ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΖΑΝΑΣ Λέγεται ότι ο Λένιν είχε πει πως ο καλύτερος τρόπος να καταστραφεί το καπιταλιστικό σύστημα ήταν να υπονομευτεί το νόμισμα. Με τη συνεχή πληθωριστική διαδικασία οι κυβερνήσεις μπορούν να δημεύουν, μυστικά και απαρατήρητα, ένα σημαντικό τμήμα του πλούτου των πολιτών τους. Keynes
Μέτρηση του κόστους ζωής Δείκτης Τιμών Καταναλωτή (Consumer Price Index): μέτρο του συνολικού κόστους των αγαθών και υπηρεσιών που αγοράζει ο τυπικός καταναλωτής. Στην ΕΕ οι δείκτες τιμών είναι εναρμονισμένοι ως προς την κατάρτισή τους μεταξύ των χωρών και ονομάζονται εναρμονισμένοι δείκτες τιμών καταναλωτή (Harmonized Index of Consumer Price, HICP). Επιτρέπει την άμεση σύγκριση των ρυθμών πληθωρισμού μεταξύ των χωρών μελών της ΕΕ. Δείκτης τιμών παραγωγού: μέτρο του κόστους ενός καλαθιού αγαθών και υπηρεσιών που αγοράζουν οι επιχειρήσεις. Προβλήματα: μεροληψία υποκατάστασης, εμφάνιση νέων αγαθών, μη υπολογιζόμενη μεταβολή της ποιότητας. 2
Μέτρηση του κόστους ζωής Αποπληθωριστής του ΑΕΠ: ο λόγος του ονομαστικού προς το πραγματικό ΑΕΠ και αντανακλά το τρέχον επίπεδο τιμών σε σχέση μετο έτος βάσης. Δύο βασικές διαφορές με το ΔΤΚ 1. Ο αποπληθωριστής του ΑΕΠ αντανακλά τις τιμές όλων των αγαθών και υπηρεσιών που παράγονται στην εγχώρια οικονομία 2. Η ομάδα των αγαθών και υπηρεσιών που χρησιμοποιούνται για να υπολογιστεί ο αποπληθωριστής του ΑΕΠ μεταβάλλεται αυτόματα μετην πάροδο του χρόνου. Σκοπός της μέτρησης του γενικού επιπέδου των τιμών: να καταστεί δυνατή η σύγκριση χρηματικών μεγεθών διαφορετικών χρονικών στιγμών. 3
Πληθωρισμός Πληθωρισμός (inflation): τάση για συνεχή άνοδο του γενικού επιπέδου των τιμών. Ρυθμός πληθωρισμού (inflation rate): ποσοστιαία μεταβολή του επιπέδου τιμών σε μια ορισμένη χρονική περίοδο. Αντιπληθωρισμός (deflation): μείωση στο γενικό επίπεδο τιμών, δηλαδή, ο ρυθμός πληθωρισμού είναι αρνητικός. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πτώση της τιμής του πετρελαίου και άλλων πρώτων υλών μετά από περιόδους αυξήσεων. Αποπληθωρισμός (disinflation): σταδιακή μείωση του ρυθμού πληθωρισμού. Ο ρυθμός πληθωρισμού μειώνεται σε σχέση με το ρυθμό πληθωρισμού της προηγούμενης περιόδου. Π.χ. βιομηχανικές χώρες δεκαετίες 1980 και 1990. 4
Πληθωρισμός στην Ευρωζώνη ΕΕ ΕΥΡΩΖΩΝΗ ΕΛΛΑΔΑ ΕΤΟΣ HICP π HICP π HICP π 1996 70.34 71.86 61.31 7.90% 1997 71.56 1.73% 72.98 1.56% 64.64 5.43% 1998 72.48 1.29% 73.79 1.11% 67.56 4.52% 1999 73.34 1.19% 74.60 1.10% 69.01 2.15% 2000 74.73 1.90% 76.17 2.10% 71.01 2.90% 2001 76.37 2.19% 77.96 2.35% 73.59 3.63% 2002 77.96 2.08% 79.71 2.24% 76.48 3.93% 2003 79.49 1.96% 81.37 2.08% 79.12 3.45% 2004 81.09 2.01% 83.11 2.14% 81.51 3.02% 2005 82.85 2.17% 84.92 2.18% 84.35 3.48% 2006 84.67 2.20% 86.78 2.19% 87.14 3.31% 2007 86.65 2.34% 88.63 2.13% 89.75 3.00% 2008 89.82 3.66% 91.53 3.27% 93.55 4.23% 2009 90.71 0.99% 91.80 0.29% 94.81 1.35% 2010 92.60 2.08% 93.28 1.61% 99.27 4.70% 2011 95.47 3.10% 95.81 2.71% 102.36 3.11% 2012 97.99 2.64% 98.21 2.50% 103.42 1.04% 2013 99.47 1.51% 99.54 1.35% 102.54-0.85% 2014 100.01 0.54% 99.97 0.43% 101.11-1.39% 2015 100.00-0.01% 100.00 0.03% 100.00-1.10% Πηγή: Eurostat 5
Κατηγορίες πληθωρισμού Σχετικά με την ένταση, δηλαδή με το ρυθμό αύξησής του: Χαμηλός πληθωρισμός ή έρπων πληθωρισμός (4%-5%) Σταθερός και προβλέψιμος, δημιουργεί προσδοκίες κέρδους καθώς η αύξηση των τιμών προηγείται της αύξησης των αμοιβών, ενθαρρύνει τις επενδύσεις, τονώνεται η συνολική ζήτηση, τονώνει την εμπιστοσύνη του κοινού στο νόμισμα. Καλπάζων πληθωρισμός (75%, 200% κλπ.) Το χρήμα χάνει την αξία του πολύ γρήγορα, εκροή κεφαλαίων από την εγχώρια οικονομία σε άλλες με σταθερό πληθωρισμό. Υπερπληθωρισμός: αύξηση των τιμών με ταχύ ρυθμό (π.χ., 10.000%). Το χρήμα παύει να επιτελεί τις λειτουργίες του, εμφανίζεται ο αντιπραγματισμός, παραλύει η οικονομία. 6
Κατηγορίες πληθωρισμού Διακρίνεται, επίσης, και στα εξής είδη: Εμφανής και αφανής πληθωρισμός. Αφανής: όταν υπάρχουν πληθωριστικές πιέσεις (υπερβάλλουσα ζήτηση), αλλά οι πιέσεις αυτές εξουδετερώνονται με κρατική παρέμβαση. Π.χ., επιβολή ανώτατης τιμής με δελτίο. Προσδοκώμενος και μη προσδοκώμενος. Αν ο πληθωρισμός είναι αναμενόμενος και προσαρμόζονται γρήγορα οι θεσμοί της χώρας (π.χ., φορολογία, μισθοί) τότε δεν αποτελεί σημαντικό πρόβλημα. Αδρανής (αναμενόμενος) πληθωρισμός: είναι σταθερός και αναμενόμενος και ενσωματώνεται στους θεσμούς της οικονομίας. 7
Αίτια πληθωρισμού Μπορεί να προέρχονται είτε από την πλευρά της ζήτησης, είτε από την πλευρά της προσφοράς. Ο επακριβής προσδιορισμός του τύπου πληθωρισμού που επικρατεί σε μια οικονομία είναι πολύ δύσκολος, και ειδικά σε υψηλά επίπεδα πληθωρισμού, με αποτέλεσμα να είναι δυσχερής αυτή η διάκριση λόγω επικάλυψης των δύο τύπων. Εντοπισμός αιτιών: απαραίτητος για να εφαρμοστεί η κατάλληλη πολιτική για την αποτελεσματική αντιμετώπιση. Γενικά, όταν παρουσιάζεται πληθωρισμός ζήτησης παρατηρείται αύξηση των τιμών και ταυτόχρονα αύξηση του προϊόντος. Όταν εμφανίζεται πληθωρισμός από την πλευρά της προσφοράς (κόστους) παρατηρείται αύξηση τιμών και μείωση προϊόντος. 8
Πληθωρισμός ζήτησης Εμφανίζεται όταν η συνολική ζήτηση για το προϊόν της οικονομίας αυξηθεί περισσότερο από την προσφορά και δεν υπάρχει δυνατότητα άμεσης προσαρμογής της προσφοράς στην αυξημένη ζήτησης με συνέπεια την αύξηση των τιμών των αγαθών. Η αύξηση των τιμών θα συνεχιστεί μέχρι να επιτευχθεί ισορροπία μεταξύ συνολικής ζήτησης και συνολικής προσφοράς. Που οφείλεται η αύξηση της συνολικής ζήτησης; Επεκτατική δημοσιονομική ή νομισματική πολιτική. Αισιόδοξες προσδοκίες για το μέλλον της οικονομίας. Αύξηση εισαγωγών. Συνθήκες ανάπτυξης στον υπόλοιπο κόσμο. 9
Πληθωρισμός κόστους Ο πληθωρισμός που προέρχεται από την πλευρά προσφοράς. Μπορεί να προκληθεί από: την αύξηση του κόστους παραγωγής της τις ατέλειες της αγοράς αγαθών (ύπαρξη μονοπωλίων και ολιγοπωλίων) τις ατέλειες της αγοράς εργασίας (ισχυρά εργατικά συνδικάτα) Η αύξηση του κόστους παραγωγής προέρχεται από: αύξηση τιμών πρώτων υλών, καυσίμων κλπ. μείωση παραγωγικότητας της εργασίας αύξηση ονομαστικών μισθών περισσότερο από την παραγωγικότητα της εργασίας 10
Πληθωρισμός κόστους Στασιμοπληθωρισμός: ταυτόχρονη αύξηση ανεργίας και πληθωρισμού, ή η συνύπαρξη υψηλής ανεργίας και υψηλού πληθωρισμού (πετρελαϊκή κρίση 1973). Παρατηρήσεις για πληθωρισμό ζήτησης και κόστους Στον πληθωρισμό ζήτησης: βραχυχρόνια, αυξάνεται το προϊόν και η απασχόληση μαζί με τις τιμές. Μακροχρόνια, οι προσαρμογές στους μισθούς οδηγούν σε περαιτέρω αύξηση των τιμών αλλά η παραγωγή πραγματοποιείται στο δυνητικό επίπεδο. Στον πληθωρισμό κόστους: η αύξηση των τιμών συνοδεύεται από μείωση της παραγωγής και της απασχόλησης. 11
Τερματισμός πληθωρισμού Πληθωρισμός ζήτησης: η υπερβάλλουσα ζήτηση και η αύξηση των τιμών οδηγούν στην αύξηση ζήτησης χρήματος για συναλλαγές. Η αυξημένη ζήτηση χρήματος για συναλλαγές αυξάνει το επιτόκιο. Πληθωρισμός κόστους: η αύξηση τιμών προκαλεί την αύξηση των ονομαστικών μισθών και τελικά την αύξηση της ζήτησης χρήματος για συναλλαγές. Η αυξημένη ζήτηση χρήματος για συναλλαγές αυξάνει το επιτόκιο. Και στις δύο περιπτώσεις: το αυξημένο επιτόκιο μειώνει κατανάλωση και επένδυση με συνέπεια τη μείωση της συνολικής ζήτησης. 12
Επιδράσεις του πληθωρισμού Διανομή εισοδήματος και πλούτου: προκαλεί αναδιανομή του εισοδήματος σε βάρος των ατόμων που έχουν σταθερά χρηματικά εισοδήματα, μειώνει την πραγματική αξία των αποταμιεύσεων. Κατανομή παραγωγικών πόρων της οικονομίας: ελαττώνει την οικονομική αποτελεσματικότητα επειδή διαστρεβλώνει τις σχετικές τιμές, δηλαδή τα σήματα που δίνουν τις τιμές. Ισοζύγιο πληρωμών: μείωση ανταγωνιστικότητας της χώρας και μεταβολές στη συναλλαγματική ισοτιμία, μείωση ΑΕΠ. Οικονομική ανάπτυξη-μεγέθυνση: μειώνεται η ροπή για αποταμίευση με συνέπεια τη μείωση των διαθέσιμων πόρων για παραγωγικές επενδύσεις. Διατήρηση υψηλών επιτοκίων που μειώνουν τη συνολική ζήτηση. 13
Επιδράσεις του πληθωρισμού Κόστος τιμοκαταλόγων: οι επιχειρήσεις αλλάζουν πιο συχνά τιμοκατάλογο. Κόστος σε πόρους (κόστος σόλας παπουτσιών): συχνές αναλήψεις χρημάτων από το κοινό. Δημοσιονομική απορρόφηση: διαστρέβλωση των φόρων λόγω πληθωρισμού. Έμμεση φορολόγηση του χρηματικού εισοδήματος: μειώνεται η αγοραστική δύναμη. 14
Πολιτικές αντιμετώπισης πληθωρισμού Εξαρτώνται από τα αίτια. Καταπολέμηση πληθωρισμού ζήτησης: συσταλτική δημοσιονομική πολιτική (περικοπή δημοσίων δαπανών, αύξηση φόρων), συσταλτική νομισματική πολιτική. Καταπολέμηση πληθωρισμού κόστους: θα πρέπει να γίνει διάγνωση της αιτίας. Ενίσχυση ανταγωνισμού στην αγορά. Βελτίωση παραγωγικότητας εργασίας και κινητικότητας παραγωγικών συντελεστών μεταξύ των κλάδων. Ορθολογική οργάνωση της παραγωγής. Μείωση φορολογικής επιβάρυνσης του κόστους εργασίας και τιμολόγησης αγαθών. 15
Πολιτικές αντιμετώπισης πληθωρισμού Καταπολέμηση πληθωρισμού κόστους Διαρθρωτικές αλλαγές και εξυγίανση δημοσίου (ιδιωτικοποιήσεις). Δασμολογική πολιτική. Μείωση ελλειμμάτων προϋπολογισμού. Αυτές οι πολιτικές έχουν μακροχρόνιο χαρακτήρα. Συμβάλλουν στη μείωση του πληθωρισμού αλλά και στην αύξηση της παραγωγής και της απασχόλησης. 16
Πολιτικές αντιμετώπισης πληθωρισμού Εισοδηματική πολιτική 1. Πολιτική άμεσου ελέγχου στη διαμόρφωση των μισθών και των τιμών. Οι αρχές οικονομικής πολιτικής χρησιμοποιούν, βραχυχρονίως, διάφορες μορφές ελέγχου των μισθών και των τιμών είτε για το σύνολο της οικονομίας είτε για τους πιο σημαντικούς τομείς (π.χ., πάγωμα μισθών). Έχει αρκετά μειονεκτήματα: Αντίθετοι προς το σύστημα κινήτρων της ελεύθερης αγοράς Διοικητικό κόστος ελέγχου από το δημόσιο Μακροχρονίως, μπορεί να εμφανιστούν ελλείψεις αγαθών, παράνομη αγορά και παράνομη κερδοσκοπία 17
Πολιτικές αντιμετώπισης πληθωρισμού Έχει αρκετά μειονεκτήματα: Οι επιχειρήσεις για να αποφύγουν τα αποτελέσματα των ελέγχων χειροτερεύουν την ποιότητα για να αυξήσουν τα περιθώρια κέρδους. Μπορεί να υπάρξει όξυνση των πληθωριστικών προσδοκιών λόγω προσδοκίας από το κοινό για μη εφαρμογή των ελέγχων. 18
Πολιτικές αντιμετώπισης πληθωρισμού Εισοδηματική πολιτική 2. Πολιτική κατευθυντηρίων κανόνων-οδηγιών για τη διαμόρφωση των μισθών και τωντιμών. Η βασική παράμετρος είναι η σχέση που πρέπει να υπάρχει μεταξύ της αύξησης των μισθών και της παραγωγικότητας. Για αν διατηρηθεί το κόστος και οι τιμές σε σταθερά επίπεδα, οι μισθοί πρέπει να αυξάνονται κατά το ποσοστό αύξησης της παραγωγικότητας. Συνήθως καθορίζεται ένα μέσο ποσοστό αύξησης των μισθών που δεν ξεπερνά το μέσο όρο της αύξησης της παραγωγικότητας κάθε κλάδου παραγωγής. Μειονέκτημα: δυνατότητα επιβολής της κρατικής εξουσίας πάνω στις επιχειρήσεις και τα εργατικά συνδικάτα. 19
Μελέτη περίπτωσης Ελλάδα και «κρυφά» οφέλη της ΟΝΕ Η Ελλάδα κερδίζει σε αξιοπιστία. Και αυτό διότι τη νομισματική πολιτική της χώρας ασκεί η ΕΚΤ η οποία έχει μεγαλύτερη αξιοπιστία στην καταπολέμηση του πληθωρισμού από ότι η Τράπεζα της Ελλάδος. Το κέρδος σε αξιοπιστία αυξάνει η Συνθήκη του Μάαστριχτ θέτοντας αυστηρά όρια στα ελλείμματα του προϋπολογισμού με αποτέλεσμα να μειώνει την πιθανότητα υπονομεύσεως της προσπάθειας ελέγχου του πληθωρισμού από μια μεγάλη αύξηση των δημοσίων δαπανών. Επειδή το ευρώ δεν υποτιμάται όπως η δραχμή στο παρελθόν, οι σχετικές πληθωριστικές πιέσεις και προσδοκίες είναι μικρότερες αν όχι ανύπαρκτες. Βεβαίως, δεν υπάρχει όφελος χωρίς κόστος! 20
Αντιπληθωρισμός Ο φαύλος κύκλος του αντιπληθωρισμού: η ιδιαίτερη δυναμική του αντιπληθωρισμού καθιστά το κόστος του πολύ μεγαλύτερο από αυτό του πληθωρισμού παρομοίου τάξεως. Παρουσιάζεται λειτουργία πολλών αποσταθεροποιητικών μηχανισμών, οι οποίοι δεν υπάρχουν στην περίπτωση του χαμηλού πληθωρισμού. Σε πρώτο επίπεδο, οι μειωμένες τιμές ευνοούν τους καταναλωτές, διευκολύνοντας μισθωτούς και συνταξιούχους, η μείωση των τιμών συνδράμει την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας. Όμως, οι καταναλωτές βλέποντας τις τιμές να πέφτουν θα αναβάλλουν τις όποιες αγορές αναμένοντας τη δημιουργία ακόμη μεγαλύτερων ευκαιριών σε επίπεδο κόστους. Μείωση επενδύσεων, παραγωγής και απασχόλησης. 21
Αντιπληθωρισμός Αναποτελεσματικότητα της νομισματικής πολιτικής καθώς όταν τα ονομαστικά επιτόκια φθάσουν στην περιοχή του 0%, οι κεντρικές τράπεζες δεν μπορούν να τα μειώσουν και άλλο. Χρειάζεται μεγάλη επεκτατική δημοσιονομική που μπορεί να διευρύνει το έλλειμμα του προϋπολογισμού και το χρέος. Aλλαγή κατεύθυνσης της νομισματικής πολιτικής σε εξαιρετικά διευκολυντική, στο πλαίσιο του προγράμματος ποσοτικής χαλάρωσης. Αυτή η προσέγγιση θεωρεί υπαίτια για τις αποπληθωριστικές πιέσεις στην Ευρωζώνη την περιοριστική πολιτική. 22
Αντιπληθωρισμός Οι υποστηρικτές της θεωρίας περιορισμού των ελλειμμάτων τάσσονται από την πλευρά τους υπέρ της δημιουργίας πάγιων συνθηκών οι οποίες θα προσελκύουν επενδύσεις σε μακροπρόθεσμη βάση απορρίπτουν κάθε εκδοχή τολμηρής νομισματικής πολιτικής που συν τοις άλλοις θα οδηγούσε σε αυξημένο πληθωρισμό. Γίνεται κατανοητό, πλέον, γιατί κεντρικές τράπεζες ανεπτυγμένων οικονομιών θέτουν στόχους πληθωρισμού. 23