ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις. Επιμέλεια-Διόρθωση: Μαρία Αποστολοπούλου Ηλεκτρονική επεξεργασία: Μαρία Παπαδάκη Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.

ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις Επιμέλεια-Διόρθωση: Μαρία Αποστολοπούλου Ηλεκτρονική επεξεργασία: Μαρία Παπαδάκη Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. 2010 Εκδόσεις Τόπος & Μάριος Πουρκός-Μανόλης Δαφέρμος [Οι εκδόσεις Τόπος είναι εμπορικό σήμα της ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.] ISBN 978-960-6863-75-2 Κεντρική διάθεση: Πλαπούτα 2 & Καλλιδρομίου, 11473, Αθήνα Τηλ.: 210 8222835-856 Fax: 210 8222684 Βιβλιοπωλείο: Γενναδίου 6 10678, Αθήνα Τηλ.: 210 3221580 Fax: 210 3211246 Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη. www.toposbooks.gr

Ποιοτική έρευνα στις Κοινωνικές Επιστήμες Περιεχόμενα ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ 15 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΕΔΙΟΥ (Μάριος Α. Πουρκός & Μανόλης Δαφέρμος) 1. Η ανάδυση του ενδιαφέροντος για τα ζητήματα της μεθοδολογίας της κοινωνικής έρευνας 21 2. Περί της έννοιας της μεθόδου και της μεθοδολογίας 27 3. Η έννοια της ποιοτικής έρευνας και επιστημολογικοί προβληματισμοί για τις διαφορές της από την ποσοτική έρευνα 28 4. Ιστορικές στιγμές ανάπτυξης της ποιοτικής έρευνας 33 5. Τύποι ποιοτικών μεθόδων έρευνας 36 6. Περιεχόμενο του βιβλίου 38 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑΣ ΤΩΝ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΜΕΘΟΔΩΝ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ: ΟΙ «ΚΡΙΣΕΙΣ» ΚΑΙ ΤΑ ΒΑΣΙΚΑ «ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ» (Μάριος Α. Πουρκός) 1. Έννοια, λειτουργία και κριτήρια αξιολόγησης της θεωρίας 60 1.1. Λειτουργία και κριτήρια αξιολόγησης της θεωρίας 60 1.2. Η έννοια της θεωρίας 63 2. Δύο βασικά «παραδείγματα» των Κοινωνικών Επιστημών: Το φυσιοκρατικό και το ανθρωπιστικό «παράδειγμα» 66 2.1. Το φυσιοκρατικό «παράδειγμα» 67 2.1.1. Θετικισμός: Η αποθέωση των γεγονότων και η θεμελιωμένη σε αυτά θεωρία 67 2.1.1.1. Βασικές παραδοχές του θετικισμού 67 2.1.1.2. Τα κοινωνικά φαινόμενα ως φυσικά γεγονότα: Η θεωρία του E. Durkheim 71 2.1.2. Η «πρώτη κρίση» στις Κοινωνικές Επιστήμες: Η κριτική του στενού εμπειρισμού και η στροφή στον θεωρητικό στοχασμό 73 2.1.2.1. Νεοθετικισμός 74 2.1.2.2. Μεταθετικισμός 76 2.2. Το ανθρωπιστικό «παράδειγμα» 83 7

Περιεχόμενα 2.2.1. Η θεωρία του Max Weber: Το ζήτημα της κατανόησης και η μεθοδολογία των ιδεατών τύπων 86 2.2.2. Η «δεύτερη κρίση» στις Κοινωνικές Επιστήμες: Η θεωρία σε «ανομική» κατάσταση 90 2.2.3. Η «τρίτη κρίση» στις Κοινωνικές Επιστήμες: Η απόρριψη των «μεγάλων αφηγήσεων» και η στροφή προς την ετερότητα και τις τοπικές αφηγήσεις 92 2.2.3.1. Η έννοια της μετανεωτερικότητας και οι συνεπαγωγές της στα ζητήματα της θεωρίας 92 2.2.3.2. Οι θεωρητικές προσεγγίσεις των ερμηνευτικών κοινοτήτων 95 2.2.3.2.1. Η φεμινιστική θεωρία 96 2.2.3.2.2. Η queer theory 100 3. Βασικά επιστημονικά «παραδείγματα» και η τυπολογία των θεωριών 102 4. Το ζήτημα της επιλογής και του μέλλοντος των θεωριών 111 4.1. Υπάρχουν κριτήρια που κάνουν μία θεωρία να είναι καλύτερη από κάποια άλλη; 112 4.2. Η προοπτική της θεωρητικής σύνθεσης: Συστηματοποίηση ή σύνθεση; 114 4.3. Η στρατηγική της δημιουργικής διαλεκτικής σύνθεσης 116 5. Επίλογος: Προς μία διαλογική προοπτική 118 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Η ΔΙΑΜΑΧΗ ΜΕΤΑΞΥ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΣΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ: ΔΙΕΥΡΥΝΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ (Μάριος Α. Πουρκός) 1. Εισαγωγή 132 2. Μύθοι του φυσιοκρατικού «παραδείγματος» και η εναλλακτική προοπτική του ανθρωπιστικού «παραδείγματος» 133 3. Πέρα από το δίπολο των ποιοτικών και των ποσοτικών προσεγγίσεων: Η ενότητα της γνώσης στο πλαίσιο της μεθοδολογίας 140 3.1. Βασικά στάδια της ερευνητικής διαδικασίας 141 3.2. Άρρητες παραδοχές στη διαδικασία κατασκευής ποσοτικών ερευνητικών δεδομένων και η κριτική του ποσοτικού «παραδείγματος» 144 3.3. Η μέτρηση ως ποιοτικό και βιωματικό από τη βάση του φαινόμενο 150 4. Οι ποσοτικές και ποιοτικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις στη διαδικασία της έρευνας των Κοινωνικών Επιστημών: Μία σύγκριση 152 5. Μύθοι για τις σχέσεις μεταξύ των ποιοτικών και των ποσοτικών προσεγγίσεων 159 6. Χαρακτηριστικά, αξίες και λόγοι χρήσης της ποιοτικής έρευνας 166 7. Επίλογος 171 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΓΝΩΣΗ, ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ (Γιώργος Ρουσόπουλος & Μένη Τσίγκρα) 1. Εισαγωγή 177 8

Ποιοτική έρευνα στις Κοινωνικές Επιστήμες 2. Γνώση και έρευνα στις νεωτερικές επιστήμες 179 3. Το μικρο-περιβάλλον της επιστημονικής πρακτικής 180 3.1. Πρότερη γνώση και ερευνητικό πρόγραμμα 182 3.2. Έρευνα: Πεδιακή και εργαστηριακή προσέγγιση 185 3.3. Η παραγωγή πρωτογνώσης 190 3.4. Η σύνθεση νέας γνώσης 192 3.5. Από το αντικείμενο έρευνας στο αντικείμενο γνώσης 194 3.6. Ο ρόλος των υποκειμένων-ερευνητών 195 4. Δημοσιοποίηση της νέας γνώσης 197 5. Οι μακρο-παράγοντες διαμόρφωσης της επιστημονικής πρακτικής 198 5.1. Ο εκπαιδευτικός θεσμός 199 5.2. Χρηματοδότηση 200 6. Αναστοχασμός 201 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΟΡΓΑΝΙΚΟΥ ΟΛΟΥ: ΠΕΡΑΝ ΤΟΥ ΔΙΠΟΛΟΥ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΣΟΤΙΚΩΝ ΜΟΝΟΜΕΡΕΙΩΝ (Δημήτρης Πατέλης) 1. Εισαγωγή 207 2. Γνωστική διαδικασία, γνώση και επιστήμη 209 3. Μέθοδος και μεθοδολογία 214 4. Η μεθοδολογία του οργανικού όλου 220 4.1. Η γνωσιακή συγκυρία 220 4.2. Η κρισιακή γνωσιακή συγκυρία και οι επιστημονικές επαναστάσεις 226 4.3. Επιστημονικές επαναστάσεις και θεμέλια της επιστήμης 233 4.4. Διάνοια και λόγος ως βαθμίδες του νοείν στη γνωστική διαδικασία. Η ανάβαση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο 236 4.5. Ιστορικό και λογικό 242 4.6. Οι κίνδυνοι που συνδέονται με εκδοχές του αναγωγισμού 244 4.7. Διαλεκτική λογική και μεθοδολογία του οργανικού όλου 249 5. Ιστορική αναδρομή στη φιλοσοφική μεθοδολογική προβληματική 253 5.1. Σύντομη αναφορά στην ιστορική πορεία μεθόδου και μεθοδολογίας 253 5.2. Η μεθοδολογία του λογικού θετικισμού 256 5.3. Αναφορά στη μεθοδολογία του Τ. Kuhn 259 5.4. Για την εξελικτική επιστημολογία του Κ. Popper 262 5.5. Για τη μεθοδολογία των προγραμμάτων επιστημονικής έρευνας του I. Lakatos 265 5.6. Ο «μεθοδολογικός αναρχισμός» ως προάγγελος της μεταμοντέρνας διάλυσης της ορθολογικής μεθοδολογίας 268 5.7. Από την Κοινωνιολογία της γνώσης και της επιστήμης στον αγοραίο κοινωνιολογισμό. Από την αναγωγή της γνώσης σε αγοραία πληροφορία στη «μεταμοντέρνα» διάλυση του ορθού λόγου και της μεθοδολογίας 273 9

Περιεχόμενα 6. Ποιοτικές και ποσοτικές προσεγγίσεις στις Κοινωνικές Επιστήμες 277 6.1. Ποιόν, Ποσόν και Μέτρο: Ο νόμος της μετάπτωσης των ποσοτικών αλλαγών σε ποιοτικές 277 6.2. Ποιοτικοί και ποσοτικοί προσδιορισμοί στην εμπειρία και στη θεωρία 281 6.3. Περί των όρων και των ορίων χρήσης ποσοτικών μεθόδων και μαθηματικοποίησης της επιστήμης 283 6.4. Ποσότητα εναντίον ποιότητας; Ορθολογισμός εναντίον βιώματος; Σκέψη εναντίον παρόρμησης; Ποιείν εναντίον αισθάνεσθαι; Απολλώνιο εναντίον διονυσιακού; 285 7. Ορισμένα συμπεράσματα 288 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΟΙ ΣΥΝΘΕΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΣ (Νίκος Ναγόπουλος) 1. Εισαγωγή 299 2. Εργαλειακός και αξιακός ορθολογισμός 301 3. Ενιαία μεθοδολογικά-εξηγητικά υποδείγματα 302 4. Ερμηνευτική και αναλυτική θεωρία των δράσεων 305 5. Η δομική αυτονομία των ερμηνευτικών προσεγγίσεων 308 6. Πρακτικοί λόγοι και ορθολογικές αποφάσεις: Συνθετική μεθοδολογία 310 7. Συμπεράσματα 311 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: ΤΟ ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΟ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΚΡΙΤΙΚΟΥ ΡΕΑΛΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ (Θεόδωρος Ιωσηφίδης) 1. Εισαγωγή: Ο κριτικός ρεαλισμός στις Κοινωνικές Επιστήμες 317 2. Κεντρικές θέσεις του κριτικού ρεαλισμού στις Κοινωνικές Επιστήμες 318 2.1. Οντολογία του κριτικού ρεαλισμού 318 2.2. Κοινωνική δομή και κοινωνική δράση 324 2.3. Εξήγηση και ερμηνεία της κοινωνικής πραγματικότητας 327 3. Κριτικός ρεαλισμός και κοινωνική έρευνα: Ο ρόλος των ποιοτικών μεθόδων 329 3.1. Κριτικός ρεαλισμός και κοινωνική έρευνα 329 3.2. Κριτικός ρεαλισμός και ποιοτικές μέθοδοι κοινωνικής έρευνας 333 4. Αντί συμπερασμάτων: Παραδείγματα εφαρμογών ποιοτικών μεθόδων έρευνας στο πλαίσιο του κριτικού ρεαλισμού 338 10

Ποιοτική έρευνα στις Κοινωνικές Επιστήμες ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ, ΤΗΣ ΘΕΜΕΛΙΩΜΕΝΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΩΝ-ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΩΝ, ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: Η ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ (Γιώργος Τσιώλης) 1. Εισαγωγικά 347 2. Οι απαρχές της βιογραφικής μεθόδου: Η πρόσβαση στην υποκειμενική πρόσληψη των κοινωνικών φαινομένων 349 3. Η αναβίωση του ενδιαφέροντος για τις βιογραφικές αφηγήσεις: Η μελέτη του βιωματικού κόσμου 352 4. Η βιογραφία ως συμπύκνωση της κοινωνικά και ιστορικά συγκροτημένης υποκειμενικότητας: Η βιογραφική προσοικείωση της κοινωνικής πραγματικότητας 356 5. Επίλογος 364 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9: Η ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ (Μάριος Α. Πουρκός) 1. Εισαγωγή 371 2. Βασικές παραδοχές, έννοιες και προσανατολισμοί της φιλοσοφικής φαινομενολογικής έρευνας 374 2.1. Βασικές έννοιες και παραδοχές 374 2.1.1. Η έννοια του βιόκοσμου 374 2.1.2. Η έννοια της αποβλεπτικότητας 375 2.1.3. Η έννοια της φυσικής στάσης και της τοποθέτησης σε παρένθεση: Η αναγωγή και η εποχή 377 2.2. Βασικοί προσανατολισμοί της φιλοσοφικής φαινομενολογίας 379 2.2.1. Βασικοί προσανατολισμοί στην ερμηνευτική φαινομενολογία 381 2.2.1.1. Η οντολογική ερμηνευτική φαινομενολογία του M. Heidegger 381 2.2.1.2. Η ιστορική ερμηνευτική φαινομενολογία του H. G. Gadamer 383 2.2.1.3. Η ερμηνευτική φαινομενολογία του P. Ricoeur 386 2.2.2. Η υπαρξιακή φαινομενολογία του Merleau-Ponty 389 3. Η φαινομενολογία στην πράξη και την έρευνα 391 3.1. Η βιωματική ή πρακτική φαινομενολογία 391 3.2. Τύποι φαινομενολογικά προσανατολισμένης επιστημονικής έρευνας 392 3.2.1. Προσεγγίσεις της κοινωνικής φαινομενολογίας 396 3.2.1.1. Η κοινωνική φαινομενολογία των Peter Berger και Thomas Luckmann 396 3.2.2. Η φαινομενογραφία ως ποιοτική ερευνητική μεθοδολογία 399 11

Περιεχόμενα 4. Το ζήτημα της συλλογής και ανάλυσης των φαινομενολογικών δεδομένων 402 5. Το ζήτημα της αξιολόγησης της φαινομενολογικά προσανατολισμένης επιστημονικής έρευνας 404 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10: ΘΕΜΕΛΙΩΜΕΝΗ ΘΕΩΡΙΑ: ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ (Εύα Φραγκιαδάκη) 1. Εισαγωγή 413 2. Ιστορική αναδρομή και εξελίξεις της μεθόδου 414 2.1. Η «παραδοσιακή» Θεμελιωμένη Θεωρία 414 2.2. Η αντιπαράθεση που έφερε τη ρήξη 415 2.3. Εξελίξεις της μεθόδου 415 3. Ερευνητική διαδικασία 417 3.1. Τι είδους ερευνητικές ερωτήσεις μπορεί να απαντήσει; 417 4. Αναλυτική διαδικασία 418 4.1. Διαρκείς συγκρίσεις (Constant Comparisons) 419 4.2. Θεωρητική ευαισθησία (Theoretical Sensitivity) 420 4.3. Καταγραφή ερευνητικών ημερολογίων (Memos) 420 4.5. Θεωρητική δειγματοληψία (Theoretical Sampling) 421 4.6. Κορεσμός (Saturation) 422 5. Συλλογή δεδομένων 422 5.1. Δειγματοληψία 422 5.2. Συνεντεύξεις 423 5.3. Ερωτήσεις συνεντεύξεων 423 6. Από την ανάλυση των δεδομένων στη δημιουργία της θεωρίας 424 6.1. Ανοιχτή κωδικοποίηση 425 6.2. Κωδικοποίηση στον άξονα 425 6.3. Επιλεκτική κωδικοποίηση 425 6.4. Κατηγορίες 426 6.4.1. Περιγραφικές κατηγορίες 426 6.4.2. Αναλυτικές κατηγορίες 427 6.4.3. Αναπτύσσοντας τη Θεμελιωμένη Θεωρία 427 7. Μεθοδολογικοί προβληματισμοί 428 7.1. Κριτήρια αξιοπιστίας και εγκυρότητας 428 7.2. Μεθοδολογικοί περιορισμοί 429 8. Επίλογος 431 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11: Η ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ «ΑΛΛΟΥ» ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ (Άννα Λυδάκη) 1. Εισαγωγή 435 2. Η κατανόηση 437 12

Ποιοτική έρευνα στις Κοινωνικές Επιστήμες 3. Θεωρία Ερευνητική μέθοδος Γνώση 440 4. Ο κοινός τόπος 442 5. Η σχέση ερευνητή-ερευνώμενου 445 6. Η αυτοανάλυση ως μέρος της ερευνητικής διαδικασίας 447 7. Επίλογος 449 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12: ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ: ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΟΡΙΩΝ ΤΗΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗΣ (Άγγελος Μουζακίτης) 1. Ανάμεσα στην παράδοση και τη νεωτερικότητα: Κριτικές στη φιλοσοφική ερμηνευτική του Gadamer 455 2. Η ερμηνευτική διαλεκτική 458 3. Πέραν της επιστημολογίας 461 4. Χρονικότητα και ιστορία 464 5. Συμπεράσματα 465 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13: ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ (Δάφνη Τραγάκη) 1. Εθνογραφία και Εθνομουσικολογία 469 1.1. Πειθαρχώντας τη μουσική: Εθνογραφία, τεχνολογία, αντικειμενικότητα 470 1.2. Ποιος μπορεί να αναπαραστήσει ποιον; Οι πολιτικές της αναπαράστασης 475 2. Νέες επιστημολογίες, νέες μουσικολογίες 477 3. Η εμπειρία της μουσικής ως τρόπος «είναι-στον-κόσμο» 480 4. Η επιτέλεση της αφήγησης 483 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14: ΤΟ ΦΙΛΜ, Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Η ΟΠΤΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ (Χρήστος Βαρβαντάκης) 1. Εισαγωγή 493 2. Η οπτική ανθρωπολογία και το εθνογραφικό φιλμ: Απλοποιήσεις και επιπλοκές 494 3. Ένα φιλμ έχει πάντα κάποιο θέμα, ενώ η πραγματικότητα όχι: Το ζήτημα των ορίων 496 4. Σιωπή και ήχος: Προεκτάσεις 498 5. Σιωπή: Μοντάζ 499 6. Ήχος: Λέξη 500 7. Επίλογος 500 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15: ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ: ΜΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΙΣ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΥΣ ΕΡΕΥΝΑΣ (Θανάσης Αλεξίου) 1. Εισαγωγή 503 13

Περιεχόμενα 2. Το πρόβλημα της μεθόδου 504 3. Οι ποιοτικές μέθοδοι στην προοπτική της κριτικής εθνογραφίας: Η εργασία του P. Willis, Learning to Labor 507 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΜΕΙΚΤΩΝ ΜΕΘΟΔΩΝ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16: Ο «ΤΡΙΤΟΣ ΔΡΟΜΟΣ» ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ: Η ΜΕΙΚΤΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ (Βασίλης Γραμματικόπουλος) 1. Εισαγωγή 513 2. Ορισμοί 514 3. Εξέλιξη 515 4. Δομή της μεικτής μεθοδολογίας 517 5. Προοπτικές και περιορισμοί 519 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 17: ΕΞΕΤΑΖΟΝΤΑΣ ΤΗ ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΜΕΙΚΤΩΝ ΜΕΘΟΔΩΝ Σ ΕΝΑ ΔΙΑΔΟΧΙΚΟ ΔΙΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ: ΜΙΑ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ (Cheryl-Anne Poth) 1. Εισαγωγή 525 2. Η προοπτική του ερευνητή 531 3. Το ερευνητικό πλαίσιο 533 3.1. Καθορισμός του σκοπού της έρευνας 533 3.2. Καθορισμός των ερευνητικών επιδιώξεων 534 3.3. Καθορισμός της ερευνητικής αιτιολογίας 534 3.4. Καθορισμός του ερευνητικού σκοπού 534 3.5. Καθορισμός των ερευνητικών ερωτημάτων 535 3.6. Επιλογή του σχεδίου δειγματοληψίας 535 3.7. Επιλογή του σχεδιασμού των μεικτών ερευνητικών μεθόδων έρευνας 536 3.8. Ανακεφαλαίωση των βασικών αποφάσεων κατά τη διάρκεια της φάσης προγραμματισμού 537 3.9. Τα επόμενα βήματα στις μεικτές μεθόδους έρευνας 538 4. Συμβολή στην έρευνα 538 5. Συμπεράσματα 539 14

Ποιοτική έρευνα στις Κοινωνικές Επιστήμες Οι συγγραφείς του τόμου Θανάσης Αλεξίου, Ph.D., Αναπληρωτής Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Σχολή Κοινωνικών Επιστημών, Τμήμα Κοινωνιολογίας, Μητροπόλεως 25, 81100 Μυτιλήνη. 22510-36515 (γραφείο). Ηλεκτρονική διεύθυνση: A.Alexiou@soc.aegean.gr Χρήστος Βαρβαντάκης, Υποψήφιος Διδάκτορας, Ανθρωπολόγος και Κινηματογραφιστής, Goerlitzer - strasse 59, 10997 Berlin, Deutschland. Τηλ.: +49 30 69565147. Ηλεκτρονική διεύθυνση: rudrrr@yahoo.gr Βασίλης Γραμματικόπουλος, Ph.D., Λέκτορας, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών της Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74 100 Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: +302310521352. Ηλεκτρονική διεύθυνση: gramvas@otenet.gr Μανόλης Δαφέρμος, Ph.D., Επίκουρος Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Κοινωνικών Επιστημών, Τμήμα Ψυχολογίας, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74 100 Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: 28310-77521 (γραφείο). Ηλεκτρονική διεύθυνση: mdafermo@psy.soc.uoc.gr Θεόδωρος Ιωσηφίδης, Ph.D., Επίκουρος Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Γεωγραφίας, Λόφος Πανεπιστημίου, 81100, Μυτιλήνη. Τηλ.: 22510-36405. Ηλεκτρονική διεύθυνση: iwsifidis@aegean.gr Άννα Λυδάκη, Επίκουρη Καθηγήτρια, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Κοινωνιολογίας. Ηλεκτρονική διεύθυνση: alydaki@panteion.gr Άγγελος Μουζακίτης, Ph.D., Διδάσκων ΠΔ.407/80 στο Πανεπιστήμιο Πατρών και ΣΕΠ στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Πλειάδων 32, Π. Φάληρο, 17561 Αθήνα. Τηλ.: 210-9816782. Ηλεκτρονική διεύθυνση: syreh@yahoo.com Νίκος Ναγόπουλος, Ph.D., Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνιολογίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Κοινωνιολογίας. Διεύθυνση: Μητροπόλεως 25, 81100, Μυτιλήνη. Τηλ.: 22510-36523. Ηλεκτρονική διεύθυνση: n.nagopoulos@soc.aegean.gr Δημήτρης Σ. Πατέλης, Ph.D., Επίκουρος Καθηγητής, Πολυτεχνείο Κρήτης, Γενικό Τμήμα, 73100 Χανιά, Κρήτη. Τηλ.: 28210-37267, Fax: 28210-37579/ 37843. Ηλεκτρονική διεύθυνση: dpatelis@science.tuc.gr 15

Οι συγγραφείς του τόμου Cheryl-Anne Poth, Ph.D, Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Alberta, Ερευνητικό Κέντρο Εφαρμοσμένης Μέτρησης και Αξιολόγησης, Σχολή Επιστημών Αγωγής, Τμήμα Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας. Διεύθυνση: 6-110 Education North, University of Alberta, Edmonton, Alberta T6E 2G5. Τηλ.: 780 492 1144, Fax.: 780 492 0001. Ηλεκτρονική διεύθυνση: cpoth@ualberta.ca http://www.education.ualberta.ca/educ/psych/crame/ Μάριος A. Πουρκός, Ph.D., Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών της Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης, Διευθυντής του Εργαστηρίου Ψυχολογικών Ερευνών και της Μονάδας Βιωματικής, Ευρετικής και Διαλογικής/Επικοινωνιακής Ψυχοπαιδαγωγικής, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74100 Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: 28310-53961 (οικία), 77666 (γραφείο), 6936550791 (κινητό). Ηλεκτρονική διεύθυνση: pourkos@psy.soc.uoc.gr Γιώργος Ρουσόπουλος, Ph.D., Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74100 Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: 28310-77203. Ηλεκτρονική διεύθυνση: roussop@phl.uoc.gr Δάφνη Τραγάκη, Ph.D., Λέκτορας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Bόλος. Ηλεκτρονική διεύθυνση: daphnetr@otenet.gr Μένη Τσίγκρα, Ph.D. στις Επιστήμες Αγωγής, Κοινωνική Ανθρωπολόγος και Νηπιαγωγός, Παγκαλοχώρι, 74100 Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: 28310-71884. Ηλεκτρονική διεύθυνση: mtsigra@sch.gr Γιώργος Τσιώλης, Ph.D., Επίκουρος Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Κοινωνικών Επιστημών, Τμήμα Κοινωνιολογίας, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74 100 Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: 28310-77497. Ηλεκτρονική διεύθυνση: tsiolisg@social.soc.uoc.gr Εύα Φραγκιαδάκη, Ph.D., Συμβουλευτική Ψυχολόγος. Διεύθυνση: Γιαμαλάκη 50 (Iraklio Center), Ηράκλειο, Κρήτη. Τηλ.: 2810-223795. Ηλεκτρονική διεύθυνση: evafragkiadaki@gmail.com 16

Ποιοτική έρευνα στις Κοινωνικές Επιστήμες Πρόλογος Στο παρόν συλλογικό έργο επιχειρούμε την πραγμάτευση καίριων θεωρητικών, επιστημολογικών, ηθικών και μεθοδολογικών ζητημάτων της ποιοτικής έρευνας. Σε πολλές χώρες τα ζητήματα της ποιοτικής έρευνας προκαλούν έντονες συζητήσεις στην επιστημονική κοινότητα, ενώ στην Ελλάδα ο προβληματισμός αυτός παραμένει ακόμα σε χαμηλό επίπεδο, κυρίως σε ορισμένες επιστήμες, όπως η Ψυχολογία 1 και οι επιστήμες της αγωγής 2. Αυτό οφείλεται ιδιαιτέρως στην κυριαρχία της θετικιστικής αντίληψης σε αντιστοιχία με την οποία επιστημονικό θεωρείται μόνο ό,τι είναι μετρήσιμο 3. Οι ποιοτικές προσεγγίσεις, ανεξάρτητα από το επιστημονικό πεδίο που εφαρμόζονται (στην Κοινωνική Ανθρωπολογία, στην Κοινωνιολογία, στην Ψυχολογία, στις επιστήμες της αγωγής κ.ά.), έχουν ως βασικό στόχο την αυθεντική και ολιστική περιγραφή και κατανόηση ενός ακέραιου, ενιαίου κοινωνικού ή πολιτισμικού φαινομένου ή συμβάντος. Για την επίτευξη του στόχου αυτού γίνεται χρήση μιας ποικιλίας θεωρητικών και ερευνητικών μεθοδολογικών προσεγγίσεων και τεχνικών συλλογής δεδομένων (π.χ., σημειώσεις πεδίου, συνεντεύξεις, βιντεογραφήσεις, φωτογραφικό υλικό, φιλμ και άλλα είδη ανθρώπινων τεκμηρίων και τεχνουργημάτων), που στις ποιοτικές προοπτικές τείνουν να είναι «πολυτροπικά αφηγηματικές»: βασίζονται, δηλαδή, σε παρατηρήσεις (λεκτικές, οπτικές, απτικές, γευ- 1. Υπ αυτό το πρίσμα έχει ιδιαίτερη σημασία το ειδικό αφιέρωμα Qualitative Research in Psychology, του περιοδικού Hellenic Journal of Psychology [5(1)], που επιμελήθηκαν οι Efklides, Georgaka και Avdi (2008). 2. Μία συμβολή στο ζήτημα αυτό είναι το συλλογικό βιβλίο των Μάριου Α. Πουρκού και Μανόλη Δαφέρμου (επιμ.) (2010), Ποιοτική Έρευνα στην Ψυχολογία και την Εκπαίδευση-Επιστημολογικά, Μεθοδολογικά και Ηθικά Ζητήματα (εκδ. Τόπος), που αποτελεί μία συνέχεια του παρόντος βιβλίου. Στο βιβλίο αυτό καλύπτονται σημαντικά κενά στην πραγμάτευση κομβικών θεωρητικών, οντολογικών, επιστημολογικών, αξιολογικών, ηθικών, πολιτικών και μεθοδολογικών ζητημάτων της ποιοτικής έρευνας στη σύγχρονη Ψυχολογία και την εκπαίδευση, που αφορούν: (1) στις βασικές θεωρητικές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών, που εφαρμόζονται στην εκπαιδευτική και ψυχολογική έρευνα (θετικιστική, δομιστική, ερμηνευτική, οικοσυστημική, πολιτισμική-ιστορική, κονστρουκτιβιστική, διαλογική, κριτικο-ρεαλιστική κ.ά.) και στην κριτική που τους έχει ασκηθεί, (2) στα θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα της εθνογραφικής διερεύνησης της παιδικής ηλικίας, και (3) σε ορισμένες ποιοτικές μεθόδους έρευνας που σχετίζονται με τις διαδικασίες διδασκαλίας και μάθησης, όπως είναι: (α) οι Ιστορίες Ζωής, (β) η έρευνα-δράση, (γ) το «διδακτικό» και σχεδιαστικό πείραμα, (δ) η ανάλυση συνομιλίας, και (ε) η φαινομενολογική και κονστρουκτιβιστική προσέγγιση. 3. Ο James McKeen Cattell [βλ. Cattell, J. (1893). Mental Measurement. Philosophical Review, 2, 316-332] υποστήριζε ότι «η ιστορία της επιστήμης είναι η ιστορία της μέτρησης» (Cattell, 1893: 316). 17

Πρόλογος στικές, οσφρητικές, κιναισθητικές) που σχετίζονται με το πλούσιο φάσμα των ενσώματων δυνατοτήτων του ανθρώπινου βιώματος. Το ζήτημα, βέβαια, του ποιο είναι το ουσιαστικό αντικείμενο της ποιοτικής έρευνας ή τι συνιστά μία αυθεντική και ολιστική περιγραφή και κατανόηση ενός ακέραιου, ενιαίου κοινωνικού ή πολιτισμικού συμβάντος, είναι ένα πεδίο ανοικτό και ζωντανό πάνω στο οποίο οι ερευνητές προβληματίζονται, αναπτύσσουν διάλογο και προτείνουν λύσεις. Βασικός στόχος του παρόντος συλλογικού τόμου είναι να παρουσιάσουμε σημαντικό μέρος του διαλόγου σχετικά με την ποιοτική έρευνα και να αναπτύξουμε και να εμβαθύνουμε περαιτέρω τον προβληματισμό σχετικά με τις δυνατότητες και τους περιορισμούς της. Αφετηριακό σημείο του εν λόγω εγχειρήματος ήταν η οργάνωση συμποσίου για την ποιοτική έρευνα 4 και, στη συνέχεια, η συγγραφή ολοκληρωμένων εργασιών στη βάση των εισηγήσεων αυτού του συμποσίου. Οι περισσότερες από τις εργασίες του συλλογικού αυτού έργου προήλθαν από τον προβληματισμό που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του εν λόγω συμποσίου. Ο παρόν συλλογικός τόμος εστιάζεται στην παρουσίαση βασικών ποιοτικών μεθοδολογικών προσεγγίσεων των κοινωνικών επιστημών και τίθενται γενικότερα θεωρητικά, επιστημολογικά, ηθικά και μεθοδολογικά ζητήματα. Γιατί είναι αναγκαία η ποιοτική έρευνα; Η ποιοτική έρευνα είναι εξαιρετικά χρήσιμη για πολλούς λόγους. Πρώτον, μας προσφέρει μία μοναδική εμπειρία του τρόπου προσέγγισης και κατανόησης των βιωμάτων και της συμπεριφοράς των υποκειμένων. Δεύτερον, μας βοηθά να διερευνήσουμε ζητήματα που η γνώση που διαθέτουμε είναι πενιχρή ή αμφισβητούμενη. Μ άλλα λόγια, μας βοηθά να αναπτύξουμε θεωρίες για τα υπό διερεύνηση φαινόμενα, κυρίως όταν γι αυτά δεν διαθέτουμε επαρκή γνώση ή για τους συγκεκριμένους πληθυσμούς και τις ομάδες, ή η γνώση που έχουμε δεν φαίνεται να ανταποκρίνεται κατάλληλα στην πολυπλοκότητα του υπό διερεύνηση θέματος. Τρίτον, μας βοηθά να αναπτύσσουμε μια πιο σύνθετη, λεπτομερή περιγραφή και κατανόηση του υπό διερεύνηση ζητήματος. Τις λεπτομέρειες αυτές τις αποκτούμε με την άμεση επαφή με τα πρόσωπα της έρευνας, καταγράφοντας τις ιστορίες τους, παρατηρώντας τη συμπεριφορά τους, εντοπίζοντας τις πρακτικές τους στα πλαίσια που ζουν και εργάζονται. Τέταρτον, διεξάγουμε ποιοτική έρευνα όταν επιδιώκουμε να ακούσουμε τις ιστορίες και τις «φωνές» των υποκειμένων και να κατανοήσουμε σε βάθος τις συμπεριφορές και τις πρακτικές τους, ελαχιστοποιώντας συγχρόνως, με την κατάλληλη συνεργασία μαζί τους σε όλα τα στάδια της έρευνας, τις σχέσεις εξουσίας που συνήθως υπάρχουν σε τέ- Ο Boring [βλ. Boring, E. (1950). A History of Experimental Psychology. New York: Appleton-Century-Crofts] ισχυριζόταν ότι με δυσκολία μπορούμε να αναγνωρίσουμε κάποιον ως επιστήμονα, εάν η μέτρηση δεν είναι ένα από τα εργαλεία του (Boring, 1950: 286). 4. Για τον σκοπό αυτό ο πρώτος επιμελητής του παρόντος βιβλίου είχε στις 16 και 17 Μαρτίου 2007 διοργανώσει Πανελλήνιο Διεπιστημονικό Συνέδριο, με θέμα Θεωρία και Ποιοτικές Μέθοδοι Έρευνας: Προοπτικές και Όρια όπου οι περισσότερες από τις εργασίες του βιβλίου είχαν πρωτοπαρουσιαστεί. 18

Ποιοτική έρευνα στις Κοινωνικές Επιστήμες τοια ζητήματα. Πέμπτον, οι ποιοτικές έρευνες μας βοηθούν να έχουμε μία καλύτερη κατανόηση των πλαισίων (πραγματιστικών, χωρο-χρονικών, επικοινωνιακών, κοινωνικών, πολιτισμικών κ.ά.), όπου τα υποκείμενα ζουν και εργάζονται. Έκτον, διεξάγουμε ποιοτική έρευνα, όταν οι ποσοτικές μετρήσεις και οι στατιστικές αναλύσεις δεν ταιριάζουν με το υπό διερεύνηση αντικείμενο. Τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ανθρώπων, για παράδειγμα, είναι δύσκολο να τις κατανοήσουμε με τη χρήση ποσοτικών δεδομένων και οι μετρήσεις αυτές μπορεί να μην είναι ευαίσθητες σε τέτοια ζητήματα, όπως αυτά που αφορούν στις διαφορές των δύο φύλων, στη φυλή, στις ατομικές διαφορές κ.ά. Εξισώνοντας όλα τα άτομα σε ένα στατιστικό μέσο όρο, παραγνωρίζουμε συγχρόνως το μοναδικό και το ανεπανάληπτο της ύπαρξής τους. Το πλεονέκτημα των ποιοτικών προσεγγίσεων είναι ότι μας βοηθούν να μελετήσουμε τέτοια ζητήματα. Όμως, σε κάθε περίπτωση είναι αναγκαία η οριοθέτηση του φάσματος δυνατοτήτων και τα όρια της ποιοτικής έρευνας. Στον παρόντα συλλογικό τόμο επιχειρούμε να ανιχνεύσουμε τις προοπτικές της ποιοτικής έρευνας σε ποικίλα πεδία των κοινωνικών επιστημών. Ένας από τους στόχους του έργου είναι να καταρρίψει τα αρνητικά στερεότυπα που υπάρχουν σχετικά με την ποιοτική έρευνα και να οδηγήσει σε μία διευρυμένη προσέγγιση της μεθοδολογίας και του ερευνητικού σχεδιασμού των κοινωνικών επιστημών. Η ποιοτική έρευνα πρέπει να αποτελεί συστατικό στοιχείο των πανεπιστημιακών προγραμμάτων σπουδών. Αυτό θα βοηθήσει τους ερευνητές να αναπτύξουν διευρυμένη ευαισθησία και επίγνωση του ευρύτατου φάσματος ερευνητικών προσεγγίσεων και μεθόδων έρευνας, προκειμένου να μελετήσουν βαθύτερα και πιο εμπεριστατωμένα τα υπό εξέταση ζητήματα. Το πραγματικό έργο της επιστήμης είναι να διεισδύει πίσω από την επιφάνεια των φαινομένων, αποκαλύπτοντας εκείνες τις βαθύτερες σχέσεις που δίνουν νόημα και περιεχόμενο στα εμπειρικά παρατηρήσιμα, καθημερινά δεδομένα (Fine & Harris, 1986: 19) 5. Αν τα πράγματα ήταν όπως φαίνονται ή όπως αυτά εμφανίζονται στις ποσοτικές, αποπλαισιωμένες προσεγγίσεις, τότε η ποιοτική έρευνα θα ήταν πραγματικά περιττή. Αν και κάθε κείμενο υπάρχει εν δυνάμει για κάθε αναγνώστη (Fetterman, 1998) 6, ο συλλογικός τόμος απευθύνεται κυρίως σ αυτούς που ασχολούνται με τις κοινωνικές επιστήμες. Στο βιβλίο τίθενται ανοικτά επιστημολογικά, μεθοδολογικά και ηθικά ζητήματα, που εγείρονται στο μεταίχμιο ενός ευρύτατου φάσματος επιστημών (Ψυχολογία, Κοινωνιολογία, επιστήμες της αγωγής, επιστήμες της υγείας κ.ά.). Το παρόν βιβλίο μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα χρήσιμο σε προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές και νέους ερευνητές. Μάριος Α. Πουρκός Μανόλης Δαφέρμος 5. Fine, B. & Harris, L. (1986). Ξαναδιαβάζοντας το Κεφάλαιο. Αθήνα: Gutenberg. 6. Fetterman, D. M. (1998). Ethnography: Step by Step (2nd ed.). Thousand Oaks, CA: Sage. 19