Ο Κωστής Παλαμάς και ο Γαλλικός Παρνασσισμός Εκ των εκτεθέντων ιδιαιτέρως εις το δεύτερον και τρίτον μέρος της παρούσης εργασίας συνάγεται αναμφισβήτητον νομίζουμε, το συμπέρασμα ότι ο Κωστής Παλαμάς εδέχθη πράγματι και μάλιστα ευρέως την επίδρασιν του γαλλικού Παρνασσισμού. Η επίδρασις αυτή διαπιστώνεται, ως είδομεν, τόσον εις τας θεωρητικάς περί ποιήσεως απόψεις του Παλαμά, όσον και εις αυτό τούτο το ποιητικόν του έργον. Αι απόψεις του Παλαμά α. ότι η ποίησις πρέπει να παραμένη αυτόνομος και ανεξάρτητος, β. ότι πρέπει να συνεργάζεται με την φιλοσοφίαν και την επιστήμην, γ. ότι είναι ανάγκη ο ποιητής να εμπνέεται εκ της αρχαιότητος και δ. ότι ο ποιητής πρέπει να αποδίδη ιδιαιτέραν σημασίαν εις την μορφήν, διότι η τελευταία αυτή αποτελεί ουσιαστικόν στοιχείον παντός ποιητικού έργου, ερείδονται επί αντιστοίχων θεωρητικών παρνασσικών θέσεων. Ενταύθα δέον να σημειωθή ότι ο Παλαμάς επραγματοποίησεν ειδικώς την στροφήν προς την αρχαιότητα δια την εκείθεν άντλησιν θεμάτων ακολουθών το παράδειγμα των παρνασσικών ποιητών και με την άμεσον συνδρομήν αυτών. Διότι βεβαίως δεν είναι τυχαίον αλλ οπωσδήποτε εν προκειμένω αποκαλυπτικόν το γεγονός ότι ο έλλην ποιητής εχρησιμοποίησεν ως πηγάς κείμενα της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας, τα οποία είχον μεταφρασθή εις την γαλλικήν υπό των παρνασσικών (Θεόκριτος, Βίων, Λουκρήτιος). Η παρνασσική εξάλλου επίδρασις επί της παλαμικής ποιητικής δημιουργίας διαπιστούται εκ της επισημάνσεως ποιητικών θεμάτων αναγομένων εις την παρνασσικήν παράδοσιν ως και εκ της υπάρξεως εις μικροτέραν ασφαλώς έκτασιν παραλλήλων μορφικών στοιχείων (ιστορικών, λεξιλογικών κλπ.). Αλλ ως ήδη κατεδείχθη, ο Παλαμάς εχρησιμοποίησεν τας πηγάς δια την σύνθεσιν ιδικών του ποιημάτων και συγκεκριμένα ποιήματα μεγάλων παρνασσικών ποιητών, γεγονός το οποίον ημείς τουλάχιστον θεωρούμεν σημαντικόν όχι αυτό καθ εαυτό, αλλά δια τον λόγον ότι έρχεται ίνα επιβεβαιώση την ύπαρξιν γενικωτέρας, ευρυτέρας και βαθυτέρας επιδράσεως του Παρνασσισμού επί του παλαμικού έργου. Τοιούτοι άμεσοι δανεισμοί ανιχνεύθησαν εις νεανικάς του συλλογάς ως και εις συλλογάς, αι οποίαι περιλαμβάνουν παλαιότερα ποιήματά του (Τα Μάτια της Ψυχής μου, Δειλοί και Σκληροί Στίχοι), αφθονούν όμως και εις συλλογάς ή συνθέσεις, αι οποίαι τοποθετούνται εις την περίοδον ακμής της παλαμικής δημιουργίας (Χαιρετισμοί της Ηλιογέννητης, Ασάλευτη Ζωή, Δωδεκάλογος του Γύφτου). Είδομεν όμως ότι ο Παλαμάς δεν δέχεται παθητικώς την εκ του Παρνασσισμού επίδρασιν. Ακολουθεί το παράδειγμα των παρνασσικών ποιητών και ευθυγραμμίζεται προς τας παρνασσικάς απόψεις μόνον, εάν αι απόψεις αυταί ανταπεκρίνοντο και προς τας ιδικάς του πεποιθήσεις και προτιμήσεις μη διστάζων να διαφοροποιήση την στάσιν του, οσάκις έκρινεν αυτό απαραίτητον. Ενδεικτικώς αναφέρομεν την περίπτωσιν της υπ αυτού απορρίψεως της απαισιόδοξου έναντι της ζωής στάσεως του Leconte de Lisle ή την περίπτωσιν της καταδίκης της παρνασσικής άνευ περιορισμών αρχαιολατρείας, όταν αυτή εκφυλίζεται εις άγονον προγονοπληξίαν. Διεπιστώσαμεν ωσαύτως ότι και τας παρνασσικάς πηγάς ο Παλαμάς εχρησιμοποίησε σχεδόν πάντοτε κατά τρόπον δημιουργικόν προσαρμόσας τα ξένα πρότυπα προς τας απαιτήσεις του ιδικού του ταλέντου, προς τον ιδικόν του τρόπο γραφής και συνθέσεως ή εντάξας αυτά κατά τρόπον απολύτως οργανικόν εις ευρυτέρας ιδικάς του συνθέσεις ούτως ώστε ποιήματα, των οποίων αι πηγαί είναι αναμφισβητήτως παρνασσικαί, να έχουν συγχρόνως και καθαρώς παλαμικόν χαρακτήρα αποτελούντα αντιπροσωπευτικά δείγματα της τέχνης του. Αναφέρομεν ενδεικτικώς την Ξενητεμένην, τους Τάφους του Κεραμεικού, τον Δωδεκάλογον του Γύφτου. Η έκτασις όμως αύτη ως και η ποικιλία των παρνασσικών επιδράσεων επί του παλαμικού έργου οδηγούν εν τέλει εις το κρίσιμον εκ πρώτης όψεως ερώτημα: Είναι ο Κωστής Παλαμάς ποιητής παρνασσικός; Η απάντησις έρχεται σχεδόν αυθορμήτως: Όχι, ο Παλαμάς δεν είναι παρνασσικός ποιητής, όπως ακριβώς δεν είναι ακραιφνής ρομαντικός ή γνήσιος συμβολιστής. Όταν βεβαίως μελετηθούν και αι
λοιπαί πλευραί της παλαμικής ποιήσεως και ερευνηθούν και αι λοιπαί επιδράσεις, αι οποίαι υπάρχουν εις αυτήν, αποσαφηνισθή δε και η σχέσις του Παλαμά γενικώς προς τον ρομαντισμόν και τον συμβολισμόν, όταν τέλος τα σχετικά ευρήματα συγκριθούν και κατά τρόπον, θα ελέγομεν, στατιστικόν, τότε θα είναι ίσως δυνατόν να αποφανθή τις με βεβαιότητα όχι ότι ο Παλαμάς είναι ρομαντικός ή παρνασσικός ή συμβολιστής, αλλά ότι είναι π.χ. περισσότερον παρνασσικός παρά ρομαντικός ή ολιγώτερον συμβολιστής παρά παρνασσικός. Είναι γνωστόν εξ άλλου ότι οι μεγάλοι ποιηταί δυσκόλως χαρακτηρίζονται μονολεκτικώς ή εντάσσονται εις μίαν σχολήν. Έτι περαιτέρω εκείνο, το οποίον ενδιαφέρει εις μίαν μελέτην συγκριτικής φιλολογίας, δεν είναι τόσον η επισήμανσις της επιδράσεως, την οποίαν εδέχθη λογοτέχνης τις, και η οποία θα επέτρεπε την ένταξιν αυτού εις την άλφα ή την βήτα σχολήν, όσον η εξακρίβωσις, εάν η επίδρασις αυτή υπήρξε και μέχρι και μέχρι ποίου βαθμού ευεργετική δια την όλην δημιουργίαν του, εάν δηλαδή αφομοιωθείσα εγονιμοποίησε την δημιουργικήν του φαντασίαν, χωρίς και να αλλοιώση το προσωπικόν του ύφος. Η συγκριτική φιλολογική έρευνα, ως ήδη ελέχθη, δεν αρκείται πλέον εις την μηχανικήν ανίχνευσιν «των πηγών και των επιδράσεων» ενός λογοτέχνου, αλλά αδυνατούσα να αγνοήση την πανταχού σχεδόν παρούσαν ψυχολογίαν ή και την κοινωνιολογίαν αναγκάζεται να προχωρήση εις βάθος και να ερμηνεύση το φαινόμενον των επιδράσεων δίδουσα τοιουτοτρόπως απάντησις εις το ερώτημα: Διατί ο τάδε λογοτέχνης απεδείχθη ευαίσθητος και πρόσφορος δέκτης αυτών ή εκείνων των επιδράσεων και όχι των άλλων ή διατί εκ των πολυπληθέστερων ασφαλώς αναγνωσμάτων του εχρησιμοποίησε ως φιλολογικάς πηγάς του έργου του μόνον ωρισμένα εξ αυτών; Εκ της σκοπιάς αυτής το αρχικόν ερώτημα, εάν δηλαδή ο Παλαμάς είναι παρνασσικός ποιητής ή όχι, δεν φαίνεται πλέον τόσον κρίσιμον, πιθανόν μάλιστα να χαρακτηρισθή και ως αφελές. Αντιθέτως αποκτούν ιδιαιτέραν σημασίαν ερωτήματα όπως: Διατί ο Παλαμάς εδέχθη την επίδρασιν του Παρνασσισμού; Ποίον ρόλον έπαιξεν η επίδρασις αυτή εις την όλη δημιουργίαν του; Ως απάντησιν εις τα δύο τελευταία ερωτήματα είναι δυνατόν να υποστηρίξωμεν ότι κατ αρχήν κοιναί ή παρόμοιαι εξωτερικαί συνθήκαι τόσον εις την Γαλλίαν όσο και εις την Ελλάδα ωδήγουν τους νεαρούς ποιητάς προς ό,τι τελικώς εν Γαλλία μεν ωνομάσθη Παρνασσισμός, εν Ελλάδι δε Νέα Αθηναϊκή Σχολή: Η εξασθένησις του ρομαντισμού, ο κορεσμός του κοινού εκ των υπερβολών και της ανειλικρίνειας αυτού, η εμφάνισις του πραγματισμού (réalisme) ενισχυομένου εκ της προόδου της επιστήμης, πάντα ταύτα συνετέλουν μοιραίως εις την αναζήτησιν ποιήσεως περισσότερον αντικειμενικής, αληθούς και σοβαράς, εκφραζούσης το πνεύμα των νέων καιρών αλλά και ανταποκρινομένης εις τας απαιτήσεις αυτών. Συμφώνως δε προς την γενικήν αρχήν ότι αι αυταί συνθήκαι κατά κανόνα προκαλούν τα αυτά αποτελέσματα, πρέπει να συμπεράνωμεν ότι και άνευ της μεσολαβήσεως της συγκεκριμένης επιδράσεως του γαλλικού Παρνασσισμού επί της νεοελληνικής ποιήσεως, η τελευταία αυτή θα κατέληγε με καθυστέρησιν ίσως εις μίαν μορφή ελληνικού Παρνασσισμού. Εφ όσον όμως ο γαλλικός Παρνασσισμός ανταποκρινόμενος και προς τας ελπίδας και τους οραματισμούς της ελληνικής ποιητικής γενεάς του 1880 προϋπήρχε, δεν είναι παράδοξον ή δυσερμήνευτον το γεγονός ότι οι νεαροί ποιηταί ήνοιξαν ευχαρίστως την καρδίαν και το πνεύμα των, ώστε να δεχθούν εκείθεν πλουσίαν την επίδρασιν. Μεταξύ αυτών ο Παλαμάς είχε και προσωπικούς λόγους, διά να στραφή προς τον Παρνασσισμόν: Κατ εξοχήν ελληνολάτρης αφ ενός εγοητεύθη εκ του ελληνοκεντρικού χαρακτήρος της παρνασσικής ποιήσεως.1 Η προσωπική μαρτυρία απ αυτού είναι πλέον κατηγορηματική. Κατ εξοχήν αφ ετέρου βαθυστόχαστος και «φιλοσοφών» εγοητεύθη εκ του φιλοσοφικού χαρακτήρος της παρνασσικής ποιήσεως. Ιδού οι λόγοι, δια του οποίους εξ όλων των παρνασσικών ποιητών εμφανέστερα εις το παλαμικόν έργον είναι η επίδρασις του Leconte de Lisle και του Sully Prudhomme, δηλαδή του κατ εξοχήν ελληνολάτρου και του κατ εξοχήν φιλοσόφου μεταξύ των γάλλων παρνασσικών ποιητών. Εις το σημείον τούτο αξίζει να παρατεθή η γνώμη του καθηγητού M. F. Guyard, κατά
την οποία η σύνταξις «καταλόγου των επιδράσεων και των πηγών (...) ενός έργου δεν πρέπει να παρασύρη τον ερευνητήν εις το να πιστεύση ότι διελευκάνθη το μυστήριον της δημιουργίας του έργου και ότι εξιχνιάσθη η προσωπικότης του συγγραφέως (...). Διότι (...) πολλάκις ο συγγραφεύς ηθελημένως εστράφη προς αυτήν την κατεύθυνσιν και όχι προς άλλην. Μακράν του να μειώνουν την πρωτοτυπίαν, πηγαί και επιδράσεις βοηθούν εις τον ακριβότερον προσδιορισμόν της».2 Αποκαλυπτική είναι εν προκειμένω και η ομολογία του Charles Baudelaire, όσον αφορά εις την επ αυτού ασκηθείσαν και πολυσυζητηθείσαν επίδρασιν του Edgar Poe: «Ξέρεις διατί με τόσην υπομονήν μετέφρασα τον Poe; Διότι ήτο όμοιός μου. Την πρώτην φοράν, κατά την οποίαν ήνοιξα βιβλίον του, διεπίστωσα με τρόμον και αγαλλίασιν ότι περιελάμβανεν όχι μόνον θέματα, τα οποία είχον ήδη ονειρευθή, αλλά και φράσεις, τας οποίας εγώ είχον σκεφθή και εκείνος είχε γράψει προ είκοσι ετών».3 Συμφώνως προς τα ανωτέρω η ψυχική συγγένεια, η κοινή ιδιοσυγκρασία και η σύμπτωσις των επιδιώξεων εις τον χώρον της καλλιτεχνικής δημιουργίας είναι παράγοντες, οι οποίοι πρέπει να λαμβάνωνται σοβαρώς υπ όψιν κατά την μελέτην και ερμηνείαν του φαινομένου των επιδράσεων. Οι παράγοντες αυτοί έπαιξαν ασφαλώς αποφασιστικόν ρόλον και δια την στροφήν του ενδιαφέροντος του Παλαμά προς τον γαλλικόν Παρνασσισμόν αλλά και κατά την διαδικασίαν της επιδράσεως του Παρνασσισμού επί του Παλαμά. Ο ίδιος ο Παλαμάς εις πεζά κείμενά του έχει αποδώσει τόσο εις το φαινόμενον των επιδράσεων όσον και εις το χαρακτηριστικόν της πρωτοτυπίας ενός λογοτέχνου και την πραγματικήν σημασίαν και τας πραγματικάς αυτών διαστάσεις: «Εν τη καλλιτεχνική δημιουργία» γράφει «ό,τι συνήθως παρέχει την εντύπωσιν της ομοιότητος ή γεννά την υπόνοιαν της μιμήσεως, δεν είναι, πραγματικώς ειπείν, ή το αποτέλεσμα πνευματικής συγγενείας».4 Και ακόμη: «Στον κόσμο της μεγαλοφάνταστης Τέχνης πολλές φορές εκείνο που μας φαίνεται μελετημένη μίμηση δεν είναι παρά μια πνευματική συγγένεια».5 Ειδικώς περί επιδράσεως: «Όρος που βλέπω εδώ συχνά πυκνά να τον μεταχειρίζονται για τούτου και για κείνου την εργασία, με τάση κατακριτική κάπως. Μα ποιητής και καλλιτέχνης, γενικώτατα, χωρίς επίδραση, παιδί που δεν τον γέννησε μητέρα!».6 «Πιστεύω, ότι η επίδρασις παίζει σπουδαίο ρόλο στην εξέλιξη ενός αληθινού ταλέντου. Αλλά αν δεν υπάρχη το ταλέντο, κούφια θα είναι και τα αποτελέσματα της επιδράσεως».7 Και περί πρωτοτυπίας: «Η πρωτοτυπία δεν είναι είδος τι εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος, αλλ ο μετασχηματισμός των μυρίων εξαγομένων της γνώσεως και της μελέτης».8 «Η πρωτοτυπία συνηθέστατα είναι αξεχώριστη από την επίδραση».9 Εις την συγκεκριμένην περίπτωσιν, της παρνασσικής δηλαδή επιδράσεως επί του Παλαμά, είναι δυνατόν να υποστηρίξωμεν, ως ήδη ελέχθη, ότι ο «μετασχηματισμός των εξαγομένων της γνώσεως και της μελέτης» επετεύχθη πλήρως και τοιουτοτρόπως διεφυλάχθη η πρωτοτυπία του ποιητού, η οποία εν τελευταία αναλύσει δεν είναι παρά ο προσωπικός εκείνος τόνος, το προσωπικόν ύφος, το οποίον χαρακτηρίζει κατά τόπον μοναδικόν και ανεπανάληπτον πάντα γνήσιον δημιουργόν. Ο Παλαμάς, ποιητής ταλαντούχος και όχι μόνο αυτάρκης ως προς την έμπνευσιν αλλά και πληθωρικός ως προς την έκφρασιν, δεν ήτο δυνατόν να υπακούση τελικώς ειμή μόνον εις τας επιταγάς της ιδίας αυτού μούσης. Αυτό συνέβαινεν ακόμη και εις τας περιπτώσεις εκείνας, κατά τας οποίας ο Παλαμάς, ο οποίος θεωρητικώς είχε τοποθετηθή συνειδητώς μεταξύ των οπαδών του Παρνασσισμού, απεφάσιζε να θέση εις εφαρμογήν διά της ποιήσεώς του τας αρχάς της παρνασσικής ποιητικής θεωρίας. Ο Παλαμάς ποιητής προδίδει πολλάκις κατά τρόπον τραγικόν τον Παλαμάν αισθητικόν. Ο ίδιος είχε συνείδησιν του γεγονότος τούτου. Εις διάλεξιν του 1890, κατά την οποίαν ανέπτυξε το θέμα Πώς εννοούμε την ποίησιν, πριν ή απαγγείλη τα ποιήματά του Εν Άνθος, Τάφοι του Κεραμεικού και Το Τραγούδι των Βουνών, τα οποία αποτελούν προφανώς απόπειραν πραγματώσεως των εκτεθεισών απόψεών του, εξομολογείται προς το ακροατήριόν του τα εξής: «Κυρίαι και κύριοι, μίαν θερμήν παράκλησιν εν τέλει σας απευθύνω να μη υποθέσετε ότι τα ποιήματα τα οποία θα σας αναγνώσω ήδη σχετίζονται έστω και επ ελάχιστον προς τον ολίγον μακρόν πρόλογον δια του οποίου, απερισκέπτως ίσως, τα
συνώδευσα. Ο Λόπε δε Βέγας ο περιφανής δραματικός της Ισπανίας επρέσβευεν ιδίας αρχάς περί της τέχνης αλλ οσάκις εκάθητο προ του γραφείου του διά να εργασθή, ως ο ίδιος λέγει, ελησμόνει τας αρχάς του, και εκλείδωνε με δέκα κλείθρα την ποιητικήν του. Κατά νόμον αναπόδραστον, ως ο Λόπε δε Βέγας εργάζονται, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, οι ποιηταί (...) το ρεύμα της φαντασίας παρασύρει και τον μεθοδικώτερον κολυμβητήν. Κυρίαι και κύριοι, (...) λησμονήσατε σκέψεις, αι οποίαι ημπορούσαν σήμερον και να λείψουν, και προσέξατε ολίγον εις τους στίχους μου».10 Ο αναγνώστης της παρούσης εργασίας ενθυμείται ασφαλώς ότι αι παλαμικαί «σκέψεις», αι οποίαι είχον εκτεθή υπό τον χαρακτηριστικόν τίτλον Πώς εννοούμεν την ποίησιν, είναι θέσεις καθαρώς παρνασσικαί,11 ενώ και ο μη εντριβής περί την νεοελληνικήν ποίησιν θα συμφωνήση ότι οι ακολουθήσαντες τας σκέψεις αυτάς στίχοι δεν είναι δυνατόν να χαρακτηρισθούν ως παρνασσικοί. Είναι απλώς στίχοι παλαμικοί. Αλλά τότε θα ερωτήση τις: Ο Παρνασσισμός ουδένα λοιπόν ρόλον έπαιξεν εις την διαμόρφωσιν της παλαμικής ποιητικής δημιουργίας Έχομεν την γνώμην ότι η παρούσα εργασία δίδει την εξής απάντησιν: Ο Παρνασσισμός επέδρασεν εις τον Παλαμάν και η επίδρασις αυτή είναι αναμφισβήτητος. Είναι όμως επίδρασις γενική, η οποία απλώς εβοήθησε την Παλαμάν να συνειδητοποιήση τας προσωπικάς του δυνατότητας και να αναπτύξη νέας τάσεις, αι οποίαι, ακριβώς επειδή ενυπήρχον λανθάνουσαι, απέβησαν κατ εξοχήν χαρακτηριστικαί της ποιήσεώς του (π.χ. αρχαιολατρεία). Όμως εις εκάστην περίπτωσιν ευτυχούς συνυπάρξεως επιδράσεως και πρωτοτυπίας της δευτέρας υπό την έννοιαν της ανεπαναλήπτου προσωπικής δημιουργίας ούτω και προκειμένου περί της παλαμικής ποιήσεως παρατηρείται το εξής περίεργον εκ πρώτης όψεως φαινόμενον: Όπου εις την παλαμικήν ποίησιν η παρνασσική επίδρασις είναι ειδική και συγκεκριμένη, λαμβάνουσα την μορφήν του αμέσου δανεισμού πηγαί εκεί και ο παλαμικός στίχος υστερεί, μη έχων να επιδείξη ούτε τα προτερήματα της παρνασσικής τεχνοτροπίας ούτε και τα αξιολογώτερα χαρακτηριστικά της παλαμικής τέχνης. Όπου αντιθέτως εις την παλαμικήν ποίησιν η παρνασσική επίδρασις είναι έντονος μεν αλλά γενική και διάχυτος, χωρίς να είναι δυνατόν να προσδιορισθή πάντοτε ακριβώς διά της ανιχνεύσεως συγκεκριμένων πηγών, εκεί ο παλαμικός στίχος αποκτά εις τον μεγαλύτερον δυνατόν βαθμόν τον δυναμισμόν, την ιδιοτυπίαν, την πληρότητα και την τελειότητα αυτού. Ούτω τα Μάτια της Ψυχής μου έχουν, ως είδομεν, πολλάς αμέσους παρνασσικάς πηγάς. Όμως τα ποιήματα της συλλογής αυτής δεν είναι δυνατόν να θεωρηθούν ούτε ως παρνασσικά ούτε ως αντιπροσωπευτικά του καλύτερου Παλαμά. Αντιθέτως συλλογαί όπως οι Ίαμβοι και Ανάπαιστοι, η Ασάλευτη Ζωή, αυτός ο Δωδεκάλογος, τας οποίας διατρέχει γενική παρνασσική πνοή ανακαινίζουσα τας ιδέας και αποκαθαιρούσα την μορφήν, αποτελούν αναμφιβόλως το αντιπροσωπευτικώτερον και επιτυχέστερον τμήμα της παλαμικής ποιήσεως. Ο Sofroniou το έχει ήδη παρατηρήσει: «Η Ασάλευτη Ζωή είναι η πλέον καθαρά και νηφάλιος ποίησίς του, η οποία πράγματι διαθέτει τι εκ της ακινήτου μεγαλοπρεπείας των αρχαίων αγαλμάτων. Είναι η πλέον παρνασσική και, προφανώς, η πλέον επιτυχής συλλογή του».12 Τελικόν συμπέρασμα: Ο γαλλικός Παρνασσισμός ασκήσας ευεργετικήν επίδρασιν επί του Παλαμά εγονιμοποίησε την δημιουργικήν του φαντασίαν και προσδιώρισεν εν τινι μέτρω την ποιητικήν του έκφρασιν, χωρίς όμως ούτε τον ιδεολογικόν του δυναμισμόν να εξασθενίση, αλλ ούτε και το προσωπικόν του ύφος να αλλοιώση.13
1 Βλ. αν. σσ. 114-116. Πρβλ. και Χουρμούζιου, Ο Παλαμάς και η εποχή του, τ. Α, σσ. 386-387. 2 Guyard, La Littérature Comparée, σ. 81. 3 Pichois Rousseau, La Littérature Comparée, σ. 77. 4 Άπαντα Β 384. 5 Άπαντα ΣΤ 369. 6 Άπαντα ΙΔ 505. 7 Άπαντα ΙΔ 342. 8 Άπαντα Β 491. 9 Άπαντα ΙΓ 514. Πρβλ. και ανάλογον προς τας ανωτέρω παλαμικάς γνώμην του Γ. Σεφέρη περί πρωτοτυπίας: «Πολλές φορές χαίρομαι όταν κάτι που πιστεύω υψηλό έρχεται να μου δείξει πως δεν είμαι πρωτότυπος. Η πρωτοτυπία είναι μια νεανική διασκέδαση που πρέπει κάποτε να μείνει πίσω» ([Γ. Σεφέρη], «Ένα γράμμα για την Κίχλη» [προς τον Γ. Κατσίμπαλη], περ. Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τ. Δ, (1949-1950), σ. 504). 10 Άπαντα ΙΕ 108-109. βλ. και αν. σσ. 155-156. 11 Βλ. αν. σσ. 161-164. 12 Sofroniou, The Parnassianism of Palamas, σ. 169. 13 Η επίδρασις του γαλλικού Παρνασσισμού εις την Ελλάδα δεν περιορίζεται βεβαίως εις τον Κωστή Παλαμάν. Εξ ίσου ενδιαφέρον θα είχεν η διερεύνησις της επιδράσεως ταύτης και εις τους λοιπούς εκπροσώπους της ποιητικής γενεάς του 1880. Θα ήτο τότε δυνατόν να εξακριβώση ο μελετητής, μέχρι ποίου σημείου είχεν απήχησιν π.χ. εις την ποίησιν του Γ. Δροσίνη η ηπία και «αστική» τρόπον τινά ποίησις του Fr. Copée οι περί την λογοτεχνίαν ασχολούμενοι σύγχρονοι του Γ. Δροσίνη είχον ήδη αποφανθή χαριτολογούντες ότι τα ποιήματά του ήσαν αποκοπαί από Copée ή τι ακριβώς οφείλει ο Γρυπάρης των Σκαραβαίων εις τον σονεττογράφον Hérédia, χωρίς βεβαίως να αποκλείωνται και εκπλήξεις προερχόμεναι εκ της συσχετίσεως των Γ. Στρατήγη, Αρ. Προβελεγγίου, Π. Νιρβάνα κ.ά. προς τον γαλλικόν Παρνασσισμόν. Μεγαλύτερον ακόμη ενδιαφέρον θα είχεν η συνολική θεώρησις των γενικών επιπτώσεων του Παρνασσισμού εις την Νέαν Αθηναϊκήν Σχολήν. Διότι η στροφή π.χ. προς το εθνικόν τοπίον, η πρόθυμος αποδοχή των διδαγμάτων του Ν. Πολίτου και η ενσωμάτωσις εις την ποίησιν του παραδοσιακού και λαογραφικού στοιχείου, η επιστροφή εις τας πηγάς και η άντλησις εμπνεύσεως εκ των μεσαιωνικών κειμένων, είναι δυνατόν να θεωρηθούν ως έμμεσα ίσως αλλά πάντως ασφαλή αποτελέσματα της επιδράσεως του Παρνασσισμού, αρεσκομένου ως γνωστόν εις την παρατήρησιν της φύσεως, εις την διά της ποιήσεως αναβίωσιν των μύθων και των θρύλων του παρελθόντος, εις την αξιοποίησιν των πορισμάτων της επιστήμης και συνεπώς προκειμένου περί κειμένων και της φιλολογικής επιστήμης. Αξιομνημόνευτον εν προκειμένω είναι το γεγονός ότι και εν Βραζιλία, ως αποδεικνύεται εις μελέτην περί της εν γένει παρνασσικής επιδράσεως εν Βραζιλία διαπιστουμένης και εκεί από του έτους 1882 κ. εξ. η υπό την επίδρασιν του γαλλικού Παρνασσισμού αναφανείσα νέα σχολή Raymundo Corréa, Bilac κ.α. «σταθεροποιείται συντόμως υπό την μορφήν της αιφνιδίας αφυπνίσεως του εθνικού δυναμισμού. Οι επηρεασθέντες ποιηταί τοιουτοτρόπως ανακαλύπτουν το τοπίον, την λαογραφίαν, την σύγκρουσιν των φυλών και προσεγγίζουν τα μεγάλα θέματα της αμερικανικής ιδεολογίας» (G. Le Gentil, L influence parnassienne au Brésil, περ. RLC, 1931, σ. 43). Είναι ίσως καιρός να δεχθώμεν ότι ωρισμέναι ξέναι επιδράσεις βοηθούν τους ποιητάς, οι οποίοι τας δέχονται, να ανακαλύψουν όχι μόνον αγνώστους πτυχάς του εαυτού των αλλά και αγνοηθείσας ή παραμεληθείσας πτυχάς της ζωής του έθνους των.