Προς µια βιώσιµη πόλη Νίκος Τσινίκας Καθηγητής Αρχιτεκτονικής ΑΠΘ, 2013 tsinikas@arch.auth.gr Περίληψη Θα προσεγγιστεί η ταυτότητα της Θεσσαλονίκης: τι υπάρχει, πού υπάρχει και πώς συνδέονται οι άνθρωποι µαζί του. Θα παρουσιαστούν επιγραµµατικά χαρακτηριστικά στοιχεία που θα επιθυµούσε ένας πολίτης να τα διαθέτει η πόλη στην οποία ζει που δεν υπάρχουν ή χρειάζονται βελτίωση. Θα προταθούν ιδέες για την καλυτέρευση της ζωής σε µια πόλη και τέλος θα παρουσιαστεί ένα σχετικό µικρό φιλµ των 2 για τα καταστήµατα της πόλης της Θεσσαλονίκης. Abstract The identity of the city of Thessaloniki will be approached: what is where and how people are connected with it. Features that give character to a city and which improve the quality of life will be discussed accompanied by examples from around the globe. Finally a short film of 2 will be shown about the shops in the city Thessaloniki. 1
Η πόλη µας Κάθε πόλη χαρακτηρίζεται από τα τοπολογικά, τα γεωµετρικά και τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της. Χωρικά στοιχεία θεωρούνται τα τοπόσηµα, οι περιοχές, οι κόµβοι, οι διαδροµές και τα όρια. Η Θεσσαλονίκη είναι η πόλη των ιστορικών στοιβάδων : στο κάτω επίπεδο τα αρχαία µνηµεία, λίγο πιο πάνω τα ρωµαϊκά και κάτω από τα σύγχρονα, τα βυζαντινά που την καθιστούν την πιο σηµαντική βυζαντινή πόλη στον κόσµο αλλά και την πιο πολυεπίπεδη. ιαθέτει: α) µοναδική τοπογραφία (θάλασσα Θερµαϊκός, λόφος Ανω Πόλη), β) χαρακτηριστικό γεωµετρικό σχήµα τόπου (ηµικύκλιο θάλασσα, σχήµα πόλης πεταλούδα), γ) ιστορικό κέντρο µε τείχη περιµετρικά δ) πληθώρα µνηµείων, πολλά εκ των οποίων είναι σηµεία αναφοράς τοπόσηµα. Τα στενά στο κέντρο, ανάµεσα στο λόφο και την θάλασσα, δυσκολεύουν την κυκλοφοριακή σύνδεση ανατολής-δύσης και το ηµικυκλικό σχήµα καθιστά τον δακτύλιο να είναι τµήµα τόξου αντί κύκλος. Ο κύκλος µπορεί να κλείσει µε µεγάλο έργο (υποβρύχιο τούνελ, γέφυρα). Ο Λευκός Πύργος, ο Θερµαϊκός, η Αριστοτέλους, η Καµάρα, τα Κάστρα, οι εκκλησίες, η Ανω Πόλη, το Λιµάνι, το ΑΠΘ, ο Πύργος του ΟΤΕ, η Ροτόντα, η ΕΘ, η Αρχαία Αγορά, οι Λαϊκές Αγορές, τα Λουλουδάδικα, η Τσιµισκή, η Παραλιακή είναι βασικά χαρακτηριστικά σηµεία της Θεσσαλονίκης. Τοπόσηµα της πόλης είναι: ο Λευκός πύργος (πολυφωτογραφηµένος, µε ιστορίες και µύθους), η Καµάρα (τόπος συνάντησης), η παραλία (ο µεγαλύτερος πεζόδροµος δίπλα στο νερό), ο πύργος του Παιδαγωγικού Τµήµατος στο Πανεπιστήµιο, τα διάφορα κτίρια-σύµβολα στην ΕΘ (πύργος του ΟΤΕ, τόξα εισόδου, παλέ,...), η Αγία Σοφία (κέντρο), το Συντριβάνι κ.ά. Οι περιοχές που χαρακτηρίζουν την πόλη είναι το Πανεπιστήµιο, η ΕΘ, η Άνω Πόλη, τα Λαδάδικα, το Λιµάνι (πλέον και χώρος πολιτισµού), το ιστορικό κέντρο, το Βαρδάρι, οι πλατείες Αριστοτέλους, Αγίας Σοφίας, Ναβαρίνου κ.ά. Ως κόµβοι µπορούν να θεωρηθούν όλες οι σηµαντικές διασταυρώσεις αρτηριών και όλες οι πλατείες όπως και όλες οι πύλες εισόδου-εξόδου (Λιµάνι, ΚΤΕΛ, Σιδηροδροµικός σταθµός, Αεροδρόµιο), όλα τα σηµαντικά δηµόσια κτίρια σε συµβολές αρτηριών, όπως τα δικαστήρια, το ΘΕΜΣ, η ΧΑΝΘ κ.ά. Οι πιο σηµαντικές διαδροµές συνδέονται µε την παραλία, τις διαγώνιες οδικές αρτηρίες που ενώνουν τα µνηµεία στο κέντρο της πόλης, το τµήµα των τειχών που ενώνει τον Λευκό Πύργο µε τον πύργο στην Άνω Πόλη, τους κάθετους δρόµους προς τη θάλασσα, όπως η Αριστοτέλους, η Αγίας Σοφίας, η Βενιζέλου, τις οριζόντιες οδικές αρτηρίες Τσιµισκή, Νίκης, Εγνατία κ.ά. 2
Τα όρια της πόλης είναι το Σέιχ Σου, το όριο στεριάς και θάλασσας που σήµερα σηµατοδοτεί ο πεζόδροµος της παραλίας, οι πύλες εισόδου-εξόδου, τα περιµετρικά τείχη προκειµένου για το ιστορικό κέντρο, οι µεταβατικες ζώνες µεταξύ κέντρου και προαστίων, κ.ά. Τι χαρακτηριστικά να διαθέτει ενσωµατώνει µια πόλη; Είναι χαρακτηριστικά ανάλογα µε αυτά που διαθέτει ένα σπίτι, µία οικογένεια, µία συγγένεια, µία φιλία, που έχουν γίνει βίωµα και σχετίζονται µε τον τόπο όπου γεννηθήκαµε, µεγαλώσαµε, σπουδάσαµε δουλέψαµε, γεράσαµε: το σταυροδρόµι µιας γνωριµίας, το σχολείο λίγο πιο κάτω, το ταβερνάκι που πήγαινε ο θείος, κ.λ.π. Οι εικόνες τους µας κάνουν να αισθανόµαστε κάπως σαν να έχουµε κολλήσει στον τόπο, µας έχει δέσει µία άγκυρα εκεί, µας δηµιουργούν αίσθηση οικειότητας, σταθερότητας και σιγουριάς. Ο τόπος που ζούµε πρέπει να µας κάνει να νοιώθουµε την παράδοση και την ιστορία του µέσα από τη ζωή µας. Πρέπει να είναι χαρακτηριστικός - ξεχωριστός για κάτι δικό µας, να µας παρέχει δυνατότητες αυτενέργειας και να µας τονώνει-διεγείρει. Όπως κάθε τόπος επικοινωνίας, να έχει ζωή-βουητό-φασαρία, να δίνει δυνατότητες εξέλιξηςβελτίωσης, να παρέχει γνώση που να αντανακλάται στους άλλους, να είναι τόπος έµπνευσης και να διαθέτει διαυγή στόχο για το µέλλον. Η Θεσσαλονίκη, η πόλη µας πρέπει να αναζητήσει να βρει µια κεντρική ιδέα που να την χαρακτηρίζει ως σύνολο π.χ. πράσινη πόλη, βιώσιµη πόλη, Βυζαντινή πόλη ή ένα παρατσούκλι, όπως είναι το Αιώνια πόλη για τη Ρώµη ή το Πόλη του φωτός για το Παρίσι. Ιδέες για βελτίωση της ζωής σε µια πόλη από την οπτική γωνία του αρχιτέκτονα Χρειάζεται ένα σωστό µίγµα για την επίτευξη των παραπάνω χαρακτηριστικών. Η αντιµετώπιση των προβληµάτων δεν µπορεί παρά να είναι διαθεµατική, αφού θα πρέπει να λαµβάνονται ταυτόχρονα υπόψη όλες οι δραστηριότητες µαζί - όσο γίνεται. Συγκεκριµένα: Εικόνα 1. Εναέριο Πάρκο στην Εγνατία (ένα αστικό πείραµα δηµιουργίας πάρκων σε πυκνοδοµηµένες πόλεις), ιπλωµατική Εργασία, Αριάδνη Καλοκύρη, 2010. Κυκλοφοριακό στάθµευση 3
Είναι σκόπιµο: Η κυκλοφορία να διευθετείται λαµβάνοντας υπόψη την απαίτηση των κατοίκων για ησυχία, χρησιµοποιώντας χάρτες θορύβου αλλά και τις διάφορες δυνατότητες κατασκευής ηχοπετασµάτων σε δρόµους ταχείας κυκλοφορίας, τοπικών ηχοπετασµάτων στις προσόψεις των κτιρίων και στα κράσπεδα των πεζοδροµίων. Να δηµιουργηθούν κυλιόµενες σκάλες στις µεγάλες υψοµετρικές διαφορές, µε σεβασµό στη φύση και τα µνηµεία. Να κατασκευάζονται πρώτα οι χώροι στάθµευσης (1000 αυτοκίνητα σε κτίριο στάθµευσης απελευθερώνει περίπου 5 χιλιόµετρα µήκους στάθµευσης σε δρόµο ή σε πεζοδρόµιο!) και µετά να σχεδιάζονται πεζοδροµήσεις. Εικόνα 2. Υπεκφυγή στη θάλασσα (σχεδιασµός προβλήτας µε βάση τη µουσικολογική ανάλυση µιας φούγκας του Μπαχ), ιπλωµατική Εργασία, Αιµιλία Καραποστόλη, 2006. Να υπάρχει µια κεντρική ιδέα κατά τον σχεδιασµό (για παράδειγµα, το σχέδιο πεζοδρόµησης στο ιστορικό κέντρο του Ριέτι στην Ιταλία βασίστηκε σε ένα µουσικό θέµα). Να υπάρχουν εναλλακτικοί τρόποι µετακίνησης, όπως τα ποδήλατα, µε κατάλληλη σηµατοδότηση, εν προκειµένω του ποδηλατόδροµου σε σχέση µε τον πεζόδροµο ώστε να αποφεύγονται συγκρούσεις µε τους πεζούς. Να σχεδιαστούν συστήµατα δηµόσιων ποδηλάτων αλλά και δηµόσιων ηλεκτροκίνητων δικύκλων. Να δηµιουργηθεί εναέριο τελεφερίκ τόσο για τουρισµό όσο και για συγκοινωνία, π.χ. κάθετη γραµµή προς την παραλία από την Άνω Πόλη, µε ενδιάµεσους σταθµούς το Θέατρο άσους, τις 40 Εκκλησιές, το Πανεπιστήµιο, την πλατεία της ΧΑΝΘ. Να σχεδιαστούν διαδροµές που θα επιτρέπουν σε κάθε κάτοικο της Θεσσαλονίκης, όπου και αν βρίσκεται, να περπατάει το πολύ 500 µέτρα µέχρι µία στάση λεωφορείου. Αν πραγµατοποιηθεί αυτό, τότε οι γραµµές των λεωφορείων θα θυµίζουν ένα πλέγµα µε οριζόντιες και κάθετες γραµµές και όχι ένα κέντρο µε ακτίνες. Σηµειωτέον ότι οι διαδροµές που ακολουθούν τα λεωφορεία σήµερα εξυπηρετούν µόνο από και προς το κέντρο. Τα περισσότερα προάστια και γειτονιές δεν διαθέτουν συγκοινωνία µεταξύ τους. 4
Να υπάρξει ελαφρύ µετρό, µε λεωφορεία (όπως αυτό της Κουριτίµπα στην Βραζιλία), κάθετοι άξονες προς την θάλασσα, περιµετρικοί δακτύλιοι παράλληλοι προς την θάλασσα και κόµβοι. Εικόνα 3. Εναέριος ταχυµεταφορέας (εξαιρετική ιδέα σε πόλεις µε µεγάλες υψοµετρικές διαφορές, για τουρισµό και συγκοινωνία), Τελεφερίκ, ιπλωµατική Εργασία, ήµητρα Τρέσσου, 2007. Υπαίθριοι χώροι Χρειάζονται: ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων και χάραξη-δηµιουργία διαδροµών ειδικού ενδιαφέροντος (αρχαιολογικοί περίπατοι, ηχοδιαδροµές κ.α.) παιδικές χαρές και µουσεία - επιστήµης τεχνολογίας κ.ά. διαθεµατικό πάρκο ενέργειας (θερµικής, αιολικής, βιοµάζας,...) εικαστικές επεµβάσεις σε υποβαθµισµένες περιοχές κατοικίας για ανάπτυξη τουρισµού και προβολή τεχνών επιλογή περιφερειακού διαµερίσµατος για µετατροπή του σε τόπο χωρίς αυτοκίνητα Εικόνα 4. Πίστα Αυτοκινήτων Φόρµουλα 1 στη Θεσσαλονίκη (ανάµεσα στην Βόλβη και την Κορώνεια), ιπλωµατική Εργασία, Εβίτα Χατζηπέγιου, 2010. Αξιοποίηση δηµόσιων κτιρίων και καταστηµάτων Η αξιοποίηση των δηµόσιων κτιρίων και καταστηµάτων µπορεί να έχει πολλαπλή στόχευση και να ικανοποιήσει ποικίλες σύγχρονες ανάγκες και τάσεις. Αξιοσηµείωτες περιπτώσεις προς διερεύνηση είναι η µετεξέλιξή τους σε: Κέντρο ανάδειξης της σχέσης τεχνολογίας-πολυµέσων µε επιστήµη και τέχνη 5
Μουσείο αρχιτεκτονικής / µουσικής Ιστορικό µουσείο για τις προσωπικότητες που έζησαν στη Θεσσαλονίκη Φοιτητική κατοικία Εγκαταστάσεις εξυπηρέτησης ειδικών τουριστικών στόχων, όπως τουρισµός και υγεία, τουρισµός και τέχνες, τουρισµός και τρίτη ηλικία Σε κάτι που θα σχετίζεται µε µια κεντρική ιδεα, όπως θάλασσα και µύθοι, Ποσειδώνας και ενυδρείο ή σε χώρους στέγασης ερευνητικών δραστηριοτήτων προς όφελος των καλλιτεχνών, µε διάθεση σε αυτούς των άδειων καταστηµάτων προς όφελος των ανέργων πολιτών, για απασχόλησή τους εκεί, π.χ. στην κατασκευή µικροαντικειµένων και πώλησή τους Επίλογος Απαραίτητη προϋπόθεση αξιοποίησης και ανάπτυξης όσων προαναφέρθηκαν είναι η συνειδητοποίηση ότι ένα σύστηµα που περιλαµβάνει την κοινωνία, την πολιτική και την οικονοµία δεν µπορεί να υπάρχει και να εξελίσσεται µε επιτυχία χωρίς πολιτισµό. Ετσι, εκτός από την συµµετοχή των πολιτών, την πολιτική βούληση των αρχών και την οικονοµική ενίσχυση των δράσεων, χρειάζεται παιδεία που θα διαµορφώνει ανάλογες αξίες και πολιτισµός που θα τις διατηρεί. 6