ΒΙΒΛΙΟ ΕΡΥΘΡΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΩΝ ΣΠΑΝΙΩΝ & ΑΠΕΙΛΟΥΜΕΝΩΝ ΦΥΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ A - D Επιτροπή Έκδοσης: Δημήτριος Φοίτος, Θεοφάνης Κωνσταντινίδης & Γεωργία Καμάρη Επιμέλεια κειμένων: Πέπη Μπαρέκα ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΠΑΤΡΑ 2009
THE RED DATA BOOK OF RARE AND THREATENED PLANTS OF GREECE VOLUME ONE A - D Edited by Dimitrios Phitos, Theophanis Constantinidis & Georgia Kamari Assisted by Pepy Bareka HELLENIC ΒΟΤΑΝΙCAL SOCIETY PATRAS 2009
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, καθώς και η απόδοση του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια της Επιτροπής Έκδοσης του βιβλίου, σύμφωνα με τον νόμο και τους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Εργαστήριο Βοτανικής Τμήμα Βιολογίας Πανεπιστήμιο Πατρών 26500 ΠΑΤΡΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ & ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης Επιχειρησιακού Προγράμματος «Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη» Αεροπόρου Παπαναστασίου 34 11527 ΑΘΗΝΑ ΙSBN: Σελιδοποίηση-Εκτύπωση: ΚΑΤΑΓΡΑΜΜΑ - Γραφικές Τέχνες, ΑΦΟΙ ΤΕΡΖΗ Ο.Ε. 27420-29333
Centaurea messenicolasiana T. Georgiadis, G. Dimitrellos & Routsi Compositae Τρωτό (VU) Centaurea messenicolasiana T. Georgiadis, G. Dimitrellos & Routsi in Willdenowia 25(2): 563 (1996). Τύπος: [Ελλάς (SPi), Θεσσαλία, Νομός Καρδίτσας] in regione media et inferiore montis Agrapha, ad margines viarum, prope pagum Messenicolas, solo phlyscho, 600-800 m 10 Jul. 1993, Th. Georgiadis & G. Dimitrellos 7354 (Ολότυπος: UPA. Ισότυπος: B). Περιγραφή: Εύρωστο, πολυετές φυτό με ανερχόμενους βλαστούς μήκους 50-100 cm, αποξυλωμένους και διακλαδισμένους στη βάση τους ή μέχρι το μέσον τους, κυλινδρικούς ή με 10(-12) ασαφείς γωνίες. Φύλλα βάσης πτεροσχιδή ή δις πτεροσχιδή, έμμισχα με ακέραιους αντιλογχοειδείς λοβούς, τραχιά, με αδένες και αραχνοειδείς τρίχες, μεσαία φύλλα πτεροσχιδή με επιμήκεις-λογχοειδείς λοβούς. Κεφάλια μεμονωμένα ή σε ομάδες των 3-5, σε σύνθετη βοτρυοειδή-κορυμβοειδή ταξιανθία. Περίβλημα κεφαλίου 13-15 x 8-11 mm, κατώτερα βράκτια ωοειδή, διαστάσεων 7,5-9,5 x 1,7-2 mm, μεσαία βράκτια αντωοειδή, με πρασινόχρωμες νευρώσεις, διαστάσεων 11-13 x 2-3 mm, εξαρτήματα βρακτίων λευκά-μαργαριτώδη, ωοειδή έως κυκλικά, κοίλα, χωρίς ωτία, με αβαθείς σχισμές στα κράσπεδα και ελαφρώς ακιδωτά στην απόληξή τους, αυτά των μεσαίων βρακτίων διαστάσεων 6-8 x 5,5-7 mm, απολήγοντα σε λεπτή ακίδα μήκους 1-1,5 mm. Ανθίδια λευκά, τα περιφερειακά με ελαφρώς αποκλίνουσα διάταξη. Αχαίνια μήκους 3 mm. Πάππος μήκους 0,8-1,5 mm. Χρωμοσωματικός αριθμός: 2n = 18 (Georgiadis & al. 1996). τα είδη της οποίας χαρακτηρίζονται από λευκά ανθίδια και βράκτια με ημιδιαφανή λευκά ή ξανθοκίτρινα εξαρτήματα. Η C. messenicolasiana φαίνεται να συγγενεύει στενά με την C. chrysocephala Phitos & Τ. Georgiadis, τοπικό ενδημικό είδος της ευρύτερης περιοχής της Καλαμπάκας (Georgiadis & Phitos 1977) και την C. princeps Boiss. & Heldr., τοπικό ενδημικό είδος του όρους Τυμφρηστού (Gamal-Eldin & Wagenitz 1991). Η C. messenicolasiana διακρίνεται από τους στενούς συγγενείς της, κυρίως, από τα μικρότερου μεγέθους κεφάλια, τα λευκά-μαργαριτώδη, ωοειδή βράκτια που δεν φέρουν ωτία, τους αντιλογχοειδείς επιμήκεις και ακέραιους λοβούς των φύλλων βάσης και τα μικρότερα αχαίνια (Geοrgiadis & al. 1996). Κατάσταση πληθυσμών: Η Centaurea messenicolasiana είναι ένα σπάνιο τοπικό ενδημικό της περιοχής του λόφου Άγιος Ταξιάρχης του χωριού Μεσενικόλα. Απαντά στις παρυφές του παλαιού δρόμου που συνδέει το χωριό Μεσενικόλας με την Καρδίτσα, όπου σχηματίζει ολιγομελείς συστάδες των 10-60 ατόμων και διάσπαρτους υποπληθυσμούς στα περιθώρια και στα ανοίγματα των φυλλοβόλων διαπλάσεων, σε μια έκταση περίπου 4 km 2. O συνολικός αριθμός των ωρίμων ατόμων στην περιοχή δεν φαίνεται να ξεπερνά τα 5.000. Κίνδυνοι και χαρακτηρισμός κατηγορίας απειλής: Η περιοχή εξάπλωσης του είδους βρίσκεται σχετικά κοντά Περίοδος ανθοφορίας: Αναλόγως της έκθεσης, η ανθοφορία αναμένεται από το Μάιο έως τον Ιούλιο. Γεωγραφική εξάπλωση: Τοπικό ενδημικό είδος της Κ. Ελλάδας. Μέχρι σήμερα είναι γνωστό μόνο από μία μικρή περιοχή στους πρόποδες των Αγράφων και βορειοανατολικά της τεχνητής λίμνης Ταυρωπού (Πλαστήρα), στην περιοχή κοντά στο χωριό Μεσενικόλας του νομού Καρδίτσας. Βιότοπος: Το είδος απαντά σε ανοίγματα και περιθώρια φυλλοβόλων διαπλάσεων, σε υπόστρωμα φλύσχη, σε υψόμετρο περίπου 500-800 m. Φύεται μαζί με άλλα κοινά είδη όπως τα: Cotinus coggygria, Cercis siliquastrum, Carpinus orientalis, Castanea sativa, Ostrya carpinifolia, Quercus cerris, Teucrium capitatum, Eryngium campestre, Origanum vulgare, Chondrilla juncea, Hordeum murinum κ.ά. Αρκετά φυτά εμφανίζονται σε κράσπεδα δρόμων και δασικών ανοιγμάτων και πιθανότατα δεν μπορούν να διεισδύσουν σε περιοχές με πυκνή ξυλώδη βλάστηση. Ταξινομικά σχόλια: Η Centaurea messenicolasiana ανήκει σε μια σχετικώς ομοιογενή ομάδα της sectio Phalolepis, Γεωγραφική εξάπλωση του ενδημικού είδους Centaurea messenicolasiana. 230
στην πολυσύχναστη και τουριστικά αναπτυσσόμενη περιοχή της τεχνητής λίμνης Ταυρωπού (Πλαστήρα). Οι γνωστοί υποπληθυσμοί κινδυνεύουν, καθώς μπορεί να επηρεασθούν αρνητικά από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Ενέργειες, όπως τα εκτεταμένα κατασκευαστικά έργα και η διαπλάτυνση των οδικών αρτηριών θα απειλούσαν, θα μετέβαλαν ή θα κατέστρεφαν τα μοναδικά ενδιαιτήματα του είδους και γι αυτό τον λόγο θα πρέπει να πραγματοποιούνται με ιδιαίτερη προσοχή. Το μεγαλύτερο τμήμα της εξάπλωσης του είδους υφίσταται, επιπλέον, την επίδραση της βόσκησης. Παρόλα αυτά, σημαντικές αλλαγές στη χρήση της γης στην περιοχή, όπως η διακοπή της βόσκησης, θα οδηγούσαν σε ανεπιθύμητη αύξηση του αριθμού και της πυκνότητας των ξυλωδών φυτών που αναπτύσσονται στον βιότοπο του είδους, με αρνητικές συνέπειες στην μακροπρόθεσμη επιβίωση των υποπληθυσμών του. Εξαιτίας της πολύ μικρής περιοχής εξάπλωσης του είδους, των διάσπαρτων και μικρoύ μεγέθους υποπληθυσμών που σχηματίζει, της ελλιπούς γνώσης της βιολογίας του και της πιθανότητας ελάττωσης των αρχικών υποπληθυσμών εξαιτίας ανθρώπινων δραστηριοτήτων και στηριζόμενοι στα κριτήρια Β1a,b(ii,iii)+2a,b(ii,iii), C2a(i) και D2 της IUCN (2001) που πληρούνται, προτείνεται η Centaurea messenicolasiana να ενταχθεί στην κατηγορία των Τρωτών (VU). Μέτρα προστασίας: Μέχρι στιγμής δεν έχουν ληφθεί συγκεκριμένα μέτρα για την απρόσκοπτη, επιτόπια (in situ) διατήρηση και προστασία των υποπληθυσμών της Centaurea messenicolasiana. Ως αποτελεσματική δράση για τη διατήρηση του είδους στο φυσικό του περιβάλλον προτείνεται η διαχείριση της ξυλώδους βλάστησης με σκοπό τη διατήρηση ανοιγμάτων και ηλιόλουστων θέσεων. Επιπλέον, προτείνεται η επιτακτική αποφυγή καταστρεπτικών ενεργειών στους βιοτόπους που αναπτύσσονται οι υποπληθυσμοί του (κατασκευαστικά έργα, καθαρισμόςαπομάκρυνση της ποώδους βλάστησης στις παρυφές δρόμων, διαπλάτυνση οδικών αρτηριών, εκτεταμένη τουριστική εκμετάλλευση της περιοχής). Η ετήσια καταγραφή και παρακολούθηση των φυτικών ατόμων, ιδιαίτερα κατά την εποχή της ανθοφορίας, θα επιτρέψει τη διαμόρφωση μιας καλύτερης εικόνας της δυναμικής των υποπληθυσμών του είδους σε μακροπρόθεσμη βάση. Στο πλαίσιο της εκτός τόπου (ex situ) διατήρησης και προστασίας του είδους, 3 ζωντανά άτομα και αχαίνια από 10 διαφορετικά άτομα συλλέχθηκαν από το φυσικό περιβάλλον και καλλιεργούνται στο Βαλκανικό Βοτανικό Κήπο Κρουσσίων, του Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας. Θεόδωρος Γεωργιάδης, Νικόλαος Κρίγκας & Θεοφάνης Κωνσταντινίδης Ταξιανθία του ενδημικού είδους Centaurea messenicolasiana. (Φωτ. Ν. Κρίγκας). Το ενδημικό είδος Centaurea messenicolasiana από τον λόφο Άγιος Ταξιάρχης του χωριού Μεσσενικόλα Καρδίτσας. (Φωτ. Θ. Γεωργιάδης). 231