Δράση Α.5 Σχέδιο Δράσης (ΕΦΣΔ) για τα ενδημικά ή / και σπάνια ή κινδυνεύοντα φυτά της Σκύρου

LIFE09NAT/GR/000323 «Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach, to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros» Δράση Α.5 Σχέδιο Δράσης (ΕΦΣΔ) για τα ενδημικά ή / και σπάνια ή κινδυνεύοντα φυτά της Σκύρου ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Περιβάλλοντος & Πολιτισμού & Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Αθήνα, Δεκέμβριος 2012 1

ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Θεοφάνης Κωνσταντινίδης Επίκουρος Καθηγητής Συστηματικής Βοτανικής Αποστόλης Καλτσής Βιολόγος, MSc Θεοφάνης Καραμπλιάνης Γεωπόνος, MSc Θωμάς Τούντας Βιολόγος Ξενοφώντας Πάσουλας Γεωγράφος GIS 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. 1. Summary.. 4 2. Eισαγωγή... 8 3. Μεθοδολογία.. 12 4. Kριτήρια επιλογής.... 13 5. Είδη προτεραιότητας στο νησί της Σκύρου.. 16 Aethionema retsina Phitos & Snogerup (Cruciferae).... 16 Aubrieta scyria Halácsy (Cruciferae).. 22 Campanula merxmuelleri Phitos (Campanulaceae)... 26 Centaurea rechingeri Phitos (Compositae)... 30 Consolida tenuissima (Sm.) Soó (Ranunculaceae)..... 34 Galanthus ikariae Baker (Amaryllidaceae). 38 Scorzonera scyria M. A. Gust. & Snogerup (Compositae) 43 Fritillaria erhartii Boiss. & Orph. (Liliaceae)...47 Galium reiseri Halácsy (Rubiaceae)..51 6. Σύνοψη προτάσεων διαχειριστικών μέτρων για την διατήρηση των σπάνιων, ενδημικών και απειλούμενων φυτών της Σκυρου.... 54 7. Βιβλιογραφία. 59 Παράρτημα Ι: Χάρτες εξάπλωσης απάνιων, ενδημικών και απειλούμενων φυτών στη Σκύρο Παράρτημα ΙΙ: Κατάλογος φτυικών ειδών της Σκύρου (σύμφωνα με την υπάρχουσα βιβλιογραφία) 3

1. SUMMARY Skyros is the southernmost island of the Northern Sporades Island group. It holds a position in the central Aegean, about 35 km east of Evvia Island. It covers an area of 210 km 2 and is surrounded, mostly to the west and south, by smaller islets, the largest of which are Skyropoula, Rineia, Valaxa and Sarakino. Most of Skyros is hilly or mountainous. The summit of Olymbos (also known as Lymbiani, 367 m) predominates the northern part of the island, an area mostly covered by Pinus halepensis woodland. Mt. Kochylas rises to 792 m at the southern part of the island and is mostly devoid of high woody vegetation with the exception being some scattered maple stands of Acer sempervirens or mixed thickets of maple with other evergreen woody species. The flora of Skyros was virtually unknown till 1822, when J. Dumont d Urville (1790 1842) published 17 plant taxa in Mémoires de la Societé Linnéenne de Paris, collected during his visit to the island in 1819. Ε. von Halácsy (1910) published the first report on the flora of the island with 330 taxa, based on the collections made by the Athenian B. Tountas in June 1908. Among the species cited the first endemic species, Αubrtieta scyria Halácsy, is described from Kochylas. Maire (1921) also published on the flora and vegetation of the island and Κ. Η. Rechinge, in his Flora Aegaea summarized the known plant records of the island. Among the most recent botanists who worked on the island S. Snogerup, B. Nordenstam (both Swedes) and D. Phitos (Greek) should be mentioned. According to published and unpublished data, the flora of Skyros consists of at least 755 taxa (species and subspecies, see Appendix II). Some 53 alien species are also known, being either cultivated or naturalized. The ecological significance of the island is demonstrated by the declaration of two sites as belonging to NATURA 2000 ecological net: Mt. Kochylas at the southern part of Skyros (Site of Community Importance and Special Protection Area GR2420006) and the islets of SW Skyros (Special Protection Area GR2420009). The most important plant species of Skyros are either local endemics with small populations, usually distributed only on Skyros and some of the smaller nearby islets (AI category) or shared with specific parts of Evvia Island (AII category). Some plants may further extend to other Greek localities (AIII category) but they remain rare. A number of them has already been assigned to various threat categories according to IUCN (AIV category) and a few grow in threatened habitats (AV category). The most significant plant species of Skyros are the following: Aethionena retsina Phitos & Snogerup (Cruciferae) is a Critically Endangered species known from the calcareous cliffs of Mt. Kochylas and the northern, rocky coast of Skyropoula islet. It is one of the most threatened species in the Mediterranean Basin, according to IUCN 2005. A few dozens of plants have been found at eastern Kochylas, where they flower in March and April. Although the species is a rock dweller and rather well maintained at present, its 4

habitat should be protected from any human interference that might pose a risk to the plants (e.g. rock explosions, tourist activities, quarries, etc). Aubrieta scyria Halácsy (Cruciferae) is a Rare species, flowering from the end of February to early April. The plants on Kochylas constitute more that 80% of the total known population, with two small subpopulations extending to central Evvia, at the area of Kymi. Their rocky habitats should be protected from any possible future threats deriving from e.g. road construction, wind generator plans, quarries, etc. Campanula merxmuelleri (Campanulaceae) is a Vulnerable species found on Skyros and Psara islands. It flowers only once in its lifetime (monocarpic), usually during May. It is estimated that more than 95% of total species population is found on Skyros and most importantly, on Kochylas mountain. Likewise other rock dwellers, the plant may be at risk in case of any destructive actions on its habitats. Centaurea rechingeri Phitos (Compositae) has been categorised as Vulnerable. It occurs on some of the Northern Sporades islands (Skyros, Exo Diavatis, Yura, Kyra Panagia) and Samos. The eastern and southern parts of Kochylas host a few thousands of plants, flowering in May. Although the species is not under any immediate risk at present, its habitats, often shared with some other local endemics, should be carefully conserved and monitored. Consolida tenuissima (Sm.) Soó (Ranunculaceae) was already reported by Maire in 1921 from Skyros but not seen again for more than 90 years. It was rediscovered at the locality known as Korakia of Kochylas by our team. It is a Vulnerable species distributed on the mountains of Attica and flowering in May; the locality of Skyros is the only insular one known so far. The species is poisonous and presumably not consumed by the goat and sheep herds of Kochylas. Nevertheless, its annual habit may cause fluctuations in the known population of Skyros. Monitoring the species and preserving its habitat are advised. Galanthus ikariae Baker (Amaryllidaceae) is a Rare plant known from Skyros, Andros, Naxos and Ikaria islands. It flowers in late January and February. During field work at 7 localities of Skyros about 4,000 4,500 individuals were counted. The species prefers the shady and cool understorey of Acer stands and is mostly threatened by grazing and intense use of maple stands by shepherds. Some of its localities should be fenced, to safeguard their populations. Scorzonera scyria M. A. Gust. & Snogerup (Compositae) is a local, Vulnerable species growing in rocky places and cliffs. It flowers in April and May. Its total population, estimated to a few thousand plants, is confined to the eastern parts of Kochylas mountain. Its habitat should be conserved and the species protected from any possible future threats, unfavourable events and human interference. Apart from these seven Threatened species, two more are included in the final list of target species of the Endemic Plants Action Plan: 5

Fritillaria erhartii Boiss. & Orph. (Liliaceae) is a rather rare plant species in Skyros, known also from Evia and a few islands of Kikladhes. It grows on stony sites among low shrubs on Mt. Kochylas and flowers early on spring (March early April). Its total population in Skyros is estimated to a few thousand plants. The species is threatened mostly from activities affecting its natural habitat, such as road construction and fires set for agro pastoral reasons and at a lower level from grazing. Galium reiseri Halácsy (Rubiaceae) is a plant endemic to the island complex of Northern Sporades. It grows on rocky surfaces together with other species of the unique chasmophytic flora of Skyros. It occurs on many suitable sites on Mt. Kochylas, but also on maritime cliffs on the north western part of Skyros. Following the completion of fieldwork for the identification and evaluation of the conservation status of the target species and their subpopulations, a number of management actions are proposed to be implemented, towards the goal of the well being of the endemic and threatened flora of Skyros: Establishment of a Plant Micro Reserve on Mt. Kochylas: Plant Micro Reserves application is an innovative approach for the conservation of threatened plants, implemented for the first time almost twenty years ago at the Prefecture of Valencia and already successfully implemented in Greece too (LIFE project CRETAPLANT). A Plant Micro Reserve is a rather small area (less than 20 ha) which includes representative subpopulations of one or more endemic/threatened species and within its limits management actions and monitoring are carried out. The proposed site in Skyros for the establishment of a Plant Micro Reserve is situated at the Korakia location, where subpopulations of at least seven of the selected species occur. Monitoring of representative subpopulations of target species: representative subpopulation(s) for each target species would be selected and its trends and status evaluated through time. The parameters that would be monitored and the frequency of monitoring actions depend on the specific biological and ecological features of each species. Enforcement of the existing populations: as most of the target species do not require an enforcement of their natural population, this action is applicable only for Aethionema retsina, which has subpopulations with small number of individuals. For this species the artificial dispersal of mature seeds is proposed, i.e. the placement of seeds at rock crevices considered suitable for the establishment of new plants. Fencing of selected subpopulations: grazing is a notable threat for target species growing among low shrubs or under the maple thickets. Selected subpopulations from these species would be fenced so that herbivore grazing is excluded. Vegetation dynamics within fenced ares would be carefully monitored. 6

Seed collection from target species and long term storage: apart from the on site management, seeds from various subpopulations of the target species would be collected and stored at the Seed Bank of the University of Athens. Moreover, the production and maintasinance of new plants at Botanical Gardens is also proposed. Public awareness, environmental education and ecotouristic activities: information boards on the rare endemic flora of Skyros could be placed in appropriate sites, near important locations for the flora and at points where paths exist or other ecotouristic activities take place. The information on the flora of Skyros and the trheats it faces would be diffused through various ways to locals, visitors and pupils. Restrictions in road construction and fires: these two practices are rather common in Skyros, conducted mainly for agro pastoral reasons. Both should be totally avoided at sites where subpopulations of the target species occur. Preservation of the two NATURA sites from industrial development: plans for the economic exploitation of the two NATURA sites (Mt. Kochylas and islets of northwestern Skyros) in Skyros, focusing on wind farms construction, quarries and permanent installations intended for mass tourism, will threat the integrity and future prospects of the rare endemic flora and should be abandoned. 7

2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το νησί της Σκύρου Η Σκύρος αποτελεί το μεγαλύτερο νησί των Βορείων Σποράδων και τοποθετείται περίπου 35 km ανατολικά της Εύβοιας, στην περιοχή του κεντρικού Αιγαίου. Η έκτασή της εκτιμάται περίπου στα 210 km 2. Ένα σύμπλεγμα μικρότερων νησιών (Σκυροπούλα, Ρήνεια, Βάλαξα, Σαρακηνό κ.ά) κυρίως στα δυτικά και νότια της Σκύρου δημιουργούν ένα αρχιπέλαγος που οριοθετεί γεωγραφικά το νοτιότερο τμήμα των Βόρειων Σποράδων. Η γεωμορφολογία της Σκύρου διακρίνεται για το ποικίλο ανάγλυφο. Το μεγαλύτερο μέρος του νησιού είναι λοφώδες ή ορεινό, με δύο διακριτούς ορεινούς όγκους στο βόρειο και το νότιο τμήμα. Ανάμεσά τους υπάρχει μία έκταση χαμηλότερου υψομέτρου, η οποία έχει διεύθυνση βορρά νότου, ανάμεσα στις βόρειες ανατολικές και τις νότιες ακτές του νησιού. Η χαμηλή, σχεδόν επίπεδη έκταση στο βορειότερο άκρο του νησιού έχει χρησιμοποιηθεί για τη δημιουργία του αεροδρομίου. Το βόρειο τμήμα του νησιού καλύπτεται κυρίως από πευκοδάσος χαλέπιου πεύκης (Pinus halepensis) και στα διαδοχικά υψώματα δεσπόζει η κορυφή Όλυμπος (γνωστή επίσης ως Λυμπιανή, 367 m). Στο νότιο τμήμα κυριαρχεί ο ορεινός όγκος του Κόχυλα (792 m) και το τοπίο στερείται συνήθως υψηλής δενδρώδους βλάστησης, με εξαίρεση μικρές, διάσπαρτες εκτάσεις που καλύπτονται με σφενδάμια (Acer sempervirens) ή μικτές συστάδες σφενδαμιών με άλλα ξυλώδη, συνήθως αείφυλλα είδη. Η χλωρίδα της Σκύρου Δεν υπάρχει, μέχρι στιγμής, ένα ολοκληρωμένο έργο που να αναφέρεται στη χλωρίδα της Σκύρου. Ιστορικά στοιχεία υποστηρίζουν ότι ο Γάλλος ναυτικός και εξερευνητής J. Dumont d Urville (1790 1842) ήταν ο πρώτος βοτανικός συλλέκτης που επισκέφθηκε τη Σκύρο το 1819 και στη συνέχεια δημοσίευσε 17 φυτικά είδη στο έργο Mémoires de la Societé Linnéenne de Paris, το 1822. Περίπου εννέα δεκαετίες αργότερα, ο Ε. von Halácsy (1910) δημοσίευσε τον πρώτο χλωριδικό κατάλογο σπερματοφύτων για το νησί, βασισμένο στις βοτανικές συλλογές που πραγματοποίησε ο Αθηναίος βοτανικός Β. Τούντας τον Ιούνιο του 1908. Ο κατάλογος περιλαμβάνει 330 taxa και σε αυτόν περιγράφεται το πρώτο τοπικό ενδημικό είδος της περιοχής, η Αubrtieta scyria Halácsy, από τον Κόχυλα. Μία μελέτη της χλωρίδας και της βλάστησης της Σκύρου παρουσιάζεται λίγο αργότερα από τον Maire (1921). Στη συνέχεια, ο Αυστριακός βοτανικός Κ. Η. Rechinger στο έργο του Flora Aegaea (Rechinger 1943) συνοψίζει τα μέχρι τότε γνωστά είδη της χλωρίδας του νησιού. Έκτοτε, ένας σημαντικός αριθμός βοτανικών έχουν επισκεφθεί τη Σκύρο για τη μελέτη και καταγραφή της χλωρίδας της. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζουν o B. Nordenstam και οι S. και Β. Snogerup που συμμετείχαν στην ερευνητική ομάδα του Σουηδού καθηγητή Η. Runemark, η οποία ερεύνησε τη χλωρίδα και τη φυτογεωγραφία του Αιγαίου τις δεκαετίες του 1960 και 1970. Οι S. και Β. Snogerup ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με τις μεταβολές της χλωρίδας και της βλάστησης μικρών νησίδων του Αιγαίου σε βάθος χρόνου και ανάμεσα στις περιοχές που επιλέχτηκαν για την έρευνα περιλαμβάνονται 9 μικρές νησίδες στα δυτικά και ανατολικά 8

της Σκύρου (Snogerup & Snogerup 2004). O S. Snogerup μαζί με τον Μ. Gustavsson περιέγραψαν το 1972 ένα από τα τοπικά ενδημικά είδη της Σκύρου, την Scorzonera scyria. O καθηγητής του Πανεπιστημίου Πατρών Δ. Φοίτος συλλέγει στη νήσο και περιγράφει το 1973, σε συνεργασία με τον S. Snogerup, ακόμη ένα τοπικό ενδημικό είδος, το Aethionema retsina. Σύμφωνα με πληροφορίες του ίδιου, ο ειδικός προσδιορισμός του νέου ονόματος επιλέγηκε αυθόρμητα, καθώς δείγματα του Aethionema retsina διατηρήθηκαν σε ένα μπουκάλι κρασιού ρετσίνας, πριν κατατεθούν σε Βοτανικά Ερμπάρια. Η αποδελτίωση των δημοσιευμένων ή αδημοσίευτων δεδομένων για την χλωρίδα της Σκύρου ανεβάζει τον αριθμό των φυτικών taxa (είδη και υποείδη) που έχουν συλλεχθεί ή καταγραφεί στο νησί σε τουλάχιστον 755. Σε αυτά χρειάζεται να προστεθούν τουλάχιστον 53 καταγεγραμμένα αλλόχθονα είδη, καλλιεργημένα ή εγκλιματισμένα, που φύονται στο νησί. Ως αποτέλεσμα, ο φυτικός πλούτος της Σκύρου ξεπερνά τα 800 είδη και υποείδη (βλ. Παράρτημα II). Πέραν του πλούτου των ειδών, η χλωριδική ιδιαιτερότητα της Σκύρου αντανακλάται στην ύπαρξη αρκετών ενδημικών και σπάνιων ειδών, με περιορισμένη εξάπλωση. Μάλιστα, η Σκύρος αποτελεί ένα από τα τριαντα πέντε νησιά επί συνόλου διακοσίων ενός νησιών του νησιωτικού συμπλέγματος του Αιγαίου Πελάγους όπου απαντώνται τοπικά ενδημικά είδη (Kallimanis & al. 2010). Η σημαντικότερη περιοχή που συγκεντρώνει το υψηλότερο ποσοστό ενδημικών ή σπάνιων ειδών της χλωρίδας της Σκύρου είναι το όρος Κόχυλας, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου καλύπτεται από την ομώνυμη περιοχή NATURA με κωδικό GR2420006. Η περιοχή του Κόχυλα έχει ιδιαίτερη σημασία για την ενδημική χλωρίδα του Αιγαίου και της Ελλάδας, καθώς, από φυτογεωγραφική άποψη, αποτελεί συνδετικό κρίκο και σημείο συνάντησης τριών φυτογεωγραφικών ζωνών, του Δυτικού Αιγαίου (WAe), του Ανατολικού Αιγαίου (EAe) και των Κυκλάδων (Kik). Μιλώντας με συγκεκριμένα παραδείγματα, στον Κόχυλα υπάρχουν είδη με κύρια εξάπλωση τις Βόρειες Σποράδες (Galium reiseri, Centaurea rechingeri, Campanula merxmuelleri), ορισμένα από τα οποία μπορεί να εμφανίζουν μικρούς πληθυσμούς στο Ανατολικό Αιγαίο, όπως π.χ. η Centaurea rechingeri στη Σάμο και η Campanula merxmuelleri στα Ψαρά. Ανάλογη είναι η συσχέτιση της χλωρίδας του Κόχυλα με την φυτογεωγραφική ζώνη των Κυκλάδων, μέσω της παρουσία ειδών όπως τα Galanthus ikariae, Fritillaria erhartii, Malcolmia macrocalyx subsp. scyria. Χαρακτηριστική της μεγάλης σημασίας της περιοχής για τη χλωρίδα, αλλά παράλληλα και της ευαισθησίας του τοπικού οικοσυστήματος, είναι η παρουσία στον Κόχυλα συνολικά 6 φυτικών taxa (5 είδη και 1 υποείδος) στις 2 μέχρι σήμερα εκδόσεις του Βιβλίου Ερυθρών Δεδομένων (Red Data Book, RDB) των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας. Επιπλέον, ένα ενδημικό και σπάνιο είδος της περιοχής, το Aethionema retsina, έχει ενταχθεί στα πενήντα σπανιότερα νησιωτικά είδη της Μεσογείου (IUCN 2005), ως Κρισίμως Κινδυνεύον (CR). Η ύπαρξη αυτού του αριθμού σπάνιων ενδημικών ειδών σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ο Κόχυλας αποτελεί ένα σχετικά μικρό σε έκταση νησιωτικό όρος όμως με υψηλή πυκνότητα σε ενδημικά και σπάνια είδη, επιτρέπει τον χαρακτηρισμό του ως ένα θερμό σημείο (hotspot) της φυτικής ποικιλότητας της Ελλάδας. 9

Εικόνα 1: Το ελληνικό ενδημικό είδος Viola phitosiana από τη Σκύρο. Εικόνα 2: Το ελληνικό ενδημικό είδος Anchusella variegata από τη Σκύρο. Εικόνα 3: Οι πετρώδεις παραθαλάσσιες ακτές της νησίδας Σκυροπούλα καλύπτονται από το ελληνικό ενδημικό υποείδος Anthemis werneri subsp. werneri. Εικόνα 4: Το ελληνικό ενδημικό 10 υποείδος Malcolmia macrocalyx subsp. scyria από τη Σκύρο.

Εικόνα 1: Η κορυφή του όρους Κόχυλα στη νότια Σκύρο. Εικόνα 6: Οι ορθοπλαγιές του Κόχυλα στη θέση Άγιος Αρτέμιος δημιουργούν σημαντικό βιότοπο των σπάνιων και απειλούμενων φυτικών ειδών της Σκύρου. Εικόνα 7: Βραχώδης έξαρση πάνω από τη θέση 11 Κοράκια, σημαντικός βιότοπος των σπάνιων και απειλούμενων φυτικών ειδών της Σκύρου.

3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Στα πλαίσια της Δράσης Α.5 πραγματοποιήθηκαν ερευνητικές επισκέψεις στο νησί της Σκύρου σε διάφορες εποχές του έτους για την συλλογή φυτικών δειγμάτων και την αποτύπωση της κατάστασης των υποπληθυσμών των σημαντικότερων φυτικών ειδών. Οι επισκέψεις εστιάστηκαν κατά βάση στην περιοχή NATURA του όρους Κόχυλα στη νότια Σκύρο, η οποία αποτελεί και τη σημαντικότερη από χλωριδική άποψη περιοχή της Σκύρου, ενώ πραγματοποιήθηκαν και επισκέψεις και συλλογές φυτικών δειγμάτων από άλλες θέσεις της Σκύρου, καθώς από τη νησίδα Σκυροπούλα. Η εργασία πεδίου βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό σε προηγούμενες βιβλιογραφικές αναφορές για σπάνια και ενδημικά είδη της Σκύρου, που προέρχονταν από δημοσιευμένες επιστημονικές εργασίες, ανακοινώσεις σε συνέδρια, συλλογές βοτανικών δειγμάτων σε ερμπάρια κ.α. Σε κάθε επίσκεψη πεδίου συλλέχθηκαν βοτανικά δείγματα (εικόνα 8) για αναγνώριση στο εργαστήριο και στη συνέχεια αποθήκευση στο Ερμπάριο του Τομέα Οικολογίας και Ταξινομικής του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (εικόνα 9). Για τα σημαντικότερα φυτικά είδη της Σκύρου, κατά τη διάρκεια των εργασιών πεδίου σημάνθηκαν με συσκευή GPS οι θέσεις εμφάνισης των ειδών, ενώ έγινε εκτίμηση του μεγέθους των υποπληθυσμών (εικόνα 10) και άλλων σημαντικών βιολογικών και οικολογικών χαρακτηριστικών τους. Για κάθε φυτικό είδος ενδιαφέροντος καταγράφηκαν, επίσης, οι κυριότερες απειλές που αναγνωρίζονταν στο πεδίο. Εικόνα 8: Συλλογή βοτανικών δειγμάτων στη νησίδα Σκυροπούλα. Εικόνα 9: Δείγμα Ερμπαρίου του είδους Centaurea rechingeri Εικόνα 10: Εργασία πεδίου για την εκτίμηση του μεγέθους των υποπληθυσμών των σπάνιων 12

4. ΚΡΙΤΉΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ Τα σημαντικότερα φυτικά είδη της Σκύρου που μπορούν να χαρακτηριστούν ως τοπικά ενδημικά (local endemics), ενδημικά του Δυτικού Αιγαίου (regional endemics of WAe), Αιγαιακά ενδημικά (Αegean endemics), σπάνια, απειλούμενα, ή φυτογεωγραφικώς ενδιαφέροντα φυτά, συγκεντρώνονται στον Πίνακα 1. Ως σπάνια ή απειλούμενα χαρακτηρίζονται τα φυτικά taxa, τα οποία είτε έχουν πολύ λίγες γνωστές θέσεις στην Ελλάδα, είτε πολύ μικρούς πληθυσμούς, ή αποτελούν χαρακτηριστικά στοιχεία ιδιαίτερα ευαίσθητων οικοσυστημάτων που κινδυνεύουν άμεσα με σημαντική υποβάθμιση ή καταστροφή. Κάθε taxon του Πίνακα 1 έχει αντιστοιχηθεί σε μία από τις Κατηγορίες ΑΙ Ι που περιγράφονται στη συνέχεια: ΑΙ: Τοπικό ενδημικό φυτό του νησιωτικού συγκροτήματος της Σκύρου, γνωστό μόνο από λίγες θέσεις και μικρούς πληθυσμούς. Υπάρχει η ανάγκη μελέτης των πληθυσμών, διαπίστωσης της κατάστασης διατήρησής τους και μακροχρόνιας παρακολούθησης. Για το φυτό ενδείκνυνται δράσεις προστασίας. AII: Ενδημικό είδος περιορισμένης εξάπλωσης, εντοπισμένο στην περιοχή της Σκύρου, των μικρότερων νησίδων τριγύρω της Σκύρου και της ανατολικής Εύβοιας. Συχνά φυτό εξειδικευμένου ενδιαιτήματος (π.χ. παραθαλάσσιες περιοχές μικρών νησίδων, κρημνοί, λιθώνες). Αν είναι μονοετές, ενδεχομένως υποκείμενο σε τυχαίες μεταβολές των πληθυσμών του. Υπάρχει η ανάγκη καταγραφής, μελέτης και διευκρίνιση της κατάστασης διατήρησης των πληθυσμών του και διευκρίνησης των πιθανών κινδύνων που τους απειλούν. Πιθανή η ανάγκη μακροχρόνιας παρακολούθησης και μέτρων προστασίας. ΑΙΙΙ: Σπάνιο φυτό του νησιωτικού συγκροτήματος της Σκύρου με περιορισμένη ελληνική εξάπλωση πέραν της συγκεκριμένης περιοχής. Δημιουργείται η ανάγκη μελέτης των πληθυσμών, διευκρίνισης της κατάστασης διατήρησής του και ενδεχόμενης μακροχρόνιας παρακολούθησης ή/και προστασίας. ΑΙV: Είδος πρόσφατα χαρακτηρισμένο ως Απειλούμενο. Λίγοι (<10) υποπληθυσμοί στο νησιωτικό συγκρότημα της Σκύρου, περιορισμένη εξάπλωση εκτός της Σκύρου (αν υπάρχει) ή πληθυσμοί γρήγορα μειούμενοι. Ανάγκη μελέτης των πληθυσμών, διευκρίνιση της κατάστασης διατήρησης, πιθανή η μακροχρόνια παρακολούθηση και προστασία. ΑV: Πολύ σπάνιο είδος στο νησιωτικό συγκρότημα της Σκύρου, γνωστό από πολύ λίγες (<5) θέσεις. Επιπλέον, χαρακτηριστικό στοιχείο ευαίσθητων οικοτόπων προτεραιότητας (π.χ. 3170, οδηγία 92/43/ΕΕ). Ανάγκη μελέτης και διατήρησης του είδους και του αντίστοιχου οικοτόπου. ΒΙ: Είδος με εξάπλωση στο Αιγαίο αλλά με λίγους, εντοπισμένους πληθυσμούς, των οποίων η κατάσταση διατήρησης δεν είναι γνωστή. Πιθανή η ανάγκη διευκρίνησης της ύπαρξης πληθυσμών που χρειάζονται προστασία. 13

ΒΙI: Είδος περιορισμένης εξάπλωσης στην Ελλάδα και πιθανώς εξειδικευμένου ενδιαιτήματος (π.χ. παραθαλάσσιες περιοχές μικρών νησίδων, βραχώδη οικοσυστήματα). Δεν είναι γνωστή η κατάσταση διατήρησης των πληθυσμών του. Πιθανή η ανάγκη περαιτέρω αξιολόγησης. Ι: Είδος για το οποίο δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία σχετικά με τους ελληνικούς πληθυσμούς του και την κατάσταση διατήρησής τους. Τα είδη του Πίνακα 1 αντιστοιχούν είτε σε φυτά που έχουν βρεθεί, καταγραφεί και μελετηθεί στο νησί της Σκύρου από την παρούσα ομάδα είτε σε φυτά που έχουν μεν τεκμηριωμένα καταγραφεί στο παρελθόν και εμφανίζονται σε παλιότερες βοτανικές αναφορές αλλά δεν έγινε κατορθωτό να βρεθούν στο νησί στα πλαίσια της παρούσας μελέτης από την συγκεκριμένη ερευνητική ομάδα. Σχεδόν όλα είναι σπάνια στη Σκύρο και τις γύρω νησίδες και για όσα δεν περιλαμβάνονται στην παρούσα μελέτη απαιτείται περαιτέρω διερεύνηση, ώστε να εκτιμηθεί η ανάγκη και η δυνατότητα εφαρμογής μέτρων προστασίας. Πίνακας 1: Ενδημικά, απειλούμενα και σπάνια φυτικά taxa της Σκύρου. Taxon Οικογένεια Κατηγορία Aethionema retsina Phitos & Snogerup Cruciferae ΑΙ, AIV Anthemis werneri Stoj. & Acht. subsp. werneri Compositae ΒΙΙ Aubrieta scyria Halácsy Cruciferae ΑΙΙ Campanula merxmuelleri Phitos Campanulaceae ΑΙΙΙ, ΑΙV Centaurea rechingeri Phitos Compositae ΑΙΙΙ, AIV Consolida tenuissima L Ranunculaceae ΑΙΙΙ, AIV Fritillaria erhartii Boiss. & Orph. Liliaceae ΑΙΙΙ Galanthus ikariae Baker Amaryllidaceae ΒΙ Galium reiseri Halácsy Rubiaceae ΒΙ Isoëtes duriei Bory Isoëtaceae ΑV Isoëtes histrix Bory Isoëtaceae AV Jonopsidium albiflorum Durieu Cruciferae AIII Malcolmia macrocalyx (Halacsy) Rech. fil. subsp. scyria Cruciferae ΒΙ (Rech. fil.) P. W. Ball Marrubium anisodon C. Koch Labiatae Ι Silene multicaulis Guss. subsp. sporadum (Halácsy) Caryophyllaceae ΒΙΙ Greuter & Burdet Scorzonera scyria M.A.Gust. & Snogerup Compositae AI, AIV Από τα φυτικά είδη του Πίνακα 1, τα τέσσερα δεν έγινε δυνατό να εντοπιστούν κατά τη διάρκεια της εργασίας πεδίου (Isoëtes duriei, Isoëtes histrix, Jonopsidium albiflorum, Marrubium anisodon). Για κάποια από αυτά οι βιβλιογραφικές αναφορές είναι αρκετά παλαιές και ασαφείς. Άλλα δύο είδη απαντώνται επίσης στις νησίδες της Σκύρου (Anthemis werneri subsp. werneri, Silene multicaulis subsp. sporadum) και δεν απαιτούνται ιδιαίτερα 14

διαχειριστικά μέτρα για την προστασία τους. Ένα ακόμη είδος, η Malcolmia macrocalyx subsp. scyria, είναι εξαιρετικά κοινό και πολυπληθές σε όλη τη Σκύρο και τις νησίδες και δεν απαιτούνται ειδικά διαχειριστικά μέτρα για τη διατήρησή του. Δεν περιλαμβάνεται στον Πίνακα 2. Ο τελικός κατάλογος των φυτικών taxa της Σκύρου στα οποία εστιάστηκε η εργασία πεδίου και για τα οποία προτείνονται γενικές και ειδικές διαχειριστικές δράσεις περιλαμβάνει τελικά 9 φυτικά είδη, από τα οποία τα 7 περιλαμβάνονται στις 2 μέχρι σήμερα εκδόσεις του Βιβλίου Ερυθρών Δεδομένων (Red Data Book, RDB) των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας. Πίνακας 2: Τελικός κατάλογος των φυτικών taxa της Σκύρου στα οποία εστιάζεται το Σχέδιο Δράσης. Taxon Οικογένεια Κατηγορία Aethionema retsina Phitos & Snogerup Cruciferae ΑΙ, AIV Aubrieta scyria Halácsy Cruciferae ΑΙΙ Campanula merxmuelleri Phitos Campanulaceae ΑΙΙΙ, ΑΙV Centaurea rechingeri Phitos Compositae ΑΙΙΙ, AIV Consolida tenuissima L Ranunculaceae ΑΙΙΙ, AIV Fritillaria erhartii Boiss. & Orph. Liliaceae ΑΙΙΙ Galanthus ikariae Baker Amaryllidaceae ΒΙ Galium reiseri Halácsy Rubiaceae ΒΙ Malcolmia macrocalyx (Halácsy) Rech. fil. subsp. scyria Cruciferae ΒΙ (Rech. fil.) P. W. Ball Scorzonera scyria M.A.Gust. & Snogerup Compositae AI, AIV Στη συνέχεια παραθέτονται αναλυτικότερα στοιχεία για τα 9 αυτά φυτικά είδη. Όλα διαθέτουν πληθυσμούς στο όρος Κόχυλα της νότιας Σκύρου και ορισμένα αποτελούν αποκλειστικά ενδημικά του συγκεκριμένου όρους ή της ευρύτερης περιοχής του. 15

5. ΕΙΔΗ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΣΚΥΡΟΥ Aethionema retsina Phitos & Snogerup (Cruciferae) Κατάσταση διατήρησης: Χαρακτηρίζεται ως Κρισίμως Κινδυνεύον στην δεύτερη έκδοση του Βιβλίου Ερυθρών Δεδομένων (Red Data Book) των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (Kαλτσής κ.ά., 2009a). Αποτελεί το σπανιότερο και πλέον απειλούμενο είδος της περιοχής. Το είδος αυτό έχει περιληφθεί από την IUCN στον κατάλογο με τα 50 κορυφαία φυτικά είδη των νησιών της Μεσογείου (IUCN, 2005). Οικολογία: Πρόκειται για χασμοφυτικό είδος που αναπτύσσεται σε κάθετες βραχώδεις θέσεις με ελάχιστο ή καθόλου χώμα και σε σχισμές ασβεστολιθικών βράχων, σε υψόμετρο από 10 έως 450 m (Εικόνα 12). Κατά κανόνα τα φυτά του είδους εντοπίζονται σε σημεία ορθοπλαγιών, απρόσιτα ακόμη και από τα αιγοπρόβατα. Ανθίζει τους μήνες Μάρτιο Απρίλιο, ενώ τα κεράτια και τα σπέρματά του ωριμάζουν στα τέλη Μαΐου. Μήνες Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Περίοδος ανθοφορίας Ωρίμανση σπερμάτων 16

Πληθυσμιακή κατάσταση στην Ελλάδα: Το σύνολο του γνωστού πληθυσμού του είδους απαντά αποκλειστικά στο αρχιπέλαγος της Σκύρου, καθώς είναι γνωστό από ελάχιστες θέσεις του όρους Κόχυλας και της βόρειας βραχώδους ακτής της νήσου Σκυροπούλας, δυτικά της Σκύρου. Από τις υπάρχουσες παρατηρήσεις και εκτιμήσεις υπολογίζεται ότι ο συνολικός πληθυσμός του είδους δεν ξεπερνά τις μερικές δεκάδες ατόμων. Πληθυσμιακή κατάσταση στην Σκύρο: Το Aethionema retsina είναι ένα πολύ σπάνιο είδος, το οποίο εμφανίζεται μόνο σε πολύ συγκεκριμένες και μάλλον απομονωμένες θέσεις, με ολιγάριθμες συγκεντρώσεις ατόμων, παρά την ύπαρξη πολλών φαινομενικά κατάλληλων θέσεων στον Κόχυλα. Στο όρος έχουν εντοπιστεί μόνο λίγες δεκάδες άτομα του φυτού, κοντά στην ανατολική απόκρημνη ακτή (θέσεις Κοράκια, Κορακιές, Αποκλείστρια, Κάτεργο). Πιο συγκεκριμένα, από τα βιβλιογραφικά δεδομένα και τις εργασίες πεδίου κατά τη διάρκεια της Δράσης Α5 εκτιμώνται τα εξής για τους υποπληθυσμούς του Aethionema retsina: α) ο υποπληθυσμός στο νοτιοανατολικό τμήμα του όρους Κόχυλα εκτείνεται από τη θέση Κορακιές μέχρι τη θέση Αποκλείστρια. Το είδος εμφανίζεται σε διακριτές θέσεις σε αυτή την έκταση, σχηματίζοντας τοπικές ολιγοπληθείς εμφανίσεις που καταλαμβάνουν μικρές εκτάσεις σε σχεδόν κάθετες όψεις βράχων. Ο υποπληθυσμός αυτός διακρίνεται σε τρεις μικρότερες ομάδες που εμφανίζονται: (i) στο ακρωτήριο Κορακιές (12 ενήλικα άτομα), σε υψόμετρο 60 m (Εικόνα 16), (ii) στο ακρωτήριο Αποκλείστρια (19 ενήλικα άτομα) (Εικόνα 15), και (iii) σε βραχώδη έξαρση πάνω από τη θέση Κοράκια, ανάμεσα στις δύο προηγούμενες θέσεις, σε μεγαλύτερο υψόμετρο (420 m) και περίπου 1 km από την ακτή (20 ενήλικα άτομα, Εικόνα 17). β) ο υποπληθυσμός στο βορειοανατολικό τμήμα του Κόχυλα, που σύμφωνα με την βιβλιογραφία βρίσκεται στην ευρύτερη θέση Κάτεργο, δεν κατέστη δυνατό να εντοπιστεί στις εργασίες πεδίου, καθώς στην θέση αυτή υπάρχουν κάθετοι παράκτιοι κρημνοί που δεν ήταν δυνατόν να προσεγγιστούν δια θαλάσσης κατά τις επισκέψεις πεδίου. γ) ο υποπληθυσμός του Aethionema retsina στη νήσο Σκυροπούλα δεν ήταν δυνατό να εκτιμηθεί, καθώς δεν ήταν δυνατή η δια θαλάσσης προσέγγιση της βόρειας πλευράς της Σκυροπούλας κατά την διάρκεια των εργασιών πεδίου (Εικόνα 18). Πραγματοποιήθηκε σάρωση με χρήση κιαλιών των ορθοπλαγιών της βόρειας πλευράς από άλλα σημεία της νησίδας αλλά δεν ήταν δυνατός ο εντοπισμός των φυτών. Δεν υπάρχουν πληθυσμιακές εκτιμήσεις σε προηγούμενες βιβλιογραφικές αναφορές για τον υποπληθυσμό αυτό. Η κατανομή των υποπληθυσμών του είδους Aethionema retsina αποτυπώνονται στο Χάρτη 1 του Παραρτήματος Ι. Αν και δεν αποκλείεται η ύπαρξη άλλων ατόμων του φυτού σε απρόσιτες βραχώδεις θέσεις, τα δεδομένα οικολογίας και εξάπλωσης του είδους (σχηματίζει ολιγάριθμες, τοπικές συγκεντρώσεις) εκτιμάται ότι δεν θα αλλάξουν σημαντικά την δεδομένη εικόνα για την πληθυσμιακή κατάστασή του, αλλά ούτε και την κατάσταση διατήρησης. 17

Απειλές: Το Aethionema retsina επιβιώνει σε πολύ μικρούς πληθυσμούς και σε εξειδικευμένο ενδιαίτημα, γεγονός που το κάνει εξαιρετικά ευάλωτο σε οποιαδήποτε πιθανή διαταραχή. Ωστόσο, το ενδιαίτημά του είναι καλά διατηρημένο, αναλλοίωτο και χωρίς ανθρώπινες επεμβάσεις για εκατοντάδες έτη, γεγονός που προς το παρόν διασφαλίζει την ύπαρξή του. Η αναγέννηση των πληθυσμών είναι χαμηλή και πιθανότατα οφείλεται στη δυσκολία εγκατάστασης των αρτιβλάστων, δηλαδή τη δυσκολία να βρεθούν τα σπέρματα σε κατάλληλες σχισμές βράχων με λίγο χώμα ώστε να εγκατασταθούν επιτυχώς τα νέα φυτάρια (Εικόνα 20). Τα φυτά του συγκεκριμένου είδους συνήθως εμφανίζονται σε σημεία απρόσιτα από τα βόσκωντα ζώα, όμως σε όσα άτομα υπήρχε πρόσβαση δεν παρατηρήθηκαν σημάδια βόσκησης. Έμμεση απειλή για το είδος συνιστούν πιθανές μεγάλης έκτασης αλλοιώσεις του οικοσυστήματος του Κόχυλα με διανοίξεις δρόμων, εκβραχισμούς και λατομικές εργασίες. Διαχειριστικές προτεραιότητες: Η σημαντικότερη διαχειριστική κατεύθυνση για το είδος είναι η προστασία του ενδιαιτήματός του, αλλά και όλου του οικοσυστήματος του Κόχυλα από μεγάλης κλίμακας ανθρωπογενείς παρεμβάσεις ή αλλοιώσεις, που θα μπορούσαν να διαταράξουν την ισορροπία του οικοσυστήματος και πιθανότατα θα επηρέαζαν έμμεσα και σε βάθος χρόνου την εύθραυστη πληθυσμιακή κατάσταση του φυτού. Σκόπιμη θεωρείται η δημιουργία ενός Μικρο Αποθέματος στην πιο προσβάσιμη και φαινομενικά ευάλωτη θέση εμφάνισης του φυτού, πάνω από την θέση Κοράκια. Στη θέση αυτή το είδος συνυπάρχει με όλα τα υπόλοιπα ενδημικά και σημαντικά χασμοφυτικά είδη της χλωρίδας του Κόχυλα, οπότε θα προκύψει αθροιστικό όφελος για την απειλούμενη χλωρίδα του όρους. Στα όρια του Μικρο Αποθέματος είναι δυνατή η υλοποίηση εξειδικευμένων δράσεων διατήρησης, επιστημονικής έρευνας και παρακολούθησης πληθυσμιακών δεδομένων, οικοτουριστική ανάδειξη κ.ά. Καθώς η αναγέννηση του υποπληθυσμού είναι αρκετά μικρή, θα ήταν σκόπιμη η προσπάθεια υποβοήθησης της αναγέννησης με τον εξής τρόπο: από προκαταρκτικά πειράματα φύτρωσης έχει διαπιστωθεί ότι το είδος εμφανίζει υψηλή φυτρωτικότητα σε εύρος θερμοκρασιών και φωτεινού καθεστώτος. Αυτό το εύρημα πιθανότατα υποδηλώνει ότι η χαμηλή αναγέννηση οφείλεται στην αδυναμία των σπερμάτων να φτάσουν κατά τη φυσική τους διασπορά σε θέσεις κατάλληλες για την εγκατάσταση των αρτιβλάστων (σχισμές βράχων με λίγο χώμα). Προτείνεται, επομένως, η τεχνητή υποβοήθηση της διαδικασίας αυτής με την τοποθέτηση ώριμων σπερμάτων (κατά την περίοδο διασποράς τους, τέλη Μαΐου με αρχές Ιουνίου) σε φαινομενικά κατάλληλες σχισμές βράχων στην ίδια θέση για να αυξηθεί η πιθανότητα εμφάνισης και εγκατάστασης νέων ατόμων στον υποπληθυσμό. Πολύ σημαντική, επίσης, είναι η ενίσχυση της ex situ διατήρησης του είδους, με την αποθήκευση γενετικού υλικού (σπερμάτων) του σε Τράπεζες Σπερμάτων (εικόνα 21) και η δημιουργία και διατήρηση νέων φυτών σε Βοτανικούς Κήπους και βραχόκηπους. 18

Εικόνα 11: Άτομο του είδους Aethionema retsina στη θέση Κοράκια. Εικόνες 13, 14 : Λεπτομέρειες της ταξιανθίας του είδους Aethionema retsina. Εικόνα 12: Το είδος Aethionema retsina φύεται σχεδόν αποκλειστικά σε προσόψεις κάθετων βράχων. 19

Εικόνα 16: Άτομα του είδους Aethionema retsina στη θέση Κορακιές. Εικόνα 2: Άτομα του είδους Aethionema retsina στη θέση Αποκλείστρια. Εικόνα 17: Σήμανση ατόμων του είδους Aethionema retsina σε βραχώδη έξαρση πάνω από τη θέση Κοράκια. 20

Εικόνα 4: Η απόκρημνη βορεινή πλευρά της νησίδας Σκυροπούλας αποτελεί βιότοπο του είδους Aethionema retsina. Εικόνα 3: Καρποφόρο στέλεχος σε άτομο του είδους Aethionema retsina. Εικόνα 21: Σπέρματα των ειδών Aethionema retsina και Aubrieta scyria συσκευασμένα για αποθήκευση στην Τράπεζα Σπερμάτων του Πανειστημίου Αθηνών. 21 Εικόνα 20: Σπέρματα του είδους Aethionema retsina αμέσως μετά τη διασπορά τους. Συχνά τα σπέρματα δεν φτάνουν σε σχισμές βράχων κατάλληλες για την εγκατάσταση νέων φυταρίων.

Aubrieta scyria Halácsy (Cruciferae) Κατάσταση διατήρησης: Χαρακτηρίζεται ως Σπάνιο στην πρώτη έκδοση του Βιβλίου Ερυθρών Δεδομένων (Red Data Book) των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (Phitos, 1995). Οικολογία: Πρόκειται για χασμοφυτικό είδος, που αναπτύσσεται σε βραχώδεις θέσεις, συνήθως μαζί με φρύγανα, καθώς και σε ορθοπλαγιές και σχισμές βράχων, σε υψόμετρο μεταξύ 200 και 750 m. Ανθίζει συνήθως το Μάρτιο (από τέλη Φεβρουαρίου μέχρι αρχές Απρίλη), αλλά μπορεί να εμφανίζει παρατεταμένη ανθοφορία, καθώς άνθη έχουν παρατηρηθεί ακόμη και τον Δεκέμβρη ή τις αρχές Φεβρουαρίου. Οι καρποί και τα σπέρματα ωριμάζουν κοντά στα τέλη Μαΐου ή λίγο αργότερα (Eικόνες 25, 26). Μήνες Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Περίοδος ανθοφορίας Ωρίμανση σπερμάτων Πληθυσμιακή κατάσταση στην Ελλάδα: Πρόκειται για ελληνικό ενδημικό είδος. Συναντάται στην Σκύρο (όρος Κόχυλας) και σε δύο θέσεις στην κεντρική Εύβοια (περιοχή Κύμης), όπου σχηματίζει δύο μικρούς υποπληθυσμούς. 22

Πληθυσμιακή κατάσταση στην Σκύρο: Το είδος εξαπλώνεται σε όλη την έκταση του όρους Κόχυλα, σε σημεία με κατάλληλο υπόστρωμα. Υπολογίζεται ότι τουλάχιστον το 80% του συνολικού πληθυσμού του είδους απαντά στην Σκύρο, καθώς οι υποπληθυσμοί στην Εύβοια είναι μικροί. Ο ακριβής υπολογισμός του υποπληθυσμού της Σκύρου δεν είναι εύκολος, καθώς φυτά εμφανίζονται σε αρκετές κατάλληλες θέσεις στον Κόχυλα, πολλές από τις οποίες όμως, είναι απρόσιτες. Από τις πυκνότητες που έχουν καταγραφεί σε συγκεκριμένες θέσεις πάντως, εκτιμάται ότι ο υποπληθυσμός στον Κόχυλα αποτελείται από μερικές χιλιάδες (>5.000) άτομα. Από τις γνωστές θέσεις εμφάνισης του είδους στον Κόχυλα, πολυπληθέστεροι υποπληθυσμοί θεωρούνται αυτοί στην ευρύτερη περιοχή του Αγίου Αρτεμίου (1.500 2.000 άτομα) και στη θέση Κοράκια (500 700 άτομα), όπου το είδος συνυπάρχει μαζί με πολλά από τα υπόλοιπα σημαντικά φυτικά είδη της Σκύρου. Η κατανομή των υποπληθυσμών του είδους Aubrieta scyria αποτυπώνονται στο Χάρτη 2 του Παραρτήματος Ι. Απειλές: Η Aubrieta scyria αναπτύσσεται σε κάθετους βράχους, αλλά και σε βραχώδεις θέσεις ανάμεσα σε θαμνώδη βλάστηση (Εικόνα 22). Κατά συνέπεια είναι ευάλωτο σε εκβραχισμούς που μπορεί να προέλθουν από εργασίες για διάνοιξη δρόμων, εγκαταστάσεις ανεμογεννητριών, κατασκευή κτηρίων, λατομικές εργασίες. Η απειλή περιλαμβάνει τόσο την απώλεια ατόμων του είδους, όσο και την διαταραχή του ενδιαιτήματος και των σχέσεων μεταξύ των ειδών, μέσω του κατακερματισμού του ενδιαιτήματος και της επικράτησης ευκαιριακών ειδών στις θέσεις διατάραξης. Διαχειριστικές προτεραιότητες: Η κύρια διαχειριστική κατεύθυνση θα πρέπει να είναι η αποφυγή διάνοιξης νέων δρόμων και χωροθέτησης άλλων έργων που θα περιλαμβάνουν εκβραχισμούς. Συνίσταται, επίσης, η ενίσχυση της ex situ διατήρησης του είδους (αποθήκευση σπερμάτων σε Τράπεζες Σπερμάτων, ανάπτυξη νέων φυτών σε Βοτανικούς Κήπους, Εικόνα 27). Με τη δημιουργία Μικρο Αποθέματος στη θέση Κοράκια θα παρακολουθείται τακτικά ο υποπληθυσμός του είδους στη θέση αυτή και θα αποτυπωθούν πιθανές τάσεις και μεταβολές στην κατάσταση διατήρησης του είδους. 23

Εικόνα 22: Άτομα του είδους Aubrieta scyria στη θέση Άγιος Αρτέμιος, όπου τα φυτά αναπτύσσονται σε βραχώδη θέση ανάμεσα σε χαμηλή, θαμνώδη βλάστηση. Εικόνα 23: Άτομο του είδους Aubrieta scyria στις δυτικές πλαγιές του όρους Κόχυλα. Εικόνα 24: Λεπτομέρεια του άνθους του είδους Aubrieta scyria. 24

Εικόνα 25: Άτομο του είδους Aubrieta scyria σε πρώιμη καρποφορία στη θέση Κοράκια. Εικόνα 26: Άτομο του είδους Aubrieta scyria σε προχωρημένη καρποφορία στη θέση Άγιος Αρτέμιος. Εικόνα 27: Σπέρματα της Aubrieta scyria στο εργαστήριο της Τράπεζας Σπερμάτων του Πανεπιστημίου Αθηνών. 25

Campanula merxmuelleri Phitos (Campanulaceae) Κατάσταση διατήρησης: Χαρακτηρίζεται ως Τρωτό στην δεύτερη έκδοση του Βιβλίου Ερυθρών Δεδομένων (Red Data Book) των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (Φοίτος & Καμάρη, 2009a). Οικολογία: Πρόκειται για ένα χασμοφυτικό είδος, που αναπτύσσεται σε σχισμές βράχων, σε υψόμετρο μεταξύ 100 και 550 m. Είναι είδος μονοκαρπικό (ανθίζει μόνο μία φορά στον κύκλο ζωής του), με αποτέλεσμα σε κάθε περίοδο άνθησης (Μάιος) μόνο ένα μικρό ποσοστό του συνολικού πληθυσμού να βρίσκεται σε ανθοφορία και καρποφορία. Οι κάψες και τα σπέρματά του ωριμάζουν τον Ιούλιο. Μήνες Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Περίοδος ανθοφορίας Ωρίμανση σπερμάτων Πληθυσμιακή κατάσταση στην Ελλάδα: Το είδος συναντάται στο όρος Κόχυλας της Σκύρου καθώς και στον βράχο του Κάστρου πάνω από την Χώρα της Σκύρου. Το 2007 ένας πολύ μικρός υποπληθυσμός (περί των 10 ατόμων) εντοπίστηκε στα Ψαρά (Τan, 2006; Φοίτος & Καμάρη, 2009). 26

Πληθυσμιακή κατάσταση στην Σκύρο: Το είδος εξαπλώνεται σε όλη την έκταση του όρους Κόχυλα και εμφανίζεται στην πλειονότητα των κατάλληλων βραχωδών θέσεων της περιοχής. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα δεδομένα, υπολογίζεται ότι πάνω από το 95% του συνολικού πληθυσμού του είδους απαντά στην Σκύρο. Ο ακριβής υπολογισμός του υποπληθυσμού στο συγκεκριμένο νησί δεν είναι εύκολος. Το φυτό συναντάται σε σημαντικό αριθμό κατάλληλων θέσεων στον Κόχυλα, πολλές από τις οποίες είναι απρόσιτες, όμως, λόγω της μονοκαρπικότητάς του, αναμένονται διακυμάνσεις στον αριθμό των ενήλικων, ανθισμένων ατόμων από έτος σε έτος. Με βάση τις πυκνότητες που έχουν καταγραφεί σε συγκεκριμένες θέσεις εκτιμάται ότι ο υποπληθυσμός του είδους στον Κόχυλα αποτελείται από μερικές χιλιάδες άτομα. Οι πολυπληθέστερες συγκεντρώσεις εμφανίζονται στις θέσεις Άγιος Αρτέμιος, στη θέση Νυφάκι και στη θέση Κοράκια, όπου εντοπίζονται αρκετές εκατοντάδες ρόδακες φύλλων του είδους (μη αναπαραγωγικά άτομα). Ο υποπληθυσμός πάνω από την Χώρα της Σκύρου υπολογίζεται σε λίγες εκατοντάδες (<500) άτομα. Η κατανομή των υποπληθυσμών του είδους Campanula merxmuelleri αποτυπώνονται στο Χάρτη 3 του Παραρτήματος Ι. Απειλές: Η Campanula merxmuelleri απαντά σε πολλές προσόψεις και εξάρσεις βράχων στον Κόχυλα, συνεπώς είναι ευάλωτο, όπως και άλλα χασμόφυτα της περιοχής, σε εκβραχισμούς που μπορεί να συνοδεύουν εργασίες για την διάνοιξη δρόμων, εγκαταστάσεις ανεμογεννητριών, κατασκευή κτηρίων, λατομικές εργασίες. Το είδος δεν φαίνεται να απειλείται από τη βόσκηση και τα κτηνοτροφικά ζώα αφού συνήθως δεν παρατηρούνται εμφανή σημάδια βόσκησης σε άτομά του. Διαχειριστικές προτεραιότητες: Αν και το είδος δεν φαίνεται να απειλείται άμεσα, για την διασφάλιση της μακροπρόθεσμης διατήρησής του χρειάζεται να αποφευχθεί η χωροθέτηση αναπτυξιακών έργων μεγάλης κλίμακας που θα περιλαμβάνουν εξορύξεις, εκβραχισμούς και διανοίξεις δρόμων. Καθώς η Campanula merxmuelleri έχει υψηλή αισθητική αξία και συναντάται σε ορισμένες θέσεις εύκολης πρόσβασης προσφέρεται για ανάδειξη μέσω οικοτουριστικού σχεδιασμού. Συνίσταται, τέλος, η ενίσχυση της ex situ διατήρησης του φυτού, κυρίως μέσω της αποθήκευσης σπερμάτων σε Τράπεζες Σπερμάτων και με τη διατήρηση νέων φυτών σε Βοτανικούς Κήπους. 27

Εικόνα 28: Άτομο του είδους Campanula merxmuelleri σε άνθηση στη θέση Αποκλείστρια. Εικόνες 29,30,31: Λεπτομέρειες της ταξιανθίας και των ανθέων του είδους Campanula merxmuelleri. 28

Εικόνα 32: Άτομο του είδους Campanula merxmuelleri στη θέση Λιθάρι. Εικόνα 33: Άτομο της Campanula merxmuelleri στη θέση Κοράκια. 29

Centaurea rechingeri Phitos (Compositae) Κατάσταση διατήρησης: Χαρακτηρίζεται ως Τρωτό στην δεύτερη έκδοση του Βιβλίου Ερυθρών Δεδομένων (Red Data Book) των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (Φοίτος & Καμάρη, 2009b). Οικολογία: Πρόκειται για χασμοφυτικό είδος, που αναπτύσσεται σε σχισμές κάθετων, κυρίως παράκτιων βράχων, σε υψόμετρο από 50 έως 450 m. Ανθίζει το Μάιο και τα αχαίνια του ωριμάζουν τέλη Ιουνίου με αρχές Ιουλίου. Μήνες Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Περίοδος ανθοφορίας Ωρίμανση σπερμάτων Πληθυσμιακή κατάσταση στην Ελλάδα: Η Centaurea rechingeri είναι ένα ελληνικό ενδημικό είδος. Απαντά στο όρος Κόχυλα της Σκύρου και σε άλλες νησίδες των Β. Σποράδων (Έξω Διαβάτης, Γιούρα, Κυρά Παναγιά), ενώ ένας υποπληθυσμός είναι γνωστός από την Σάμο. Οι περισσότεροι υποπληθυσμοί του είδους είναι ολιγομελείς. 30

Πληθυσμιακή κατάσταση στην Σκύρο: Η Centaurea rechingeri εμφανίζεται σε διάσπαρτες κατάλληλες βραχώδεις θέσεις κατά μήκος της ανατολικής και νότιας ακτής του Κόχυλα και πολύ συχνά σε κάθετους βράχους που καταλήγουν στη θάλασσα. Από τα μέχρι στιγμής δεδομένα, η μεγαλύτερη συγκέντρωση ατόμων εμφανίζεται στα μεγάλου ύψους κάθετα παράκτια βράχια στο νοτιότερο τμήμα του όρους Κόχυλα (θέσεις Αραγάδες και Λιθάρι, Εικόνα 37), όπου υπολογίζεται ότι υπάρχουν αρκετές εκατοντάδες άτομα. Μικρότερες συγκεντρώσεις ατόμων του είδους έχουν καταγραφεί στις θέσεις Κάτεργο, Κοράκια, Κορακιές και Αποκλείστρια. Καθώς υπάρχουν αρκετές απρόσιτες θέσεις που πιθανώς να φύεται το είδος, ο υποπληθυσμός στον Κόχυλα θα μπορούσε να εκτιμηθεί σε λίγες χιλιάδες άτομα. Η κατανομή των υποπληθυσμών του είδους Centaurea rechingeri αποτυπώνονται στο Χάρτη 4 του Παραρτήματος Ι. Απειλές: Ο υποπληθυσμός της Centaurea rechingeri στην Σκύρο αναπτύσσεται κατά κανόνα σε απόκρημνους, κάθετους παράκτιους βράχους και εκ τούτου είναι σχεδόν απόλυτα προστατευμένος από άμεσες απειλές (καταστροφή βιοτόπου, βόσκηση, υπερσυλλογή). Διαχειριστικές προτεραιότητες: Αν και η Centaurea rechingeri δεν απειλείται άμεσα, αποτελεί μέλος μίας ιδιαίτερης χασμοφυτικής κοινωνίας με αρκετά σπάνια και απειλούμενα είδη και σημαντική οικολογική αξία, η διατήρηση της οποίας θα πρέπει επίσης να αντιμετωπίζεται ως σύνολο. Στα πλαίσια της διατήρησης, οποιαδήποτε μεγάλης κλίμακας διαταραχή του οικοσυστήματος του Κόχυλα και ειδικότερα παρεμβάσεων που περιλαμβάνουν εκβραχισμούς (διανοίξεις δρόμων, εγκατάσταση ανεμογεννητριών, λατομικές εργασίες) θα πρέπει να αποφευχθούν προκειμένου να διατηρηθεί η οικολογική ισορροπία της περιοχής. Συνίσταται, επίσης, η ενίσχυση της ex situ διατήρησης του είδους (αποθήκευση σπερμάτων σε Τράπεζες Σπερμάτων, ανάπτυξη και διατήρηση νέων φυτών σε Βοτανικούς Κήπους). 31

Εικόνα 34: Άτομα του είδους Centaurea rechingeri στη θέση Κοράκια. Εικόνα 35: Λεπτομέρειες των τσξιανθιών της Centaurea rechingeri. 32

Εικόνα 36: Άτομα του είδους Centaurea rechingeri στη θέση Άγιος Αρτέμιος. Εικόνα 37: Άτομα της Centaurea rechingeri στη θέση Αραγάδες, όπου εμφανίζονται οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις του είδους. 33

Consolida tenuissima (Sm.) Soó (Ranunculaceae) Κατάσταση διατήρησης: Χαρακτηρίζεται ως Τρωτό στην δεύτερη έκδοση του Βιβλίου Ερυθρών Δεδομένων (Red Data Book) των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (Κωνσταντινίδης, 2009). Τo είδος είχε αναφερθεί από την Σκύρο ήδη από τον Maire (1921) αλλά δεν ξανασυλλέχθηκε στο νησί τα τελευταία 90 περίπου έτη, μέχρι τον εντοπισμό του από την ερευνητική ομάδα. Ως συνέπεια, η περιοχή της Σκύρου δεν συμπεριλήφθηκε στους χάρτες εξάπλωσής του φυτού (νεότερος αυτός του Κωνσταντινίδη, 2009). Ο πληθυσμός του Κόχυλα της Σκύρου είναι ο μοναδικός νησιωτικός πληθυσμός του είδους που είναι γνωστός μέχρι σήμερα. Οικολογία: Πρόκειται για ένα μονοετές είδος που αναπτύσσεται συνήθως σε πετρώδεις, λοφώδεις ή ορεινές ασβεστολιθικές εκτάσεις, συχνά κοντά σε θάμνους ή φρύγανα (Εικόνα 38), σε υψόμετρο 250 900 m. Συνήθως ανθίζει το Μάιο (αργά τον Απρίλιο έως τα μέσα του Ιουνίου). Μήνες Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Περίοδος ανθοφορίας Ωρίμανση σπερμάτων 34

Πληθυσμιακή κατάσταση στην Ελλάδα: H Consolida tenuissima ήταν παλαιότερα γνωστή αποκλειστικά από τις ορεινές περιοχές της Αττικής, με τους μεγαλύτερους πληθυσμούς να συγκεντρώνονται στο όρος Υμηττό. Πρόκειται για μονοετές είδος, του οποίου οι πληθυσμοί μπορεί να κυμαίνονται σε σημαντικό βαθμό μεταξύ των διαφορετικών ετών, πιθανώς ως ανταπόκριση σε κλιματικές συνθήκες. Στην Σκύρο έχει βρεθεί σε μία μόνο θέση στο όρος Κόχυλας. Πληθυσμιακή κατάσταση στην Σκύρο: Το είδος έχει εντοπιστεί σε μία περιοχή του όρους Κόχυλας, στην θέση Κοράκια, σε υψόμετρο 250 300 m (Εικόνα 41). Στη θέση αυτή παρατηρήθηκαν μερικές εκατοντάδες άτομα το 2012, απαιτείται όμως μία πιο αναλυτική καταγραφή του συγκεκριμένου πληθυσμού σε βάθος χρόνου. Η κατανομή των υποπληθυσμών του είδους Consolida tenuissima αποτυπώνονται στο Χάρτη 5 του Παραρτήματος Ι. Απειλές: Το είδος είναι τοξικό και συνήθως δεν υπόκειται σε βόσκηση, αν και τα ανθισμένα τμήματά του μπορεί να καταναλωθούν ευκαιριακά από τα ζώα. Οι σημαντικότεροι κίνδυνοι που το απειλούν σχετίζονται με αλλαγές στη χρήση της γης (έργα μεγάλης έκτασης στην περιοχή εξάπλωσής του, επίταση της ανθρώπινης δραστηριότητας, διανοίξεις δρόμων και καταστροφή του ενδιαιτήματός του). Η καύση θαμνωδών εκτάσεων που αποτελούν το κύριο ενδιαίτημα του είδους για κτηνοτροφικούς λόγους, μία συνήθης πρακτική στη Σκύρο, συνιστά επίσης δυνητική απειλή για το είδος (Εικόνα 40). Πιθανώς κάποιες ακραίες ετήσιες μεταβολές του πληθυσμού του να έχει αρνητική επίδραση στη μακροχρόνια διατήρηση του είδους, ωστόσο ο τρόπος αναπαραγωγής του και η σημασία της εδαφικής τράπεζας σπερμάτων στη διατήρηση των πληθυσμών δεν έχουν μελετηθεί. Διαχειριστικές προτεραιότητες: Συνίσταται η διατήρηση του βιοτόπου του φυτού και η προστασία του από δραστικές μεταβολές ή υποβάθμιση, η προφύλαξη από την διάνοιξη δρόμων και ο αποκλεισμός της περιοχής εξάπλωσής του στον Κόχυλα από την πρακτική της καύσης θαμνωδών εκτάσεων. Επιπλέον, είναι επιθυμητή η διατήρηση του είδους ex situ σε Τράπεζες Σπερμάτων, καθώς και η ανάπτυξη και μακροχρόνια διατήρηση φυτών σε Βοτανικούς Κήπους. 35

Εικόνα38: Άτομα του είδους Consolida tenuissima ανάμεσα σε θαμνώδη βλάστηση στη θέση Κοράκια. Εικόνα 39: Λεπτομέρεια του άνθους του είδους Consolida tenuissima. 36

Εικόνα 40: Η διαδεδομένη πρακτική της καύσης θαμνωδών εκτάσεων αποτελεί δυνητική απειλή για ποώδη είδη όπως η Consolida tenuissima που αναπτύσσονται ανάμεσα σε χαμηλή θαμνώδη βλάστηση. Εικόνα 41: Η πλαγιά με θαμνώδη βλάστηση στη θέση Κοράκια αποτελεί το μοναδικό μέχρι σήμερα γνωστό βιότοπο του είδους Consolida tenuissima στη Σκύρο. 37

Galanthus ikariae Baker (Amaryllidaceae) Κατάσταση διατήρησης: Χαρακτηρίζεται ως Σπάνιο στην πρώτη έκδοση του Βιβλίου Ερυθρών Δεδομένων (Red Data Book) των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (Kamari, 1995). Tα φυτά της Σκύρου έχουν χαρακτηριστεί ως G. ikariae subsp. snogerupii Kamari, όμως η ταξινομική υπόσταση του υποείδους αμφισβητείται (Davis, 1999). Οικολογία: Πρόκειται για ένα βολβώδες γεώφυτο που αναπτύσσεται κατά κανόνα κάτω από συστάδες σφενδαμιών (Acer sempervirens) και πουρναριών (Quercus coccifera), σε δροσερές και σκιερές θέσεις ανάμεσα σε ασβεστολιθικούς βράχους ή στη βάση δέντρων και θάμνων. Στην Σκύρο έχει βρεθεί σε υψόμετρο από 450 έως 700 m. Ανθίζει τέλη Ιανουάριου Φεβρουάριο και οι κάψες και τα σπέρματά του ωριμάζουν το Μάιο. Μήνες Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Περίοδος ανθοφορίας Ωρίμανση σπερμάτων Πληθυσμιακή κατάσταση στην Ελλάδα: Το Galanthus ikariae είναι ένα ελληνικό ενδημικό είδος που εξαπλώνεται με βεβαιότητα στα νησιά Ικαρία, Άνδρος, Νάξος και Σκύρος. Δεν υπάρχουν διαθέσιμα δεδομένα για την κατάσταση των υποπληθυσμών στα νησιά 38

εμφάνισης του είδους πλην της Ικαρίας, όπου πληθυσμοί μεγαλύτεροι των 2.000 ατόμων μετρήθηκαν σε τουλάχιστον 2 θέσεις του νησιού. Πληθυσμιακή κατάσταση στην Σκύρο: Μέχρι την έναρξη του παρόντος Προγράμματος το είδος ήταν γνωστό μόνο από τη θέση Ξάνεμα Δεντρά στο βόρειο τμήμα του Κόχυλα. Κατά τις εργασίες πεδίου του Προγράμματος καταγράφηκαν ακόμη πέντε διακριτές θέσεις παρουσίας του είδους, κυρίως στο βόρειο και κεντρικό τμήμα του όρους. Η επιτόπια εργασία σε 7 τοποθεσίες του όρους καταμέτρησε τον συνολικό αριθμό των 4.500 5.000 ατόμων, με τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις να εντοπίζονται στη θέση Ξάνεμα Δεντρά (περίπου 2.000 άτομα, Εικόνα 44), στη θέση Πέζη (1.500 2.000 άτομα, Εικόνες 42, 43) και στη θέση Μαρουλικό (περίπου 500 άτομα). Η κατανομή των υποπληθυσμών του είδους Galanthus ikariae αποτυπώνονται στο Χάρτη 6 του Παραρτήματος Ι. Απειλές: Η κυριότερη απειλή για το είδος είναι η βόσκηση από τα χιλιάδες αιγοπρόβατα που βόσκουν ελεύθερα στον Κόχυλα. Οι συστάδες των σφενδαμιών που εμφανίζονται μεμονωμένα στο όρος χρησιμοποιούνται ως φυσικά μαντριά για τα αιγοπρόβατα, με αποτέλεσμα να παρατηρούνται μεγάλοι αριθμοί βοσκημένων φυτών Galanthus, κυρίως όσων αναπτύσσονται στη βάση των δέντρων. Στη θέση Μαρουλικό, για παράδειγμα, σε δύο συνεχόμενα έτη (2011 και 2012) δεν κατέστη δυνατή η συλλογή σπερμάτων καθώς σχεδόν το σύνολο των ανθικών τμημάτων των φυτών είχε καταναλωθεί από τα ζώα (Εικόνα 47). Λόγω της μεγάλης αισθητικής αξίας του είδους, δυνητική απειλή αποτελεί επίσης η υπερσυλλογή του. Διαχειριστικές προτεραιότητες: Ορισμένες από τις κυριότερες θέσεις εμφάνισης του είδους που είναι πιο ευάλωτες στην βόσκηση θα πρέπει να περιφραχθούν και να αποκλειστούν από τα βόσκωντα ζώα, τουλάχιστον την περίοδο ανθοφορίας καρποφορίας (Ιανουάριο Μάιο) του φυτού. Πιο ευάλωτη φαίνεται ότι είναι η θέση Μαρουλικό, στο κεντρικότερο σημείο του Κόχυλα. Συνίσταται, επίσης, η ενίσχυση της ex situ διατήρησης του είδους σε Τράπεζες Σπερμάτων (Εικόνα 50), καθώς και η ανάπτυξη και μακροχρόνια διατήρηση φυτών σε Βοτανικούς Κήπους. 39

Εικόνες 42,43 : Άτομα του είδους Galanthus ikariae που αναπτύσσονται ανάμεσα σε ασβεστολιθικούς βράχους στην θέση Πέζη. Εικόνα 44: Άτομα του είδους Galanthus ikariae στη θέση Ξάνεμα Δεντρά, όπου εντοπίζεται ο υποπληθυσμός με τη μεγαλύτερη πυκνότητα ατόμων. 40

Εικόνες 45,46: Λεπτομέρειες των ανθέων του είδους Galanthus ikariae. Εικόνα 47: Βοσκημένα ανθοφόρα στελέχη ατόμων του είδους Galanthus ikariae στη θέση Μαρουλικό. 41

Εικόνα 48: Άτομα του είδους Galanthus ikariae κάτω από συστάδα πουρναριών σε ρεματιά κοντά στη θέση Μάντρες. Εικόνα 49: Άτομο του είδους Galanthus ikariae σε πρώιμη καρποφορία. Εικόνα 50: Σπέρματα του είδους Galanthus ikariae στο εργαστήριο της Τράπεζας Σπερμάτων του Πανεπιστημίου Αθηνών. 42

Scorzonera scyria M. A. Gust. & Snogerup (Compositae) Κατάσταση διατήρησης: To είδος χαρακτηρίζεται ως Τρωτό στην δεύτερη έκδοση του Βιβλίου Ερυθρών Δεδομένων (Red Data Book) των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (Kαλτσής κ.ά., 2009b). Οικολογία: Πρόκειται για ένα χασμοφυτικό είδος, που αναπτύσσεται σε βραχώδεις θέσεις με ελάχιστο χώμα ή σε σχισμές βράχων με κάθετα τοιχώματα, σε υψόμετρο μεταξύ 50 και 500 m. Ανθίζει τους μήνες Απρίλιο Μάιο και τα αχαίνιά του ωριμάζουν μετά τα μέσα Ιουνίου. Μήνες Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Περίοδος ανθοφορίας Ωρίμανση σπερμάτων Πληθυσμιακή κατάσταση στην Ελλάδα: Το είδος είναι γνωστό μόνο από την Σκύρο, πρόκειται δηλαδή για ένα στενοενδημικό φυτό της περιοχής του όρους Κόχυλα. Πληθυσμιακή κατάσταση στην Σκύρο: Η Scorzonera scyria εμφανίζεται σε διάσπαρτες κατάλληλες βραχώδεις θέσεις κατά μήκος της ανατολικής ακτής του Κόχυλα και σε απόσταση μέχρι περίπου 1 km από την ακτή. Πιο συγκεκριμένα, άτομα του είδους έχουν 43

καταγραφεί στις θέσεις Άγιος Αρτέμιος (300 350 άτομα), Κοράκια Αποκλείστρια (750 800 άτομα, Εικόνα 54), Λιθάρι (περίπου 20 άτομα, Εικόνα 55). Καθώς ανάμεσα σε αυτές τις θέσεις εντοπίζονται και άλλες κατάλληλες αλλά απόκρημνες και δυσπρόσιτες περιοχές όπου πιθανότατα φύεται το είδος, ο συνολικός πληθυσμός του εκτιμάται ότι ανέρχεται σε λίγες χιλιάδες άτομα. Η κατανομή των υποπληθυσμών του είδους Scorzonera scyria αποτυπώνονται στο Χάρτη 7 του Παραρτήματος Ι. Απειλές: Η Scorzonera scyria αναπτύσσεται κατά κανόνα σε κάθετους βράχους και σε σημεία που προσεγγίζονται δύσκολα ακόμη και από τα κτηνοτροφικά ζώα. Ωστόσο έχουν παρατηρηθεί λίγα μεμονωμένα άτομα που φέρουν σημάδια βόσκησης. Κατά συνέπεια εκτιμάται ότι δεν υπάρχει κάποια άμεση σοβαρή απειλή για το είδος, δεδομένου ότι οι θέσεις εμφάνισης δεν προσφέρονται για κάποιου είδους εκμετάλλευση. Εντούτοις, μεγάλης κλίμακας διαταραχές του οικοσυστήματος του Κόχυλα που ενδεχομένως περιλαμβάνουν διανοίξεις δρόμων και εκβραχισμούς (εγκατάσταση ανεμογεννητριών, κατασκευή κτηρίων, λατομικές εργασίες) είναι πολύ πιθανό να επηρεάσουν εμμέσως την κατάσταση διατήρησης του φυτού. Διαχειριστικές προτεραιότητες: Για την διατήρηση της ισορροπίας, της καλής κατάστασης και της υψηλής οικολογικής αξίας του οικοσυστήματος του Κόχυλα, που διασφαλίζει σε μεγάλο ποσοστό και την ικανοποιητική κατάσταση των σημαντικών στοιχείων χλωρίδας και πανίδας της περιοχής, θα πρέπει να αποφευχθεί η διάνοιξη νέων δρόμων και η χωροθέτηση έργων μεγάλης βιομηχανικής κλίμακας που μπορεί να περιλαμβάνουν εκβραχισμούς (όπως η λειτουργία λατομείων και η σχεδιαζόμενη εγκατάσταση μεγάλης έκτασης αιολικού σταθμού παραγωγής ενέργειας). Συνίσταται, επίσης, η ενίσχυση της ex situ διατήρησης του είδους μέσω της αποθήκευσης σπερμάτων σε Τράπεζες Σπερμάτων και με την μακροχρόνια καλλιέργεια νέων φυτών σε Βοτανικούς Κήπους. 44

Εικόνα 52 : Λεπτομέρεια της ταξιανθίας της Scorzonera scyria. Εικόνα 51 : Άτομο του είδους Scorzonera scyria στη θέση Κοράκια. Εικόνα 53 : Άτομα του είδους Scorzonera scyria (κίτρινα βέλη) στη θέση Αποκλείστρια, μαζί με άτομα του επίσης σπάνιου είδους Campanula merxmuelleri (μωβ κύκλοι). 45

Εικόνα 54 : Άτομα του είδους Scorzonera scyria στο φαράγγι που καταλήγει στο ακρωτήριο στη θέση Αποκλείστρια, όπου παρατηρείται ο μεγαλύτερος υποπληθυσμός του είδους. Εικόνα 55 : Ο μικρός υποπληθυσμός του είδους Scorzonera scyria στη θέση Λιθάρι, στο ΝΑ άκρο του Κόχυλα. 46

Fritillaria erhartii Boiss. & Orph. (Liliaceae) Οικολογία: Πρόκειται για ένα βολβώδες γεώφυτο, που αναπτύσσεται σε πετρώδεις θέσεις ανάμεσα σε χαμηλή θαμνώδη βλάστηση, αλλά και στα περιθώρια συστάδων δενδρώδους βλάστησης, σε υψόμετρο μεταξύ 350 και 650 m. Ανθίζει τους μήνες Μάρτιο Απρίλιο και οι κάψες ωριμάζουν τέλη Μαΐου με αρχές Ιουνίου. Μήνες Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Περίοδος ανθοφορίας Ωρίμανση σπερμάτων Πληθυσμιακή κατάσταση στην Ελλάδα: Το είδος είναι γνωστό από την Εύβοια, ορισμένα νησιά των Κυκλάδων (Άνδρο, Μύκονο, Τήνο κ.ά.) και τη Σκύρο. Πληθυσμιακή κατάσταση στην Σκύρο: Το είδος εμφανίζεται σε διάσπαρτες, αλλά μάλλον λιγοστές θέσεις στον Κόχυλα και σε γενικώς αραιές συγκεντρώσεις. Υπάρχουν επίσης δύο βιβλιογραφικές αναφορές από τις νησίδες Βάλαξα και Κούλουρη. Μεγαλύτερη πυκνότητα παρατηρήθηκε στη θέση Άγιος Αρτέμιος, όπου εμφανίζονται μερικές εκατοντάδες φυτά (Εικόνα 60). Ολιγοπληθέστεροι και πιο αραιοί υποπληθυσμοί εμφανίζονται στο κεντρικό 47

τμήμα του Κόχυλα, στη θέση Μαρουλικό, στις δυτικές πλαγιές του Κόχυλα, κοντά στην κορυφή Βούβα κ.α. Εκτιμάται ότι ο συνολικό πληθυσμός στη Σκύρο φτάνει τις λίγες χιλιάδες άτομα. Η κατανομή των υποπληθυσμών του είδους Fritillaria erhartii αποτυπώνονται στο Χάρτη 8 του Παραρτήματος Ι. Απειλές: Τα άτομα της Fritillaria erhartii αναπτύσσονται κατά κανόνα ανάμεσα σε ακανθώδεις θάμνους, που τα προφυλάσσουν εν μέρει από την βόσκηση. Δεν έχει, ωστόσο, παρατηρηθεί εκτεταμένη κατανάλωση των φυτών από τα αιγοπρόβατα. Σοβαρότερη απειλή φαίνεται ότι αποτελεί η ανθρώπινη επέμβαση μέσω των διανοίξεων δρόμων (Εικόνα 61) και των κτηνοτροφικών πυρκαγιών, που απειλούν άμεσα και υποβαθμίζουν το ενδιαίτημα του είδους. Ειδικότερα στη θέση Άγιος Αρτέμιος, όπου καταγράφεται ο μεγαλύτερος υποπληθυσμός, οι δύο παραπάνω πρακτικές έχουν καταγραφεί να λαμβάνουν χώρα τα τελευταία χρόνια. Είναι σαφές, ακόμη, πως μεγάλης κλίμακας διαταραχές του οικοσυστήματος του Κόχυλα που περιλαμβάνουν διανοίξεις δρόμων και εκβραχισμούς, όπως η εγκατάσταση ανεμογεννητριών, θα θέσουν σε άμεσο κίνδυνο την επιβίωση του είδους στον Κόχυλα. Διαχειριστικές προτεραιότητες: Χρειάζεται να περιοριστούν οι πιέσεις από ανθρωπογενείς επιδράσεις (διάνοιξη δρόμων, καύσεις θαμνωδών εκτάσεων) στις θέσεις εμφάνισης του είδους και ιδιαίτερα στη ευρύτερη περιοχή του Αγίου Αρτεμίου. Πιθανώς κάποιες θέσεις στην τελευταία περιοχή χρειάζεται να περιφραχθούν για να προστατευτούν τα άτομα του είδους από τη βόσκηση. Ωστόσο, η διαδοχή της βλάστησης σε περιφραγμένες περιοχές χρειάζεται να παρακολουθείται στενά, ώστε να αποκλειστεί η υπέρμετρη ανάπτυξη ξυλωδών ειδών που με τη σειρά τους περιορίζουν τον διαθέσιμο χώρο για ποώδη ή βολβώδη είδη. Συνίσταται, επίσης, η ενίσχυση της ex situ διατήρηση της Fritillaria erhartii μέσω της αποθήκευσης σπερμάτων σε Τράπεζες Σπερμάτων και με την καλλιέργεια νέων φυτών σε Βοτανικούς Κήπους. 48

Εικόνες 57, 58 : Λεπτομέρειες του άνθους της Fritillaria erhartii. Εικόνα 56 : Άτομα του είδους Fritillaria erhartii στη θέση Μαρουλικό. Εικόνα 59 : Άτομα και χαρακτηριστικός βιότοπος της Fritillaria erhartii στη θέση Άγιος Αρτέμιος. 49

Εικόνα 60 : Άτομα της Fritillaria erhartii προβάλλουν από θάμνο Sarcopoterium spinosum στη θέση Άγιος Αρτέμιος, όπου καταγράφεται ο μεγαλύτερος υποπληθυσμός του είδους. Εικόνα 61 : Οι διανοίξεις δρόμων στον Κόχυλα (εδώ στη θέση Άγιος Αρτέμιος) έχουν ως αποτέλεσμα εκτός από την άμεση απώλεια βιότοπου του είδους Fritillaria erhartii και την επικράτηση ευκαιριακών ανταγωνιστικών φυτικών ειδών. 50

Galium reiseri Halácsy (Rubiaceae) Οικολογία: Πρόκειται για ένα χασμοφυτικό είδος, που αναπτύσσεται σε σχισμές βράχων με κάθετα τοιχώματα, σε υψόμετρο μεταξύ 50 και 470 m. Ανθίζει το Μάιο (τέλη Απριλίου έως αρχές Ιουνίου) και τα σπέρματά του ωριμάζουν τον Ιούλιο. Μήνες Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Περίοδος ανθοφορίας Ωρίμανση σπερμάτων Πληθυσμιακή κατάσταση στην Ελλάδα: Το είδος είναι ενδημικό του νησιωτικού συμπλέγματος των Β. Σποράδων (Γιούρα, Κυρά Παναγιά, Πιπέρι, Αλόννησος, Σκύρος, Krendl 1986 7). Πληθυσμιακή κατάσταση στην Σκύρο: Το Galium reiseri εμφανίζεται σε διάσπαρτες κατάλληλες βραχώδεις θέσεις στον Κόχυλα, αλλά και σε ανάλογες θέσεις στη ΒΔ Σκύρο. Οι πολυπληθέστερες εμφανίσεις του είδους καταγράφονται στις θέσεις Άγιος Αρτέμιος, στη θέση Νυφάκι και από τη θέση Κοράκια έως τη θέση Αποκλείστρια. Σε κάθε μία από αυτές τις περιοχές εντοπίζονται μερικές εκατοντάδων ατόμων. Η επιτόπια εργασία έδειξε ότι το 51

είδος είναι σχετικά κοινό σε σημεία όπου υπάρχει το κατάλληλο ενδιαίτημα και εκτιμάται ότι συνολικά στη Σκύρο υπάρχουν αρκετές χιλιάδες ατόμων. Η κατανομή των υποπληθυσμών του είδους Galium reiseri αποτυπώνονται στο Χάρτη 9 του Παραρτήματος Ι. Απειλές: Το Galium reiseri αναπτύσσεται κατά κανόνα σε κάθετους βράχους και σε σημεία που προσεγγίζονται δύσκολα ακόμη και από τα κτηνοτροφικά ζώα. Κατά συνέπεια εκτιμάται ότι δεν υπάρχει κάποια άμεση σοβαρή απειλή για το είδος, δεδομένου ότι οι θέσεις εμφάνισης δεν προσφέρονται για κάποιου είδους εκμετάλλευση αλλά και εξαιτίας των σχετικά μεγάλων συγκεντρώσεων ατόμων του είδους. Παρ όλα αυτά, ως αναπόσπαστο μέρος της χασμοφυτικής φυτοκοινωνίας του Κόχυλα, οποιεσδήποτε μεγάλης κλίμακας διαταραχές του οικοσυστήματος του όρους που μπορεί να περιλαμβάνουν διανοίξεις δρόμων και εκβραχισμούς (εγκατάσταση ανεμογεννητριών, κατασκευή κτηρίων, λατομικές εργασίες) είναι πολύ πιθανό να επηρεάσουν εμμέσως την κατάσταση διατήρησης του φυτού. Διαχειριστικές προτεραιότητες: Για την διατήρηση της ισορροπίας, της καλής κατάστασης και της υψηλής οικολογικής αξίας του οικοσυστήματος του Κόχυλα, που διασφαλίζει σε μεγάλο ποσοστό και την ικανοποιητική κατάσταση των σημαντικών στοιχείων χλωρίδας και πανίδας της περιοχής, χρειάζεται να αποφευχθεί η διάνοιξη νέων δρόμων και η χωροθέτηση έργων μεγάλης βιομηχανικής κλίμακας που μπορεί να περιλαμβάνουν εκβραχισμούς (όπως η λειτουργία λατομείων και η σχεδιαζόμενη εγκατάσταση μεγάλης έκτασης αιολικού σταθμού παραγωγής ενέργειας). Καθώς στη θέση Κοράκια όπου προτείνεται η εγκατάσταση Μικρο Αποθέματος Φυτών υπάρχει επαρκής αριθμός ατόμων του είδους, ο υποπληθυσμός του στη θέση αυτή θα παρακολουθείται τακτικά και θα ωφεληθεί από τις ευρύτερες διαχειριστικές δράσεις που θα λάβουν χώρα εντός του Μικρο Αποθέματος. Συνίσταται, επίσης, η ενίσχυση της ex situ διατήρησης του είδους μέσω της αποθήκευσης σπερμάτων σε Τράπεζες Σπερμάτων και της μακροχρόνια καλλιέργειας νέων φυτών σε Βοτανικούς Κήπους. 52

Εικόνα 62 : Άτομο του είδους Galium reiseri στη θέση Άγιος Αρτέμιος. Εικόνα 63 : Άτομο του είδους Galium reiseri στη θέση Κοράκια (πράσινο βέλος), μαζί με άτομο της Campanula merxmuelleri (μωβ βέλος) και άτομο της Aubrieta scyria (μαύρο βέλος). 53