επίσης στον Η. Gaebler, ό.π. (υποσημ. 21), σ. 187, αριθ. 6-7, πίν. XXXIV, 4 και στους καταλόγους των συλλογών SNG Cop. 1206-1207, SNG Alpha Bank 1017-1019 και SNG München 1090-1091. Στα νομίσματα αριθ. 1095 και 1096 της τελευταίας συλλογής αναφέρεται ως σύμβολο στο πεδίο δ. κεφαλή ήλιου προς δ., το οποίο διαφέρει σαφώς από τον αποκαλούμενο ήλιο στο νόμισμα McClean 3599. 30. SNG Cop. 29. Για το συγκεκριμένο τύπο, βλ. Κ. Liampi, On the Chronology of the Bronze Coinages of the Aetolian League and its Members (SpearheΑΔ and Jawbone Types), Αρχαιογνωσία 9 (1995-1996), Αθήνα 1998, σ. 83-109, όπου αναθεωρείται η παραδοσιακή χρονολόγησή του μετά τα τέλη του 3ου αι. π.χ. και προτείνεται η κοπή του από τις αρχές αυτού του αιώνα, κάτι που αποδεικνύεται και με την παρουσία του νομίσματος αυτού στο «θησαυρό» του Ροδολίβους. Επίσης, βλ. S. Psoma - D. Tsangari, Monnaie commune et États Fédéraux, La circulation des monnayages frappés par les États Fédéraux du Monde Grec, στο The Idea of European Community in History, Conference Proceedings, τ. II, Athens 2003, σ. 111-141 και ιδιαίτερα για το Κοινό των Αιτωλών σ. 118 και πίν. 8,12 και 13 για την παρουσία νομισμάτων του Κοινού στους «θησαυρούς». Η χάλκινη νομισματοκοπία που μας ενδιαφέρει χρονολογείται επίσης στις αρχές του 3ου αι. π.χ. 31. Η διατήρηση των νομισμάτων είναι από καλή έως πολύ μέτρια.

Eue. 7. «Θησαυρός» Ν1355/Νέα Φυλή Σερρών. 251

1* 01:00 6,497 Επικεκομμένο32. 2 * 08:30 5,508 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα ή Ηρακλή δ. Οπ.: δ. Λ. 3* 12:30 4,921 Εμ.: Υστερόσημο με αδιάγνωστη παράσταση. 4 * 12:30 4,986 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα ή Ηρακλή δ. Οπ.: αρ. κάτω από το κράνος δυσδιάκριτο Θ(;), το πεδίο δ. φθαρμένο. 5* 05:30 6,479 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. Οπ.: αρ. κάτω από το κράνος ΤΙ, δ. στεφάνι. 6 * 08:00 6,701 Οπ.: αρ. κάτω από το κράνος Α, δ. στεφάνι. 7* 03:30 6,430 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα ή Ηρακλή δ. Οπ.: δ. στεφάνι. 8 08:00 4,853 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. Οπ.: Όμοια. 9 * 09:00 4,264 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα ή Ηρακλή δ. Οπ.: δ. φθαρμένο δυσδιάκριτο στεφάνι. 1 0 * 10:00 5,779 Εμ.: Υστερόσημο με αδιάγνωστη παράσταση. Οπ.: Το πεδίο αρ. φθαρμένο, δ. λαγωβόλο. 11 11:30 8,894 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα ή Ηρακλή δ. Οπ.: Όμοια. Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Στο σημείο του αυτιού κυκλικό υστερόσημο με αδιάγνωστη παράσταση. Οπ.: Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. B - A αρ. από το κεφάλι του ιππέα και στο πεδίο δ., ^ κάτω από την κοιλιά του αλόγου. Το δεξί του χέρι είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του αλόγου Θ. 12* 11:00 4,307 Εμ.: Όμοια33. Οπ.: Όμοια. Αρ. από το κεφάλι του ιππέα και στο πεδίο δ. ίχνη γραμμάτων (μάλλον Β - Α), κάτω από την κοιλιά του αλόγου ίχνη μονογράμματος(;). 13* 06:00 4,167 252 32. Η επικοπή, χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία, έχει γίνει πάνω στο νόμισμα του Γονατά με σφραγίδες αργυρού στατήρα των Οπουντίων Λοκρών με κεφαλή Νύμφης/Αίαντα (SNG Cop. 42-47), αλλά με τον οπισθότυπο στον εμπροσθότυπο και αντίστροφα. Στον εμπροσθότυπο φαίνεται καθαρά ο κορμός και το αριστερό χέρι του Αίαντα, που στο πρωτότυπο κρατεί ασπίδα, πάνω στο κεφάλι της Αθηνάς, ενώ στον οπισθότυπο δεσπόζει η παράσταση του Πάνα και μόνο στη θέση του τροπαίου και στο πεδίο δ. διακρίνονται τα φύλλα καλαμιών που στεφάνωναν το κεφάλι της Νύμφης. Για την κυκλοφορία νομισμάτων των Οπουντίων Λοκρών (στατήρων, τριώβολων και χάλκινων), βλ. Psoma - Tsangari, ό.π., ο. 117 και πίν. 5,12 και 13 για την παρουσία των νομισμάτων στους «θησαυρούς». Στο κείμενο (ο. 117) αναφέρεται «Les statères locriens sont omniprésents dans les trésors enfouis jusqu à 275...». Σύμφωνα με τον πίν. 13, η παρουσία των στατήρων σε «θησαυρούς» μετά το 275 π.χ. είναι πιο σποραδική: CH VI, 24: 270 π.χ., CH II, 72: 250-225 π.χ., IGCH 175: 235 π.χ., IGCH 176: 235-225 π.χ., IGCH 195: 225-200 π.χ. Ειδικά για τα τριώβολα, βλ. Η. Nicolet - Μ. Oeconomides, La circulation monétaire dans le Péloponnèse et le Trésor de Zakynthos (Zante) de 1904 (IGCH 245), Numismatica et Antiquità Classica 20 (1991), o. 161-191 και ιδιαίτερα ο. 168-170 και 175-179, όπου κατανέμονται σε δέκα σειρές. Από την περίπτωση αυτού του επικεκομμένου νομίσματος, το οποίο ανήκει στη μία από τις δύο τελευταίες σειρές του Γονατά, μπορούμε να υποθέσουμε ότι κατά πάσα πιθανότητα οι αργυροί στατήρες των Οπουντίων Λοκρών κόβονταν τουλάχιστον έως τα τέλη της βασιλείας αυτού του Αντιγονίδη. 33. Τα τεχνικά, τεχνοτροπικά και μετρολογικά χαρακτηριστικά του νομίσματος αποκλείουν την περίπτωση να είναι του Κασσάνδρου. Αποδίδεται στον Αντίγονο Γονατά και όχι στον Αντίγονο Δώσωνα ή στον Φίλιππο Ε' για τους λόγους που αναφέρουμε παρακάτω ως προς τον Δώσωνα, ενώ ως προς τον Φίλιππο Ε' διότι αποκλείουμε την περίπτωση να επεσήμανε δικά του νομίσματα αμέσως μετά την έκδοσή τους.

Νέα Ζίχνη Σερρών/1982 (Ν1337) (Ε ί κ. 8-9)34 Κασσάνδρου35 Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Στο σημείο του αυτιού κυκλικό υστερόσημο με αδιάγνωστη παράσταση. Οπ.: ΒΑΣΙΛΕΩΣ ημικυκλικώς επάνω. Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. Το δεξί του χέρι είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Κάτω από την κοιλιά του αλόγου γράμμα και στο πεδίο δ. σύμβολο. Η παράσταση μέσα σε στικτό κύκλο. 1* 05:00 6,754 Οπ.: κάτω Λ, δ. άστρο. Αντιγόνου Γονατά Εμ.: Κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος προς δεξιά. Στο κράνος κυρίως ή σε άλλο σημείο της κεφαλής της Αθηνάς κυκλικό υστερόσημο, εκτός από τα αριθ. 12 και 30. Οπ.: Πάνας προς δεξιά στήνει τρόπαιο. B - A αρ. από κεφάλι του και στο πεδίο δ., # ανάμεσα στα πόδια του. Ο Πάνας κινείται με έντονο ή ελαφρύ διασκελισμό, έχοντας λυγισμένο μπροστά το αριστερό πόδι και εντελώς ή ελαφρώς τεντωμένο προς τα πίσω το δεξί. Στο αριστερό του χέρι είναι τυλιγμένη νεβρίδα, φίδι ή τίποτα. Κάτω γραμμή για την υποδήλωση του εδάφους. Στο πεδίο αρ. μακεδονικό κράνος με δύο κάθετα φτερά πουλιού (το αριθ. 6 χωρίς φτερά) και τίποτα ή μονογράφημα και δ. σύμβολο ή γράμμα. 2* 07:00 3,077 Εμ. : Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. Οπ.: δ. στεφάνι. 3* 12:30 7,352 Όμοια. 4* 03:00 4,720 Όμοια. 5* 01:30 5,731 Όμοια. 6* 12:00 4,458 Όμοια. 7* 11:30 3,835 Όμοια. 8* 11:00 5,760 Ό μοια (το υστερόσημο στο κράνος δυσδιάκριτο). 9* 02:00 5,240 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Ηρακλή δ. Οπ.: Όμοια. 10* 03:00 4,699 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα ή Ηρακλή δ. Οπ.: Όμοια. 11* 06:30 4,343 Εμ.: Υστερόσημο με αδιάγνωστη παράσταση. Οπ.: Όμοια. 12* 12:30 5,290 Οπ.: Όμοια. 13* 12:00 5,450 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. Οπ.: Το πεδίο αρ. φθαρμένο, δ. στεφάνι. 14* 10:30 6,696 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα ή Ηρακλή δ. Οπ.: δ. λαγωβόλο. 15* 02:00 6,172 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Ηρακλή δ. Οπ.: Όμοια. 16* 03:00 5,588 Όμοια. 17* 09:00 4,014 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. Οπ.: Όμοια. 34. Η διατήρηση των νομισμάτων αριθ. 36,40-41 είναι από κακή έως πολύ κακή, των αριθ. 29,32-35 από μέτρια έως κακή, των αριθ. 1-28, 30-31,37-39 από καλή έως πολύ μέτρια και του αριθ. 42 πολύ καλή. 35. Αν και δεν σώζεται το όνομα του βασιλιά, το νόμισμα αποδίδεται στον Κάσσανδρο, γιατί εκτός από το ότι είναι βαρύτερο 2253 5 από τα νομίσματα του ίδιου τύπου του Αντιγόνου Γονατά φέρει το ίδιο γράμμα και σύμβολο με ταυτισμένα νομίσματα του Κασσάνδρου, όπως στη συλλογή SNG Cop. 1142,1144 και στην SNG Alpha Bank 912-920. Μ

254 Ent. 8. «Θησαυρός» Ν1337/Νέα Ζίχνη Σερρών.

Εικ. 9. «Θησαυρός» Ν1337/Νέα Ζίχνη Σερρών. 255

18* 04:30 6,207 Εμ.: Υστερόσημο με αδιάγνωστη κεφαλή δ. Οπ.: Το πεδίο αρ. φθαρμένο, δ. λαγωβόλο. 19* 01:30 4,702 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. Οπ.: δ. Π. 20* 12:00 4,469 Εμ.: Όμοια. Οπ.: δ. Φ. 21* 11:30 4,643 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα ή Ηρακλή δ. Οπ.: Όμοια. 22* 07:30 6,397 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. Οπ.: δ. αδιάγνωστο σύμβολο ή γράμμα. 23* 04:30 5,631 Εμ.: Όμοια. Οπ.: Το πεδίο δ. φθαρμένο. 24* 12:30 6,630 Όμοια. 25* 06:30 4,695 Όμοια. 26* 01:30 5,335 Εμ.: Όμοια. Οπ.: Το πεδίο δ. δεν σώζεται όλο. 27* 12:00 4,277 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα ή Ηρακλή δ. Οπ.: δ. φθαρμένο αδιάγνωστο γράμμα ή σύμβολο. 28* 05:00 4,643 Εμ.: Υστερόσημο με αδιάγνωστη παράσταση. Οπ.: Το πεδίο δ. δεν σώζεται όλο. 29* 09:00 6,124 Εμ.: Υστερόσημο με αδιάγνωστη κεφαλή δ. Οπ.: αρ. κάτω από το πολύ φθαρμένο και δυσδιάκριτο κράνος Α, επίσης πολύ φθαρμένο και δυσδιάκριτο, το πεδίο δ. εντελώς φθαρμένο. 30* 12:00 5,486 Οπ.: αρ. πάνω από το Β Α, δ. φθαρμένο στεφάνι(;). 31* 12:00 6,310 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. Οπ.: Το πεδίο αρ. δεν σώζεται όλο και δ. φθαρμένο. Εμ.: Όμοια, αλλά χωρίς υστερόσημο. Οπ.: Όμοια, αλλά ο Πάνας στέκεται με ανοιχτά τεντωμένα πόδια σε σχήμα Λ, εκτός από το αριθ. 36, όπου κινείται με ελαφρύ διασκελισμό, έχοντας λυγισμένο μπροστά το αριστερό πόδι και τεντωμένο προς τα πίσω το δεξί. B - A αρ. από το κεφάλι του και στο πεδίο δ. ή αρ. και δ. από το κεφάλι, Α ανάμεσα στα πόδια του. Στο πεδίο αρ. γράμματα ή γράμμα. 32* 12:30 6,498 Οπ.: Κ. Φ. 33* 10:30 5,892 Οπ.: Η οριζόντια, φθαρμένο και δυσδιάκριτο. 34* 12:00 6,618 Οπ.: Ό λο το πεδίο φθαρμένο. 35* 08:00 6,422 Οπ.: Όμοια. 36* 05:00 6,582 Οπ.: Όμοια. Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Στο σημείο του αυτιού υστερόσημο (αριθ. 38, 39) ή όχι (αριθ. 37)36. Οπ.: Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. B - A αρ. από το κεφάλι του ιππέα και στο πεδίο δ., Α κάτω από την κοιλιά του αλόγου, στο αριθ. 38 Al. Το δεξί του χέρι είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Στο αριθ. 38 κάτω γραμμή για την υποδήλωση του εδάφους. Ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του αλόγου τίποτα, γράμμα ή σύμβολο. 256 36. Τα νομίσματα αριθ. 37 και 39 διαφέρουν εντελώς ως προς τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά του Ηρακλή, ιδίως το αριθ. 39, από όλα τα υπόλοιπα νομίσματα αυτού του τύπου στους εδώ «θησαυρούς».

37* 12:30 3,255 38* 03:00 3,396 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. Οπ.: Θ. 39* 06:00 3,760 Εμ.: Όμοια. Οπ.: Φθαρμένο στεφάνι. Εμ.: Όμοια, αλλά η παράσταση πολύ φθαρμένη, κυρίως του αριθ. 41. Οπ.: Όμοια, αλλά από την επιγραφή σώζεται μόνον το # κάτω από την κοιλιά του αλόγου στο αριθ. 40, φθαρμένο και δυσδιάκριτο37 38. Φθαρμένο όλο το πεδίο. 40* 02:00 4,014 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. 41* 03:00 4,4 Εμ.: Χωρίς υστερόσημο. Φιλίππου Ε'3Χ Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Οπ.: Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. B - A αρ. από το κεφάλι του ιππέα και στο πεδίο δ., Φ κάτω από την κοιλιά του αλόγου. Το δεξί του χέρι είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Κάτω γραμμή για την υποδήλωση του εδάφους. 42* 12:30 4,326 Σφραγίδες διαφορετικών «θησαυρών» Από τη μελέτη των νομισμάτων όλων των «θησαυρών» διαπιστώθηκαν δύο σφραγίδες εμπροσθότυπου και πιθανώς μία οπισθότυπου, με τις οποίες είναι κτυπημένα νομίσματα διαφορετικών «θησαυρών». Συγκεκριμένα, με τη μία σφραγίδα κτυπήθηκαν οι εμπροσθότυποι των νομισμάτων αριθ. 5 του Ν1355/Νέα Φυλή και αριθ. 31 του Ν 1337/Νέα Ζίχνη. Πιθανώς να συμβαίνει το ίδιο και με τους οπισθότυπους των ίδιων νομισμάτων, αλλά η διαφορετική διατήρησή τους δεν μας επιτρέπει να είμαστε απολύτως βέβαιοι. Με την άλλη σφραγίδα εμπροσθότυπου είναι κτυπημένα τα νομίσματα αριθ. 72 του Ν1364/Οφρύνιο και αριθ. 35 του Ν1337/Νέα Ζίχνη. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ - ΣΧΟΛΙΑ Κατ αρχάς, θα θέλαμε να σημειώσουμε πως θεωρούμε ότι κάθε εκδότρια αρχή είχε οργανωμένο ένα σύστημα νομισματοκοπίας, ώστε, όποτε απαιτούνταν, να υπάρχει η δυνατότητα στους χρήστες των νομισμάτων να μπορούν να διακρίνουν και να αναγνωρίζουν νομίσματα, τα οποία είχαν μεν τον ίδιο τύπο και την ίδια ονομαστική αξία, κόβονταν όμως σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και ανήκαν σε διαφορετικές σειρές. Για το σκοπό αυτό, τροποποιούσαν διάφορα βασικά στοιχεία του νομίσματος, όπως την κατεύθυνση ή άλλα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των παραστάσεων, την επιγραφή (όλη ή μέρος της), την παρουσίαση της επιγραφής, ως προς τη θέση ή την κατεύθυνσή της, ή τοποθετούσαν ένα σύμβολο, που μπορεί να ήταν δηλωτικό μιας συγκεκριμένης ονομαστικής αξίας ή μιας ιδιαίτερης σειράς. Για το λόγο αυτό, έχουμε τη γνώμη πως οι οποιεσδήποτε τροποποιήσεις δεν πρέπει να εκλαμβάνονται ως τυχαίες, τουλάχι 37. Το νόμισμα αριθ. 41 αποδίδεται στον Αντίγονο Γόνατά, κυρίως λόγω των ομοιοτήτων του με το αριθ. 40 ως προς το μέγεθος και το βάρος, που είναι μικρότερο και ελαφρύτερο από το ημιωβόλιο του Κασσάνδρου. Λόγω της μεγαλύτερης φθοράς και των δύο νομισμάτων από τα υπόλοιπα του «θησαυρού» αυτού του τύπου, αυτό που μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα είναι ότι ανήκουν οπωσδήποτε στις τρεις πρώτες σειρές, αλλά η παντελής ή εν μέρει απουσία της επιγραφής δυσκολεύει την ένταξή τους σε συγκεκριμένη σειρά. Το μόνο βέβαιο είναι ότι το αριθ. 40 δεν ανήκει στη σειρά I και το πιθανότερο είναι να ανήκει στη II, ενώ η ένταξη του αριθ. 41 στη σειρά I συγκεντρώνει πολλές πιθανότητες. 38. SNG Alpha Bank 1060 (χρονολογία κοπής 221-220 π.χ.). 257

στον όχι όλες και πάντοτε, αλλά ότι τις περισσότερες φορές εξυπηρετούν ένα συγκεκριμένο σκοπό και υπακούουν σε ένα οργανωμένο διοικητικό σύστημα ενός νομισματοκοπείου39. Σε συνέχεια με τα παραπάνω, θεωρούμε πως δεν είναι πάντοτε σύγχρονες σειρές και εκδόσεις νομισμάτων διαφορετικού ή και ίδιου τύπου, διαφορετικής ή ίδιας ονομαστικής αξίας που φέρουν τα ίδια σύμβολα, γράμματα ή μονογραφήματα. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να έχει σχέση με τη συνέχιση της δραστηριότητας ενός νομισματοκόπου στο ίδιο νομισματοκοπείο, ακόμη και κάτω από διαφορετικές εκδότριες αρχές, την οικογενειακή παράδοση, τη συνωνυμία ή ακόμη και τη χρησιμοποίηση ίδιων συμβόλων από μεταγενέστερους νομισματοκόπους. Επομένως, μπορεί τα κοινά σημάδια των νομισματοκόπων σε αργυρά ή χάλκινα νομίσματα να συνδέουν τύπους και σειρές, ακόμη και διαφορετικών εκδοτριών αρχών, και να δείχνουν ότι κόπηκαν στο ίδιο νομισματοκοπείο, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν σημαίνουν πάντα και σύγχρονη κοπή40. Για να ισχύει κάτι τέτοιο θα πρέπει να επιβεβαιώνεται και από άλλα στοιχεία, όπως π.χ. τη μαρτυρία των «θησαυρών». Κάσσανδρος Παρόλο που το κύριο ενδιαφέρον αυτής της εργασίας επικεντρώνεται στα νομίσματα του Αντιγόνου Γονατά, θα ασχοληθούμε εν ολίγοις και με το ημιωβόλιο του Κασσάνδρου του τύπου Ηρακλής/Ιππέας, αφού η εκπροσώπησή του στους «θησαυρούς» της Δράμας και του Οφρυνίου είναι σημαντική. Ο X. Γκατζόλης στη δημοσίευση των δύο «θησαυρών» από τη Βεργίνα Ημαθίας/1994 και τον Μακρύγιαλο Πιερίας/1995, στους οποίους υπάρχουν και νομίσματα του Κασσάνδρου του τύπου Ηρακλής/Ιππέας, τα διαχωρίζει σε δύο ομάδες, στηριζόμενος κυρίως στο διαφορετικό αριθμό και στη διαφορετική θέση των συμβόλων και των μονογραφημάτων, σε τεχνοτροπικές διαφορές και στο διαφορετικό βαθμό διατήρησης των νομισμάτων41: Η πρώτη ομάδα φέρει μονογραφήματα ή σύμβολα σε τέσσερις θέσεις (στο πεδίο αρ., κάτω από την κοιλιά του αλόγου, ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του, στο πεδίο δ.) και χρονολογείται στους χρόνους της βασιλείας του Κασσάνδρου (305-298 π.χ.), ενώ στη δεύτερη τα σημάδια περιορίζονται σε δύο θέσεις (κάτω από την κοιλιά του αλόγου, στο πεδίο δ.) και η κοπή της τοποθετείται στο διάστημα 285-275 π.χ., με πιθανότερη τη δεύτερη πενταετία42. Δηλαδή, έχουμε μία εν ζωή και μία μεταθανάτια σειρά στο όνομα του Κασσάνδρου, η οποία μάλιστα αποδίδεται στον ανεψιό του Αντίπατρο Ετησία43. Ως προς τη χρήση του κριτηρίου των διαφορετικών τεχνοτροπικών χαρακτηριστικών για το διαχωρισμό ενός ίδιου τύπου νομίσματος σε διαφορετικές χρονολογικά σειρές, θα θέλαμε γενικώς να διατυπώσουμε την άποψη ότι δεν είναι πάντοτε ασφαλής και ότι μπορεί περισσότερο να έχει σχέση με την ιδιαίτερη τεχνοτροπική αντίληψη του κάθε χαράκτη παρά με διαφορετική χρονική περίοδο. Για το λόγο αυτό και παρά το γεγονός ότι σε κάποιες περιπτώσεις οι τεχνοτροπικές διαφορές σε νομίσματα ίδιου τύπου μπορεί να οφείλονται και σε διαφορετική εποχή, δεν πρέπει να στηριζόμαστε αποκλειστικά στο κριτήριο αυτό, παρά μόνο βοηθητικά και όταν όλα τα άλλα έχουν εξαντληθεί. 258 39. Για τις τροποποιήσεις αυτές στην περίπτωση του νομισματοκοπείου της Θάσου στον 4ο αι. π.χ., βλ. Ο. Picard, L Αdministration de l atelier monétaire à Thasos au IVe siècle, R N 1987, σ. 7-14. Κατά την άποψή μας, οι πολύ εύστοχες παρατηρήσεις του Picard για τη διοικητική οργάνωση του νομισματοκοπείου της Θάσου μπορούν να ισχύσουν και για κάθε άλλο νομισματοκοπείο. 40. Βλ. Picard, ό.π., σ. 10-12, όπου παρατίθενται ίδια σύμβολα τα οποία χρησιμοποιήθηκαν στο νομισματοκοπείο της Θάσου σε διαφορετικές περιόδους για ίδιου τύπου νομίσματα, ίδιας ή διαφορετικής ονομαστικής αξίας- R.W. Mathisen, Antigonus Gonatas and the Silver Coinage of Macedonia circa 280-270 B.C., ANSMN 26 (1981), σ. 98-99, Table 12 και M.J. Price, The Coinage in the Name of Alexander the Great and Philip Arrhidaeus, Zurich - London 1991, σ. 130-131, για κοινά σύμβολα και μονογραφήματα σε νομίσματα του Κασσάνδρου, του Δημητρίου Πολιορκητή, του Λυσιμάχου και μεταθανάτια του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που όλα κόπηκαν στην Αμφίπολη. 41. Γκατζόλης, ό.π. (υποσημ. 2), σ. 111-116. Για τα νομίσματα του Κασσάνδρου, βλ. και τις δύο βασικές εργασίες, Γ.Π. Οικονόμου, Νομίσματα του Βασιλέως Κασσάνδρου, ΑΔ 4 (1918), σ. 1-29, όπου δημοσιεύεται ο «θησαυρός» Πέλλα/1915 (IGCH 442) με νομίσματα του τύπου Ηρακλής/Ιππέας, αποκλειστικά της πρώτης σειράς, και C. Ehrhardt, The Coins of Cassander, Journal of Numismatic Fine Arts, II2, Boston 1973, σ. 25-32. 42. Πρέπει να διευκρινίσουμε ότι σε κανένα νόμισμα της πρώτης ομάδας δεν έχουμε και στις τέσσερις θέσεις μαζί τέσσερα σύμβολα ή μονογραφήματα, αλλά από ένα έως τρία το ανώτερο, ενώ σε όλα τα νομίσματα της δεύτερης ομάδας οι δύο θέσεις είναι πάντοτε συμπληρωμένες. 43. Γκατζόλης, ό.π. (υποσημ. 2), σ. 114-115.

Στη συγκεκριμένη περίπτωση των νομισμάτων του Κασσάνδρου νομίζουμε πως καθοριστικό κριτήριο για το διαχωρισμό τους σε δυο διαφορετικές χρονολογικά σειρές αποτελεί η παρουσία του ροπάλου στη δεύτερη σειρά. Ο X. Γκατζόλης σωστά σημειώνει ότι ουσιαστικά έχουμε σε όλα τα νομίσματα αυτής της σειράς ένα κοινό σύμβολο, το ρόπαλο, που συνδυάζεται είτε με ένα δεύτερο σύμβολο (βουκράνιο) είτε με ένα από τα τρία μονογραφήματα (Υ, -f, Κ)44. Αναφέρει όμως ότι με το ρόπαλο εκπροσωπείται ένας κύριος υπεύθυνος άρχοντας, ενώ με το βουκράνιο και τα τρία μονογραφήματα τέσσερις δευτερεύοντες45. Λαμβάνοντας υπόψη αυτά που έχουμε σημειώσει παραπάνω για τους τρόπους διάκρισης διαφορετικών σειρών ή εκδόσεων, ίδιου όμως τύπου και ονομαστικής αξίας, έχουμε τη γνώμη πως στην προκειμένη περίπτωση το ρόπαλο στη δεύτερη μεταθανάτια σειρά του Κασσάνδρου παίζει ακριβώς αυτόν το ρόλο, είναι δηλαδή ένα σύμβολο που τοποθετήθηκε για να διακρίνεται η δεύτερη σειρά από την πρώτη και δεν πρόκειται για το σύμβολο ενός κύριου υπεύθυνου νομισματοκόπου. Από τα δύο σύμβολα και τα τρία μονογραφήματα της δεύτερης μεταθανάτιας σειράς του Κασσάνδρου στους «θησαυρούς» της Βεργίνας/1994 και του Μακρύγιαλου/1995, εδώ διαπιστώθηκαν τα δύο σύμβολα (ρόπαλο και βουκράνιο) και δύο από τα τρία μονογραφήματα (I?1 και -f ). Απουσιάζει, δηλαδή, από τους δικούς μας «θησαυρούς» το μονογράφημα Κ, που μαζί με το ΙΥείναι κοινά και στις δύο σειρές46. Από την άλλη όμως, η παρουσία του μονογραφήματος -f στο νόμισμα αριθ. 4 του «θησαυρού» του Οφρυνίου, που ανήκει στην πρώτη σειρά, μας παρέχει τη δυνατότητα να διαπιστώσουμε ότι και τα τρία μονογραφήματα της δεύτερης σειράς απαντώνται και στην πρώτη. Σύμφωνα με τον παραπάνω διαχωρισμό, στην πρώτη σειρά ανήκουν τα νομίσματα αριθ. 2-4 του «θησαυρού» της Δράμας, οπωσδήποτε τα αριθ. 2-5 και 11 του «θησαυρού» του Οφρυνίου και κατά πάσα πιθανότητα και τα αριθ. 12-15, λόγω της μεγάλης φθοράς τους που σημαίνει ότι είναι παλαιότερα, και το αριθ. 1 νόμισμα του «θησαυρού» της Νέας Ζίχνης. Στη δεύτερη σειρά εντάσσονται σίγουρα τα αριθ. 8-10 του «θησαυρού» του Οφρυνίου και μάλλον και τα αριθ. 1 του «θησαυρού» της Δράμας και 6-7 του «θησαυρού» του Οφρυνίου, εφόσον το φθαρμένο σύμβολο είναι ρόπαλο. Αντίγονος Γονατάς Τύποι - Σειρές - Ομάδες - Εκδόσεις Συνολικά και στους πέντε «θησαυρούς» εκπροσωπούνται και οι τρεις τύποι της χάλκινης νομισματοκοπίας του Αντιγόνου Γονατά (Μακεδονική ασπίδα/μακεδονικό κράνος, Ηρακλής/Ιππέας, Αθηνά/Πάνας), σε διαφορετικό ποσοστό βέβαια ο καθένας, ανάλογα με τη χρονολογία κοπής τους και την απόκρυψη του «θησαυρού». Ο τύπος, για παράδειγμα, Ασπίδα/Κράνος εκπροσωπείται με βεβαιότητα μόνο με ένα νόμισμα, ίσως και με δύο, εάν το αταύτιστο νόμισμα αυτού του τύπου στο «θησαυρό» της Δράμας ανήκει στον Γονατά. Αντίθετα, ο ίδιος βασιλιάς εκπροσωπείται αποκλειστικά και μόνο με τον τύπο αυτό στους «θησαυρούς» από τη Βεργίνα Ημαθίας/1994 και τον Μακρύγιαλο Πιερίας/1995, η απόκρυψη των οποίων χρονολογείται στο 274/3 π.χ. Από τους δύο αυτούς «θησαυρούς» και τους πέντε δικούς μας απουσιάζει η παραλλαγή αυτού του τύπου, στον οπισθότυπο του οποίου αντί για ΒΑ - ΣΙ και μακεδονικό κράνος με διπλό λοφίο έχουμε B - A και μακεδονικό κράνος με δύο κάθετα φτερά πουλιού47. Ο J.H. Kroll48, με τυπολογικά και μετρολογικά κριτήρια, ταξινομεί τους δύο τύπους που βρέθηκαν στην αθηναϊκή Αγορά (Αθηνά/Πάνας και Ηρακλής/Ιππέας) σε τρεις ομάδες, δύο για τον τύπο Αθηνά/Πάνας και μία για τον τύπο Ηρακλή ς/ιππέας, στις οποίες αντιστοιχούν δύο υποδιαιρέσεις (ΑΕ2 ή ημιωβόλιο και ΑΕ3 ή τεταρτημόριο)49. Επίσης, διαχωρίζει την κάθε ομάδα σε μικρότερες υποομάδες, κυρίως σύμφωνα με τα σύμβολα, τα γράμματα, τα μονογραφήματα και την ύπαρξη υστερόσημου. 44. Ό.π., σ. 112. 45. Ό.π., σ. 112. 46. Ό.π., σ. 125, σημ. 37. 47. Gaebler, ό.π. (υποσημ. 21), σ. 189, αριθ. 16, πίν. XXXIV, 12 και SNG Alpha Bank 1001. 48. Kroll, ό.π. (υποσημ. 2), σ. 189-190. 49. Και ο X. Γκατζόλης, ό.π. (υποσημ. 2), σ. 116, ακολουθώντας τις ομάδες του J.H. Kroll κατατάσσει τους δύο τύπους σε τρεις 259

Πίνακας 2 Κατάταξη των νομισμάτων του Αντιγόνου Γονατά (Αθηνά/Πάνας και Ηρακλής/Ιππέας) της αθηναϊκής Αγοράς από τον J.H. Kroll. Α θ η ν ά / Π ά ν α ς Α Ε 2 ( η μ ι ω β ό λ ι ο ) 5 0 7 160 νομίσματα: διάμετρος 18-22 χιλ., μέσο βάρος 5,52 γρ. *a 00-305 Στο πεδίο αρ. Ι Ε. *b ΝΝ-1585 Στο πεδίο αρ. Φ (επίσης τα Γ-619 και Γ-1098). *c Ν-529 Στο πεδίο αρ. Φ ή λουλούδι(;) (επίσης το Η'-2326). d ΠΠ-260 Στο πεδίο αρ. Κ πάνω από Φ (επίσης το Κ-1397). *e Γ-1110 Το πέταλο παχύ, γωνιώδες, αδιαμόρφωτο, όπως το 507b. ΝΝ-2116 Ο Πάνας στεφανώνει το τρόπαιο με στεφάνι που κρατεί στο δεξί χέρι. g Σ-4386 Στο πεδίο αρ. Κ (επίσης το Ψ-7). h ΜΣ-328 Στο πεδίο αρ. μακεδονικό κράνος με δύο φτερά. i Ζ-1118 Το ίδιο και στο πεδίο κάτω δ. Β. j Θ-189 Στο πεδίο κάτω δ. τρίαινα. *k A-210a Στο πεδίο κάτω αρ. λαγωβόλο, στον εμ. υστερόσημο: κεφαλή Ή ρας κατενώπιον. *1 Η-46 Στον εμ. υστερόσημο: κεφαλή Ή ρα ς κατενώπιον (επίσης το 00-327). * m Α-1 Στον εμ. υστερόσημο: κεφαλή Πάνα δ. σε έγκοιλο κύκλο (επίσης το ΓΓ-348). *n Ξ-467 Στον εμ. υστερόσημο: στεφάνι (επίσης το Κ-1004). A E 3 ( τ ε τ α ρ τ η μ ό ρ ι ο ) 5 0 8 5 νομίσματα: διάμετρος 16-17 χιλ., μέσο βάρος 3,50 γρ. *a ΝΝ-969 Ο Πάνας στεφανώνει το τρόπαιο. *b Α-1106 Το ίδιο. Η ρ α κ λ ή ς / Ι π π έ α ς A E 3 ( τ ε τ α ρ τ η μ ό ρ ι ο ) 5 0 9 19 νομίσματα: διάμετρος 16-19 χιλ., μέσο βάρος 4 γρ. *a ΘΘ-6 Στο πεδίο δ. από το άλογο ημισέληνος. *b Γ1Θ-759 *c ΝΝ-1455 Στον οπ. υστερόσημο: κεφαλή Πάνα δ. σε έγκοιλο κύκλο. *d ΣΤ-549 Στον εμ. υστερόσημο: βοιωτικό κράνος σε έγκοιλο κύκλο. e ΣΑ-161 Ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του αλόγου Φ. Τα νομίσματα με τον αστερίσκο απεικονίζονται στον πίν. 24 του J.H. Kroll. Στο νόμισμα Θ-189 (507j) αναφέρεται τρίαινα κάτω δ. Επειδή δεν αναφέρεται μακεδονικό κράνος στο πεδίο αρ., ο Κ. Lönnqvist το κατατάσσει στην ομάδα του χωρίς το κράνος50. Όμως, στη σειρά αυτή (υποδιαίρεση ΑΕ2 ή ημιωβόλιο) τα σύμβολα, τα μονογραφήματα και τα γράμματα βρίσκονται στο πεδίο αρ. και όχι δ. Από την άλλη πλευρά, την τρίαινα ως σύμβολο στο πεδίο δ. τη συναντάμε μόνο στα νομίσματα με το κράνος και το μονογράφημα A από κάτω51, οπότε υποθέτουμε ότι στο συγκεκριμένο νόμισμα της Αγοράς ή δεν σώζονται το μακεδονικό κράνος με το μονογράφημα A και γι αυτό δεν αναφέρονται, κάτι που θεωρούμε το πιο πιθανό, ή παραλήφθηκαν εκ παραδρομής. Ενώ στην απεικόνιση του νομίσματος A-210a (507k) το λαγωβόλο βρίσκεται στο πεδίο δ., στο κείμενο αναφέρεται ότι είναι στο πεδίο αρ. (μάλλον πρόκειται για τυπογραφικό λάθος). 260 σειρές και δυο υποδιαιρέσεις: δύο σειρές για τον τύπο Αθηνά/Πάνας (ημιωβόλιο ή τετράχαλκο και τεταρτημόριο ή δίχαλκο) και μία για τον τύπο Ηρακλής/Ιππέας (τεταρτημόριο ή δίχαλκο). 50. Lönnqvist, ό.π. (υποσημ. 2), σ. 139, σημ. 90, αριθ. 2 και σ. 140, σημ. 96. 51. SNG München 1089, McClean 3601.

Για το νόμισμα Α-1106 (508b) σημειώνεται ότι στον οπισθότυπο είναι ίδιο με το ΝΝ-969 (508a), όπου ο Πάνας πρέπει να στεφανώνει το τρόπαιο, όπως στα νομίσματα ΝΝ-2116 (507f), SNG Alpha Bank 1013 και SNG München 1110. Στην απεικόνιση όμως του νομίσματος δεν φαίνεται κάτι τέτοιο, αλλά ότι ο Πάνας ακουμπά το δεξί του χέρι στο κεφάλι του τροπαίου. Στο νόμισμα ΣΑ-161 (509e) αναφέρεται Φ ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του αλόγου. Στα νομίσματα όμως των «θησαυρών» μας, καθώς επίσης και σε καταλόγους συλλογών, στη συγκεκριμένη θέση συναντάμε το Θ και όχι το Φ52. Επομένως, θεωρούμε πιθανότερο, όπως σημειώνει εναλλακτικά και ο Κ. Lönnqvist53, το νόμισμα αυτό αντί για Φ να φέρει Θ, διαφορετικά έχουμε το μοναδικό παράδειγμα με Φ. Ο Κ. Lönnqvist54, ο οποίος εκτός από τα μακεδονικά νομίσματα της Αγοράς συμπεριέλαβε και εκείνα που βρέθηκαν στο Ασκληπιείο και στον Κεραμεικό, κατατάσσει τα νομίσματα του Αντιγόνου Γονατά του τύπου Αθηνά/Πάνας σε δυο ομάδες. Για το διαχωρισμό των δυο ομάδων καθοριστικό σημείο αποτελεί η ύπαρξη ή μη του μακεδονικού κράνους με δυο κάθετα φτερά στον οπισθότυπο. Επίσης, διαχωρίζει την κάθε ομάδα σε υποομάδες, σύμφωνα με τα σύμβολα, τα γράμματα και τα μονογράμματα στον οπισθότυπο. Τον τύπο Ηρακλής/Ιππέας τον κατατάσσει σε μια τρίτη ομάδα με μία και μοναδική υποομάδα. Πίνακας 3 Κατάταξη των νομισμάτων του Αντιγόνου Γονατά (Αθηνά/Πάνας και Ηρακλής/Ιππέας) από τον Κ. Lönnqvist. Ομάδα 1. Αθηνά/Πάνας, με φτεροφόρο μακεδονικό κράνος στη β' όψη ως σύμβολο. A E 2 ( η μ ι ω β ό λ ι ο ) Υποομάδες α) Κράνος στο πεδίο αρ., μονόγραμμα από κάτω και σύμβολο στο πεδίο κάτω δ. β) Κράνος στο πεδίο αρ., σύμβολο ή γράμμα στο πεδίο κάτω αρ. ή δ. Α Ε 2 ( η μ ι ω β ό λ ι ο ) κ α ι Α Ε 3 ( τ ε τ α ρ τ η μ ό ρ ι ο ) 2. Αθηνά/Πάνας, χωρίς κράνος. α) Δύο γράμματα στο πεδίο αρ. β) Σύμβολο, γράμμα ή μονόγραμμα στο πεδίο κάτω αρ. γ) Μονόγραμμα στο πεδίο κάτω αρ., γράμμα(;) στο πεδίο κάτω δ. Α Ε 3 ( τ ε τ α ρ τ η μ ό ρ ι ο ) 3. Ηρακλής/Ιππέας. α) Σύμβολο, γράμμα ή μονόγραμμα στο πεδίο δ. Ο Κ. Lönnqvist για τους δυο τύπους των νομισμάτων του Αντιγόνου Γονατά υιοθετεί τις δυο ονομαστικές αξίες του J.H. Kroll (ΑΕ2 και ΑΕ3)55. Στα νομίσματα της ομάδας 2β παρατίθεται ως σύμβολο στο πεδίο αρ. τρίαινα, σύμφωνα με το νόμισμα SNG Cop. 121256. Κατ αρχάς, πρέπει να σημειώσουμε ότι η ονομαστική αξία αυτού του νομίσματος είναι ΑΕ3 (τεταρτημόριο) και ότι πρόκειται για το μοναδικό παράδειγμα όπου αναφέρεται χωρίς κάποια επιφύλαξη κεφαλή τρίαινας στο πεδίο αρ.57. Κατά δεύτερον, πρέπει να επισημάνουμε ότι υπάρχουν πλέον πολύ περισσότερα τέτοια νομίσματα που στην ίδια θέση έχουν πέρα από κάθε αμφιβολία Ε58. Επίσης, αξίζει να αναφερθεί ότι στην απεικόνιση του νομίσματος SNG Cop. 1212 δεν μπορέσαμε να διακρίνουμε το 52. «Θησαυροί» Ν1337, 38 και Ν1355, 12, SNG Cop. 1214-1215, SNG Evelpidis 1436, SNG Alpha Bank 990, SNG München 1088 και Weber Collection 2197. 53. Lönnqvist, ό.π. (υποσημ. 2), ο. 139-140, σημ. 92, αριθ. 5. 54. Ό.π., ο. 121-127 και 138-141. 55. Ό.π., ο. 131-133,141. 56. Ό.π., ο. 139, σημ. 90, αριθ. 1. 57. Έχουμε και την περίπτωση του νομίσματος SNG Aarhus 466, όπου όμως αναφέρεται στο πεδίο αρ. Ε και σημειώνεται με ερωτηματικό μήπως πρόκειται για κεφαλή τρίαινας. 58. «Θησαυρός» Ν1364, 94-104, SNG Alpha Bank 1043, SNG München 1103-1104 και McClean 3597. 261