Για παραπομπή : Φώκαια (Βυζάντιο)

ΙΒΕ, Ράγια Έφη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Περίληψη : Βυζαντινή πόλη και σημαντικό λιμάνι στα βορειοδυτικά της Σμύρνης, η Φώκαια απέκτησε σημασία από το 13ο αιώνα και εξής, όταν τα κοντινά σε αυτήν ορυχεία στυπτηρίας παραχωρήθηκαν στη γενουατική οικογένεια των Zaccaria. Η Φώκαια παρέμεινε υπό γενουατική κατοχή και η τύχη της ήταν στενά συνδεδεμένη με την τύχη της κοντινής νήσου Χίου. Εξαιτίας των πολιτικών συνθηκών της Υστεροβυζαντινής εποχής, η Φώκαια υπέστη τις συνέπειες των ταραγμένων σχέσεων μεταξύ Γένουας και Βυζαντίου. Η Φώκαια κατακτήθηκε οριστικά από τους Οθωμανούς το 1455. Άλλες Ονομασίες Φώκαια η παλαιά, (Eski) Foça Γεωγραφική Θέση Δυτική Μικρά Ασία, σημ. δυτική Τουρκία Ιστορική Περιοχή Ασία Διοικητική Υπαγωγή Επαρχία Ασίας, θέμα Θρακησίων 1. Η Φώκαια μέχρι τον 11ο αιώνα Η Φώκαια αναφέρεται μεταξύ των πόλεων της επαρχίας Ασίας στο Συνέκδημο του Ιεροκλή (6ος αιώνας). Οι αφηγηματικές πηγές της Μέσης Βυζαντινής εποχής, οπότε η Φώκαια υπήχθη στο θέμα Θρακησίων, φαίνεται γενικά να την αγνοούν, εκτός από δύο περιπτώσεις: α) Κατά τον Σκυλίτζη, το 977 ο Θεόδωρος Καραντινός κατανίκησε στα ύδατα της Φώκαιας το στόλο του επαναστάτη Βάρδα Σκληρού 1 β) Στα τέλη του 11ου αιώνα η Φώκαια υπέστη τις συνέπειες της διείσδυσης των Σελτζούκων Τούρκων και η Άννα Κομνηνή παρέχει την πληροφορία ότι ο εμίρης της Σμύρνης Τζαχάς έθεσε την πόλη υπό την εξουσία του. 2 Το γεγονός χρονολογείται περίπου στο 1088/9. 2. Η Φώκαια ως λιμάνι Η Φώκαια βρισκόταν στα δυτικά παράλια της επαρχίας Ασίας, μεταξύ Σμύρνης και Κύμης. Συνδεόταν με δρόμους με την Πέργαμο και τη Σμύρνη. Η πρόσβαση από το βορρά προς την πεδιάδα του Μεμανιωμένου και τη Σμύρνη γινόταν μέσω Φώκαιας. Εξαιτίας της θέσης της υπήρξε σημαντικό λιμάνι που χρησιμοποιήθηκε κατά την Πρώιμη και Μέση Βυζαντινή εποχή κυρίως ως ενδιάμεσος σταθμός από πλοία που ταξίδευαν προς την Ανατολή κατά μήκος των μικρασιατικών ακτών. Μάλιστα εμφανίζεται ως λιμάνι-σταθμός σε ρωσικά σταδιοδρομικά. 3 Ο Πιρί Ρεΐς (16ος αιώνας) δίνει μια καλή περιγραφή των ακτών της Φώκαιας και των λιμανιών της. 4 Η σημασία της Φώκαιας ως λιμανιού επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι οι Βενετοί έμποροι απέκτησαν σε αυτή δικαιώματα άσκησης ελεύθερου εμπορίου το 1082, με το πρώτο χρυσόβουλλο που παραχωρήθηκε στους Βενετούς. 5 Η Φώκαια αναφέρεται και στο σχετικό χρυσόβουλλο του 1148, 6 αλλά παραλείπεται στο χρυσόβουλλο του 1198 καθώς και στην Partitio Romaniae (1204). Έτσι, μολονότι η Φώκαια φαίνεται να είχε σημασία ως λιμάνι για τους ίδιους τους Βυζαντινούς ώστε να τη συμπεριλάβουν στα πρώτα χρυσόβουλλα, είχε περιορισμένη σημασία για τους Ιταλούς εμπόρους. Η έλλειψη πηγαϊκών δεδομένων δεν βοηθά στην περαιτέρω διερεύνηση του εμπορικού ρόλου της Φώκαιας κατά την εποχή αυτή. 3. Η Φώκαια υπό γενουατική κυριαρχία Δημιουργήθηκε στις 18/9/2017 Σελίδα 1/8

ΙΒΕ, Ράγια Έφη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Η σημασία της Φώκαιας αυξάνεται το 13ο αιώνα μετά την ενίσχυση της θέσης των Γενουατών στην αυτοκρατορία με τη συνθήκη του Νυμφαίου (1261). Οι Γενουάτες έμποροι δεν απέκτησαν δική τους συνοικία στην πόλη της Φώκαιας, 7 αλλά ο Γενουάτης Μανουέλε Ζακαρία (Zaccaria) απέκτησε, έναντι της καταβολής ετήσιου χρηματικού αντιτίμου, το αποκλειστικό δικαίωμα της εκμετάλλευσης των φυσικών αποθεμάτων στυπτηρίας που υπήρχαν στην περιοχή. Το γεγονός τοποθετείται μετά το 1261 και πριν από το 1268. Η παραχώρηση του μονοπωλίου της στυπτηρίας σε Γενουάτες είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση του εμπορικού ανταγωνισμού μεταξύ Βενετίας και Γένουας, που οδήγησε σε σφοδρή αντιπαράθεση των δύο δυνάμεων στο Αιγαίο. To 1296 η Φώκαια καταστράφηκε από το στόλο του Βενετού Ruggero Morosini στα πλαίσια βενετογενουατικού πολέμου. Το 1302 η Φώκαια υπέστη νέα επιδρομή από τους Βενετούς. Ωστόσο οι Ζακαρία συνέχισαν να ελέγχουν την πόλη και μάλιστα την υπεράσπισαν κατά των Οθωμανών. Μάλιστα κατά τον Παχυμέρη, το 1303/4, όταν ολόκληρη η δυτική Μικρά Ασία είχε κατακλυστεί από τους Οθωμανούς, μόνο οι πόλεις που βρίσκονταν υπό τους Γενουάτες παρέμεναν ασφαλείς. 8 Εξαιτίας της εγγύτητας της Φώκαιας με τη Χίο, οι Ζακαρία ζήτησαν και έλαβαν το νησί, το οποίο τους παραχωρήθηκε από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β' Παλαιολόγο (1304). Η Χίος προορίστηκε, λόγω της θέσης της, να προστατεύει τη Φώκαια από τους πειρατές. Στα πλαίσια διαμάχης μεταξύ των κληρονόμων των Ζακαρία, η Φώκαια λεηλατήθηκε από την Καταλανική Εταιρεία (26 Μαρτίου 1307) και στη συνέχεια πέρασε στην ηγεμονία της οικογένειας των Κατανέο (Cattaneo) (πιθανώς γύρω στο 1314). Η ιστορία της Φώκαιας στο εξής συνδέεται στενά με την τύχη της Χίου και αποτελεί ακανθώδες ζήτημα στις βυζαντινογενουατικές σχέσεις. Ο Ανδρόνικος Γ' Παλαιολόγος (1328-1341) ανέκτησε τη Χίο το 1329 και κατόπιν έγινε δεκτός με τιμές στη Φώκαια, όπου έμεινε λίγες μέρες. Όπως φαίνεται από τη σχετική διήγηση στην Ιστορία του Ιωάννη Καντακουζηνού, μετέπειτα Ιωάννη ΣΤ (1347-1354), ο Ανδρόνικος Γ' επικαλέστηκε δικαιώματα επικυριαρχίας στη Φώκαια. 9 Λίγα χρόνια αργότερα ο Ανδρόνικος Γ' Παλαιολόγος πολιόρκησε τη Φώκαια επειδή ο Γενουάτης Ντομένικο Κατανέο είχε επιτεθεί στη Λέσβο. Στην πολιορκία βοήθησαν Τουρκομάνοι των εμιράτων του Σαρουχάν και του Αϊδινίου, που υφίσταντο κάθε χρόνο τις επιδρομές των Γενουατών στα εδάφη τους. Στα πλαίσια των επιχειρήσεων αυτών υπεγράφη η συνθήκη της Ερυθραίας μεταξύ των Βυζαντινών και του εμιράτου του Αϊδινίου (1335). Κατόπιν τούτων η Φώκαια συνθηκολόγησε το χειμώνα του 1335/6. Ύστερα από διαπραγματεύσεις, οι Γενουάτες παρέμειναν να κυβερνούν την πόλη. Ωστόσο το 1340, ενώ απουσίαζε από την πόλη ο Ντομένικο Κατανέο, οι κάτοικοι της Φώκαιας εξεγέρθηκαν, δολοφόνησαν τους Γενουάτες που βρίσκονταν μέσα στην πόλη και διακήρυξαν την πίστη τους στον αυτοκράτορα. 4. Η Φώκαια υπό τη Mahone (Μαόνα) της Χίου Κατά τη διάρκεια του β' εμφύλιου πολέμου (1341-1347), η Χίος και η Φώκαια επανήλθαν σε γενουατική κυριαρχία υπό τον Γενουάτη Simone Vignoso (Σεπτέμβριος 1346), ο οποίος διόρισε τον Τζυβό κυβερνήτη της Φώκαιας. Με τη συνθήκη του 1346 απαγορεύτηκε σε μέλη της οικογένειας των Ζακαρία και των Κατανέο να έχουν οποιοδήποτε αξίωμα στην πόλη, να διαμένουν σε αυτή ή να αντλούν εισοδήματα. Την οικονομική εκμετάλλευση της Χίου, της παλαιάς και της Νέας Φώκαιας διατήρησε η λεγόμενη εταιρεία Mahone (Μαόνα) της Χίου, που σύστησαν οι πιστωτές της Πολιτείας της Γένουας. 10 Το διακανονισμό αυτό δεν ήταν εύκολο να τον ανεχθεί ούτε ο βυζαντινός πληθυσμός των περιοχών αυτών ούτε ο νέος αυτοκράτορας Ιωάννης ΣΤ' Καντακουζηνός (1347-1354). Έτσι ο Τζυβός προσπάθησε με βοήθεια από τον Ιωάννη ΣΤ' να ανακαταλάβει τη Χίο, αλλά απέτυχε (1349). 11 Ο πληθυσμός εντέλει παρέδωσε την πόλη στον Ιωάννη ΣΤ', ο οποίος διόρισε κυβερνήτη τον Λέοντα Καλόθετο, που συνέχισε να κυβερνά την πόλη τουλάχιστον μέχρι το 1363. 12 Την περίοδο αυτή ο βυζαντινός πληθυσμός της πόλης είχε επιδοθεί στην πειρατεία και μάλιστα συνέλαβε τον μικρότερο γιο του σουλτάνου Ορχάν, στον Αστακηνό κόλπο της Νικομήδειας, τον οποίο εξαγόρασε έναντι υπέρογκων λύτρων ο αυτοκράτορας Ιωάννης Ε' Παλαιολόγος (1356/7). Η ανάμειξη της Γένουας στη διαμάχη μεταξύ του Ιωάννη Ε' Παλαιολόγου (1341-1391) και του γιου του, του Ανδρονίκου Δ' Παλαιολόγου (1376-1379), είχε ως αποτέλεσμα οι Βενετοί να προσπαθήσουν να αποσπάσουν τη Φώκαια από τους Γενουάτες (1378). 13 Στην ταραγμένη εποχή που ακολούθησε τον β' εμφύλιο πόλεμο η Mahone διατήρησε τα δικαιώματα εκμετάλλευσης της στυπτηρίας. Κατά την περίοδο αυτή, η Φώκαια φαίνεται ότι βρισκόταν υπό τη διοίκηση ενός Γενουάτη podesta (που είχε επίσης τη διοίκηση της Χίου και της Νέας Φώκαιας, της επέκτασης κατ ουσίαν της πόλης της Φώκαιας), και ενός καστελλάνου, ο οποίος με το διορισμό του ορκιζόταν ότι θα κυβερνούσε εκ μέρους των μετόχων της «Μαόνας» και ουδέποτε θα παρέδιδε το κάστρο στην κοινότητα, δεσμευόταν Δημιουργήθηκε στις 18/9/2017 Σελίδα 2/8

ΙΒΕ, Ράγια Έφη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια μάλιστα με αστική ρήτρα. Η παλαιά Φώκαια κατελήφθη από τον Francesco Gattilusi, ηγεμόνα της Λέσβου, το 1402. Η πόλη της Φώκαιας κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς το 1455. 5. Τα μεταλλεία το εμπόριο Τα μεταλλεία στυπτηρίας της Φώκαιας βρίσκονταν στους λόφους στα ανατολικά της πόλης. Η ποιότητα του μεταλλεύματος, που χρησίμευε στη βαφή υφασμάτων, ήταν η καλύτερη που υπήρχε εκτός της περιοχής του Εύξεινου Πόντου. Οι Ζακαρία φρόντισαν για την ανέγερση δαπανηρών εγκαταστάσεων για την επεξεργασία του προϊόντος. Το 1307 κατοικούσαν στη Φώκαια περίπου 3.000 άνθρωποι (γηγενής πληθυσμός) που ασχολούνταν με την εξόρυξη του μεταλλεύματος. Οι Ζακαρία προσέλκυσαν για το σκοπό αυτό και μεγάλο αριθμό ανθρώπων ιταλικής καταγωγής, που προήλθαν είτε από την ίδια τη Γένουα είτε από την εμπορική τους παροικία στο Πέραν. Μαρτυρούνται ναυτικοί, καλαφάτες, γραφείς, καθώς και ένας γιατρός. 14 Τα κέρδη των Ζακαρία αυξήθηκαν τόσο ώστε μπόρεσαν να χτίσουν έναν νέο οικισμό στην περιοχή, που ονομάστηκε Νέα Φώκαια και το όνομά του παραμένει το ίδιο ακόμα και σήμερα (Yenı Foca). Η νέα Φώκαια προορίστηκε για να στεγάσει τον πληθυσμό που ασχολούνταν κυρίως με την εξόρυξη. Σε αυτήν διέμεινε για κάποιο διάστημα και ο ιστοριογράφος Μιχαήλ Δούκας (15ος αιώνας). Εκτός από τη στυπτηρία, η Γένουα εισήγε από τη Φώκαια μεγάλες ποσότητες σιτηρών (που μάλιστα μαζί με τις εισαγωγές από τις άλλες ανατολικές παροικίες της έφθανε στο 77% των προμηθειών της Γένουας σε σιτηρά). Ως λιμάνι, η Φώκαια έγινε ενδιάμεσος σταθμός για τη διακίνηση του εμπορίου της μαστίχας που εξαγόταν από τη Χίο. 1. Σκυλίτζης, Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, ed. I. Thurn (CFHB V, Berlin-N. York 1973), σελ. 322.94-98. H Ahrweiler, H., Byzance et la mer. La marine de guerre, la politique et les institutions maritimes de Byzance au VIIe-Xve siècles (Paris 1966), σελ. 52, σημ. 3, αναφέρει ότι η Φώκαια ήταν ναυτική βάση του πολεμικού στόλου της αυτοκρατορίας. Η συγγραφέας βασίζεται στην πληροφορία για τη συγκεκριμένη ναυμαχία. Το χωρίο της ιστοριογραφίας του Σκυλίτζη δεν μπορεί να στηρίξει την άποψη της Ahrweiler. 2. Άννα Κομνηνή, Anne Comnène, Alexiade. Règne de l empereur Alexis Ier Comnène (1081-1118) II (livres V-X), ed. B. Leib (Paris 1943), σελ. 110.16-17. 3. Ahrweiler, Η., L histoire et la géographie de la region de Smyrne, entre les deux occupations turques (1081-1317) particulierement au XIIIe siècle, Travaux et Mémoires 1 (1965), σελ. 1-204, ιδ. 34 σημ. 28. 4. Λούπης, Δ., Ο Πιρί Ρεΐς χαρτογραφεί το Αιγαίο. Η οθωμανική χαρτογραφία και η λίμνη του Αιγαίου (Αθήνα 1999), σελ. 203-204. 5. Tafel, G. Thomas, G., Urkunden zur alteren Handels und Staatsgeschichte der Republik Venedig mit besonderer Beziehung auf Byzanz und die Levante, 1. Theil (814-1205) (Wien 1856, ανατ. Amsterdam 1964), σελ. 52. 6. Tafel, G. Thomas, G., Urkunden zur alteren Handels und Staatsgeschichte der Republik Venedig mit besonderer Beziehung auf Byzanz und die Levante, 1. Theil (814-1205) (Wien 1856, ανατ. Amsterdam 1964), σελ. 118. 7. Όπως έγινε για παράδειγμα στην Αναία και το Αδραμύττιο. Για τη συνθήκη του Νυμφαίου βλ. Balard, M., La Romanie Génoise (XIIe-debut du Xve siècle) (Bibliothèque des Ecoles Françaises d Athènes et de Rome 235, Atti della società Ligure di storia patria NS 18/1-2, Rome-Genova 1978), σελ. 44. 8. Παχυμέρης, Georges Pachymérès, Relations historiques, IV: livres X-XIII, ed. A. Failler (CFHB 24/4, Paris 1999), σελ. 609.13-16. Η άλλη πόλη που έλεγχαν οι Γενουάτες ήταν το Αδραμύττιο. 9. Τα δικαιώματα αυτά βασίζονταν στην αρχική συμφωνία που είχε γίνει με τους Ζακαρία επί Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου. Βλ. Καντακουζηνός, Ioannis Cantacuzeni ex imperatoris Historiarum libri IV, ed. L. Schopen (CSHB I, Bonn 1831), σελ. 388-389. 10. Οι πιστωτές της Πολιτείας της Γένουας είχαν αναλάβει τη χρηματοδότηση και τη διεκπεραίωση της επιχείρησης κατάληψης της Χίου. Επειδή η Γένουα δεν ήταν σε θέση να καταβάλει το τεράστιο ποσό που είχαν ξοδέψει για την επιχείρηση, συνέστησαν εταιρεία και αντιπροσωπεύθηκαν στις διαπραγματεύσεις με τη Γένουα από τον Simone Vignoso. Ο διακανονισμός μεταξύ της Γένουας και των πιστωτών της υπογράφηκε στις 26 Φεβρουαρίου Δημιουργήθηκε στις 18/9/2017 Σελίδα 3/8

ΙΒΕ, Ράγια Έφη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια 1347 και σύμφωνα με αυτόν η Γένουα διατήρησε την πολιτική κυριαρχία στη Χίο, την παλαιά και τη νέα Φώκαια. Βλ. Balard, M., La Romanie Génoise (XIIe-debut du Xve siècle) (Bibliothèque des Ecoles Françaises d Athènes et de Rome 235, Atti della società Ligure di storia patria NS 18/1-2, Rome- Genova 1978), σελ. 124, 377. 11. Για τον Τζυβό βλ. PLP 11, αρ. 28076. Ο Τζυβός σκοτώθηκε κατά την προσπάθεια ανακατάληψης του νησιού. 12. Για τον Λέοντα Καλόθετο βλ. PLP 5, αρ. 10617. 13. Η διαμάχη αυτής της περιόδου είχε σχέση με την παραχώρηση της Τενέδου στους Βενετούς από τον αυτοκράτορα Ιωάννη Ε' Παλαιολόγο. Για να εξουδετερώσουν τον αυτοκράτορα, οι Γενουάτες του Πέρα βοήθησαν στην απόδραση του Ανδρονίκου Δ' Παλαιολόγου από τη φυλακή ο Ανδρόνικος ανέβηκε στο θρόνο τον Οκτώβριο του 1377. Βλ. Nicol, D., The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453 (London 1972), σελ. 289-291. 14. Balard, M., La Romanie Génoise (XIIe-debut du Xve siècle) (Bibliothèque des Ecoles Françaises d Athènes et de Rome 235, Atti della società Ligure di storia patria NS 18/1-2, Rome-Genova 1978), σελ. 771. Βιβλιογραφία : Nicol D.M., Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου, 1261-1453, Αθήνα 1996, Κομνηνός, Σ. (μτφρ.) Balard M., La Romanie Génoise (XIIe-début du XVe siècle), Ι-ΙΙ, Rome Genova 1978, Bibliothèque des Écoles Françaises d Athènes et de Rome 235 Ahrweiler H., "L histoire et la géographie de la région de Smyrne entre les deux occupations turques (1081-1317), particulièrement au XIIie siècle", Travaux et Mémoires, 1, 1965, 1-204 Λούπης Δημήτρης, Ο Πιρί Ρεΐς (1465-1553) χαρτογραφεί το Αιγαίο. Η οθωμανική χαρτογραφία και η λίμνη του Αιγαίου, Αθήνα 1999 Ahrweiler H., Byzance et la mer. La marine de guerre, la politique et les institutions maritimes de Byzance au VIIe-XVe siècles, Paris 1966 Thomas G., Tafel G., Urkunden zur älteren Handels- und Staatsgeschichte der Republik Venedig mit besonderer Beziehung auf Byzanz und die Levante. 1. Theil (814-1205), Wien 1856 (repr. Amsterdam 1964) Δικτυογραφία : Le Synekdèmos d'hiéroclès et l'opuscule géographique de Georges de Chypre, Bruxelles 1939: charted are the lands of: Europe, Asia Minor, Near East http://soltdm.com/sources/mss/hierocl/harta1.htm Εξαγωγή Εμπόριο Χρήση της στυπτηρίας στο μεσαιωνικό κόσμο http://192.167.112.135/newpages/collane/testisami/sami1/62.pdf Γλωσσάριo : Partitio Romaniae Το έγγραφο της συνθήκης που υπέγραψαν οι Λατίνοι της Δ Σταυροφορίας (δώδεκα Βενετοί και δώδεκα Φράγκοι) μεταξύ 12ης Απριλίου και 9ης Μαΐου 1204. Με αυτό ιδρύθηκε η Λατινική Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης και διαμοιράστηκαν τα εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μεταξύ Βενετών και Φράγκων. εμιράτο Αϊδινίου, το Δημιουργήθηκε στις 18/9/2017 Σελίδα 4/8

ΙΒΕ, Ράγια Έφη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Το εμιράτο του Αϊδινίου ( 1308-1425) ιδρύθηκε στη δυτική Μικρά Ασία, στην ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης, από Ογούζους Τούρκους με επικεφαλής τον Aidinogullari, μετά τη διάλυση του σουλτανάτου των Σελτζούκων. Ενσωματώθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία προσωρινά τη δεκαετία του 1390 και οριστικά το έτος 1425. εμιράτο Σαρουχάν, το Το εμιράτο του Σαρουχάν ( 1300-1410) ιδρύθηκε στη δυτική Μικρά Ασία από Ογούζους Τούρκους μετά τη διάλυση του σουλτανάτου των Σελτζούκων, με πρωτεύουσα πόλη τη Μαγνησία του Σιπύλου. εμίρης, ο Αραβικός τίτλος (amir = αρχηγός) ο οποίος δηλώνει το στρατιωτικό αρχηγό μιας περιοχής (του εμιράτου). Την Πρώιμη Ισλαμική περίοδο αποδιδόταν σε αρχηγούς στρατευμάτων, ενώ αργότερα και σε πρόσωπα με διοικητικές και οικονομικές αρμοδιότητες. Την περίοδο της κυριαρχίας των Σελτζούκων δινόταν σε στρατιωτικούς αξιωματικούς και νεαρούς πρίγκιπες. Στα τέλη του 13ου και κατά τη διάρκεια του 14ου αιώνα αποδιδόταν σε Τουρκομάνους ηγεμόνες μικρότερων κρατιδίων που διαδέχθηκαν το σουλτανάτο του Ικονίου. καστελλάνος, ο 1. (καστροφύλακας, castellanus): διοικητής φεουδαρχικού κάστρου, υπεύθυνος για τη συντήρησή του και για τη φύλαξη των κρατουμένων. 2. Στις γενουατικές αποικίες, ο καστελλάνος επιλεγόταν μεταξύ έξι υποψηφίων που πρότειναν οι πολίτες της Γένουας από τον δόγη, είχε πλήρη πολιτική και δικαστική εξουσία με την υποχρέωση να λογοδοτεί κατά περίπτωση στο συμβούλιο της πόλης ή στον δόγη και να ασκεί εξουσία σε συνεργασία με τους δύο συνδικάτορες, της Γένουας και της Χίου. 3. Αξιωματούχος των ευρωπαϊκών κρατών στις κτήσεις τους στην Ανατολή και στον ελλαδικό χώρο με πολιτική, δικαστική, ενίοτε και στρατιωτική εξουσία, ο οποίος διοριζόταν και ήταν υπόλογος στον φορέα εξουσίας του κυρίαρχου κράτους. Καταλανική Εταιρεία, η (almugavares, compagnia) Μισθοφορική ομάδα Καταλανών, με άρτιο εξοπλισμό και πολεμική ετοιμότητα, που αριθμούσαν μερικές χιλιάδες. Το 1303 ήρθαν να βοηθήσουν το Βυζάντιο στις μάχες εναντίον των Τούρκων, όμως σύντομα στράφηκαν εναντίον της Αυτοκρατορίας και επιδόθηκαν σε μεγάλες λεηλασίες. Μετά τη μάχη του Ορχομενού της Κωπαΐδας, το 1311, κατέκτησαν το βουργουνδικό δουκάτο των Αθηνών. ποδέστας ή ποτεστάτος, ο Η λέξη προέρχεται από το λατινικό potestas, που σημαίνει δύναμη. Ο ποδέστας ή ποτεστάτος (podestà) ήταν τίτλος που δινόταν σε συγκεκριμένους υψηλούς αξιωματούχους αρκετών ιταλικών πόλεων. Με τον όρο αυτό αποκαλούνταν επίσης: 1. Ο διοικητής του βενετικού τομέα της Λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης. 2. Ο διοικητής στις γενουατικές κτήσεις της Ρωμανίας (Γαλατάς και Χίος). 3. Ο Λομβαρδός δικαστής στην Εύβοια. Συνέκδημος του Ιεροκλή, ο Γεωγραφικό εγχειρίδιο που συντάχτηκε λίγο πριν από το 535 από τον Ιεροκλή το Γραμματικό. Αποτελεί κατάλογο των 64 επαρχιών και 923 (αρχικά 935) πόλεων της αυτοκρατορίας και είναι η σημαντικότερη πηγή για τη διοικητική και πολιτική γεωγραφία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας πριν από τις αραβικές επιδρομές. Θεωρείται ότι το έργο βασίζεται σε επίσημα έγραφα και παρουσιάζει την πολιτική, διοικητική, αλλά εν μέρει και την εκκλησιαστική γεωγραφία από τα μέσα του 5ου αιώνα, ωστόσο περιέχει προσθήκες από την εποχή του Ιουστινιανού Α, ενώ κάποια από τα στοιχεία του είναι υπό συζήτηση. Χρησίμευσε στον Κωνσταντίνο Z Πορφυρογέννητο ως βασική πηγή μαζί με το Στέφανο Βυζάντιο για το έργο Περί των θεμάτων. Το σημαντικότερο αυτό έργο του Ιεροκλή δημοσιεύθηκε από τον G. Parthey (Hieroclis Synecdemus, Berlin 1866) και από τον A. Burckhardt (Hieroclis Synecdemus, Leipzig 1893). Ο E. Honigmann επιμελήθηκε την τελευταία και εγκυρότερη έκδοση (Le Synekdèmos d'hiéroklès et l'opuscule géographique de Georges de Chypre, Brussels 1939). χρυσόβουλο, το Το χρυσόβουλο ή χρυσόβουλλον είναι το πιο επίσημο έγγραφο που εκδιδόταν από τη γραμματεία των Βυζαντινών αυτοκρατόρων. Ονομάζεται έτσι γιατί φέρει τη χρυσή βούλα του αυτοκράτορα. Πηγές Ιωάννης Σκυλίτζης, Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, ed. I. Thurn (CFHB V, Berlin N. York 1973). Άννα Κομνηνή, Anne Comnène, Alexiade. Règne de l empereur Alexis Ier Comnène (1081 1118) II (livres V X), ed. B. Leib (Paris 1943). Γεώργιος Παχυμέρης, Georges Pachymérès, Relations historiques IΙ: livres IV VI, ed. A. Failler (CFHB 24/2, Paris 1984), IV: livres X XIII, ed. A. Failler (CFHB 24/4, Paris 1999). Ιωάννης Καντακουζηνός, Ioannis Cantacuzeni ex imperatoris Historiarum libri IV, ed. L. Schopen (CSHB I, ΙΙ, Bonn 1831, ΙΙΙ, Bonn Δημιουργήθηκε στις 18/9/2017 Σελίδα 5/8

ΙΒΕ, Ράγια Έφη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια 1832). Λούπης, Δ. (επιμ.), Ο Πιρί Ρεΐς χαρτογραφεί το Αιγαίο. H οθωμανική χαρτογραφία και η λίμνη του Αιγαίου (Αθήνα 1999). Tafel, G. Thomas, G. (ed.), Urkunden zur alteren Handels und Staatsgeschichte der Republik Venedig mit besonderer Beziehung auf Byzanz und die Levante, 1. Theil (814 1205) (Wien 1856, ανατ. Amsterdam 1964). Μιχαήλ Δούκας, Michaelis Ducae Nepotis Historia Byzantina, ed. I. Bekker (CSHB, Bonn 1834). Γρηγοράς, Nicephori Gregorae Byzantina Historia, ed. L. Schopen (CSHB, I Bonn 1829, ΙΙ Bonn 1830). Gouillard, J. (ed.), La vie d Euthyme de Sardes (831), une oeuvre du patriarche Méthode, Travaux et Mémoires 10 (1987), σελ. 1 101, ο βίος στις σελ. 21 88, βλ. ιδ. σελ. 23.34 κ.ε. Παραθέματα 1. Η επίσκεψη του Ανδρονίκου Γʹ Παλαιολόγου στη Φώκαια, 1329 εκείθεν δε εξελθών, εις Φώκαιαν την νέαν ήλθεν. Αύτη δε Ρωμαίους μεν οικούντας είχεν εξ αιτίας δε τινος ώσπερ Ζαχαρας Χίου, ούτω δη και αυτής Ανδρέας Κατανίας εκ Γεννούας κρατήσας, ακρόπολίν τε οικοδομησάμενος και κατασχών φρουρά, της άλλης πόλεως ήρχεν ασφαλώς. Τότε μεν ουν Ανδρέας ου παρήν, αλλ εις Γέννουαν κατά τινα χρείαν απεδήμει. Αρηγος δε Ταρτάρω, ος ην Ανδρέου θείος, Φωκαίας ήρχεν αντ αυτού ος ιδών τον βασιλέα προσιόντα, Φωκαίας τε επέσπευδεν εις υπάντησιν βασιλέως εξελθείν, ανοίξας τας πύλας, και αυτός άμα συν αυτοίς εξήλθε και προσεκύνει βασιλέα. επεί δε γένοιτο εντός τειχών, τους την ακρόπολιν φρουρούντας (ήσαν δε εκ Γεννούας Λατίνοι) εξελθόντας εκέλευε βασιλεί παραδιδόναι. Οι δε εξήρχοντό τε προσκυνούντες, και παρεδίδοσαν την άκραν. Βασιλεύς δ εν αυτή δύο αυλισάμενος ημέρας, εις την τρίτην άμα έω τον Αρηγον μεταπεμψάμενος, και τα κλείθρα της πόλεως τους τους πελέκυς έχοντος βαράγκους κελεύσας αγαγείν (τούτους γαρ έθος τα κλείθρα των πόλεων ένθα αν επιδημοήη βασιλεύς, κατέχειν,) αρήγω εκέλευε παραδιδόναι, προς αυτόν ειπών, ως, «νυν μεν εις Φώκαιαν εμοί υπήκοον ούσαν ελθών, έμεινα εφ όσον ηβουλόμην. Αύθις δε εξερχόμενος, την πόλιν παραδίδωμί σοι, και διά σου τω Ανδρέα, ώστε άρχειν αυτής ώσπερ και πρότερον επιτροπεύοντα καθ όσον αν χρόνον εμοί βουλoμένω η». Ιωάννης Καντακουζηνός, Ioannis Cantacuzeni ex imperatoris Historiarum libri IV, ed. L. Schopen (CSHB I, Bonn 1831), 388.22 389.22. 2. Η εγκατάσταση των Γενουατών στην Παλαιά Φώκαια. Ανέγερση της Νέας Φώκαιας [...] εν ταις ημέραις δε του βασιλέως Μιχαήλ του Παλαιολόγου, του πρώτως βασιλεύσαντος εν Παλαιολόγοις, ήλθον τινες Ιταλοί αιτούντες το όρος δοθήναι αυτοίς και λαμβάνειν κατ έτος το συμφωνηθέν. Τότε και οι Τούρκοι ενεδρεύοντες ήσαν ληστρικώς τα πέριξ μέρη Λυδίας τε και Ασίας, και κατέτρεχον έως Σάρδεων και αυτής Μαγνησίας. Ως ουν ήσθοντο οι Ιταλοί την των Τούρκων έφοδον, φοβηθέντες ήρξαντο οικοδομείν φρούριόν τι σμικρότατον, όσον εις φυλακήν αυτών καί των ευρισκομένων εργατών πεντήκοντα ή και πλείω. Ενωτισθέντες δε οι τε πέριξ οικούντες Ρωμαίοι εν τε τω κάμπω του Μαινομένου και της Μαγνησίας και Νυμφαίου, ελθόντες εύρον αυτοίς άρξαντας του έργου, και δη ως εκ συνθήματος κοινολογησάμενοι συν τοις Λατίνοις υπέσχοντο του συμβοηθήσαι καί συμπασχήσαι και συμπράξαι επί τη ανεγέρσει του φρουρίου, και ου φρούριον αλλά και εις μεγάλην πόλιν αποκαταστήσαι το οικοδομούμενον, ει μόνον χρείας κατεπειγούσης και αυτοί ως κτήτορες του τοιούτου χωρίου έσονται εντός φυλαττόμενοι. Αρεσάντων γουν άμφω των μερών το τοιούτον συμφώνημα, ήρξαντο άμα Ρωμαιοί τε και Λατίνοι, και ωκοδόμησαν την άχρι του νυν παρά θεού φρουρουμένην νάαν Φώκαιαν, εν τη του αυτού όρους υποβάσει, πλησίον της θαλάσσης, έχουσαν τα προς την ανατολήν μέρη το όρος κέμενον, προς δε την εσπέραν την νήσον Λέσβον, προς άρκτον δε τον της Ελαίας κόλπον προς δε μεσημβρίαν ο κατ Ιωνίαν κόλπος. Ήσαν δε οι ρηθέντες της πόλεως αύτης κτήτορες εκ των Κατανέων Γενουάται Ανδρέας και Ιάκωβος, και την επωνυμίαν εκ της παλαιοτέρας Φωκίδος εκτήσαντο, ταύτην νέαν Φώκαιαν καλέσαντες, εν η και εγώ Δημιουργήθηκε στις 18/9/2017 Σελίδα 6/8

ΙΒΕ, Ράγια Έφη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια την οίκησιν κέκτημαι. Μιχαήλ Δούκας, Michaelis Ducae Nepotis Historia Byzantina, ed. I. Bekker (CSHB, Bonn 1834), 161.12 162.15 (= Μιχαήλ Δούκας, Βυζαντινοτουρκική ιστορία, μτφρ. Βρ. Καραλής, Αθήνα 1997, σελ. 325 327). 3. Η επεξεργασία της στυπτηρίας στη Φώκαια Εν τη Φωκίδι τη κατά την Ιωνίαν πλησίον όρος ην εν ω μέταλλον στυπτηρίας υπάρχει, και ο λίθος άπας της ακρωρείας πυρί προσομιλήσας, είτα ύδατι ως ψάμμος γίνεται την δε από του λίθου γενομένην ψάμμον εις λέβητα βάλλοντες συν ύδατι και καχλάζοντος ου τόσον, η βληθείσα ψάμμος διαλύεται και το μεν παχύ και ουσιώδες αυτής εν τω ζωμώ μένον ως γάλα τυρώδες, το ξηρόν και γεώδες αυτής έξω ρίπτουσιν ως άχρηστον, τον δε ζωμόν εις σκάφας κενώσαντες άχρις ημερών τεσσάρων παραδρομήν, ευρίσκεται εν τοις άκροις των υποδόχων αγγείων πεπαγωμένος ο ζωμός και υπεραυγίζων όμοιος κρυστάλλω εν δε τω πυθμένι του αγγείου και αυτό πλήρες ψηγμάτων κρυσταλλοειδών. Εξαντλούντες ουν τον ζωμόν τον περιττεύοντα μετά τας τέσσαρας ημέρας εισβάλλουσιν εν τω λέβητι, προσχέαντες και έτερον ύδωρ, και πάλιν ψάμμον εμβάλλοντες βράζουσιν και εν ταις σκάφαις εκχέουσιν, ως προδεδήλωται, την δε στυπτηρίαν εκβάλλοντες εν ταις αποθήκαις ταμιεύουσι. Έστι δε αναγκαίον χρήμα τοις δευσοποιοίς. Άπασαι γαρ αι νήες αι από της εώας εις τα εσπέρια μέρη πλέουσαι αναγκαίον ηγούνται τον φόρτον είναι της νηός την εν τω πυθμένι στυπτηρίαν και γαρ Φράγγοι Γερμανοί Ιγγληνοι Ιταλοί Ισπανοί Άραβες Αιγύπτιοι Σύροι από του όρους εκείνου την στυπτηρίαν πορίζονται ένεκα των δευσοποιών τεχνών. Μιχαήλ Δούκας, Michaelis Ducae Nepotis Historia Byzantina, ed. I. Bekker (CSHB, Bonn 1834), 160.12 161.12 (= Μιχαήλ Δούκας, Βυζαντινοτουρκική ιστορία, μτφρ. Βρ. Καραλής, Αθήνα 1997, σελ. 322 325. Χρονολόγιο 977: Ναυμαχία της Φώκαιας. Ο Θεόδωρος Καραντινός κατανίκησε το στόλο του Βάρδα Σκληρού 1088/9: Η Φώκαια καταλαμβάνεται από τον Τζαχά, εμίρη της Σμύρνης 1082, 1148: Η Φώκαια αναγράφεται στα χρυσόβουλλα με τα λιμάνια που παραχωρούν οι Βυζαντινοί στους Βενετούς για βάσεις πριν από το 1268: Παραχώρηση της εξόρυξης στυπτηρίας στον Γενουάτη Μανουέλε Ζακαρία (Zaccaria) 1296: Καταστροφή της Φώκαιας από τους Βενετούς 1302: Νέα επιδρομή από τους Βενετούς 1303/4: Οι Ζακαρία υπερασπίζονται με επιτυχία τη Φώκαια από τους Οθωμανούς 1304: Παραχώρηση της Χίου στους Ζακαρία 26 Μαρτίου 1307: Επιδρομή της Καταλανικής Εταιρείας στη Φώκαια γύρω στο 1314: Η Φώκαια υπό τους Κατανέο (Cattaneo) 1329: Ανακατάληψη της Χίου από τον Ανδρόνικο Γʹ Παλαιολόγο. Οι Γενουάτες της Φώκαιας υποδέχονται τον αυτοκράτορα με τιμές 1335/6: Η Φώκαια ανακαταλαμβάνεται από τον Ανδρόνικο Γʹ Παλαιολόγο ύστερα από πολιορκία Δημιουργήθηκε στις 18/9/2017 Σελίδα 7/8

ΙΒΕ, Ράγια Έφη,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια 1340: Οι κάτοικοι της Φώκαιας εκδιώκουν τους Γενουάτες Σεπτέμβριος 1346: H Φώκαια ανακαταλαμβάνεται από τους Γενουάτες. H Χίος υπό την εταιρεία Mahone (Μαόνα). Διορισμός του Τζυβού ως κυβερνήτη της Φώκαιας. Υπογραφή συνθήκης με τους κατοίκους 1349: Αποτυχημένη προσπάθεια ανακατάληψης της Χίου από τον Τζυβό 1349 1363: Ο Λέων Καλόθετος διοικεί τη Φώκαια 1356/7: Πειρατές κάτοικοι της Φώκαιας συλλαμβάνουν τον Οθωμανό πρίγκιπα Ορχάν στον κόλπο της Νικομήδειας. Τον απελευθερώνουν έναντι λύτρων που καταβάλλει ο Ιωάννης Ε Παλαιολόγος 1378: Οι Βενετοί προσπαθούν να καταλάβουν τη Φώκαια 1402: Κατάληψη της παλαιάς Φώκαιας από τον Francesco Gattilusi 1455: Οριστική κατάκτηση της Φώκαιας από τους Οθωμανούς Δημιουργήθηκε στις 18/9/2017 Σελίδα 8/8