Δηζήγεζε ηνπ Θ. Λνπινύδε ζηελ παξνπζίαζε ηνπ βηβιίνπ Αχαΐα: Οικισμοί, οικιστές, αυτοδιοίκηση Τν βηβιίν αζρνιείηαη κε ην λνκό Αραΐαο από ηε Φξαγθνθξαηία κέρξη ηηο κέξεο καο. Μειεηά ηνπο νηθηζηέο ηνπ, ηνπο νηθηζκνύο ηνπ θαη ηελ απηνδηνίθεζή ηνπο. Ζ ελαζρόιεζε κε ην αληηθείκελν μεθίλεζε ην 1990 σο ζπιινγή όισλ ησλ απνγξαθώλ ηνπ λνκνύ κέζα από ηηο νπνίεο θαηαγξάθεθαλ όινη νη νηθηζκνί κε ηα παιηά θαη ηα λέα νλόκαηα ηνπο θαη δεκηνπξγήζεθε ν πξώηνο πιήξεο θαηάινγνο ησλ νηθηζκώλ ηνπ λνκνύ (788 ζηνλ αξηζκό) θαη ηεο πιεζπζκηαθήο ηνπο πνξείαο. Σν 1993 νινθιεξώζεθε ε θαηαγξαθή ησλ νηθηζκώλ αιιά αλαδείρηεθαλ πνιιά λέα εξσηήκαηα: Πόηε θαη γηαηί δεκηνπξγήζεθαλ, πόηε θαη γηαηί κεηαθηλνύληαλ νη θάηνηθνί ηνπο, πόηε θαη γηαηί ν πιεζπζκόο ηνπο παξνπζίαδε αύμεζε ή κείσζε, πόηε θαη γηαηί κεηαθέξνληαλ νη ίδηνη νη νηθηζκνί; Με ηηο απαληήζεηο ζε απηά ηα εξσηήκαηα γηα θάζε έλα νηθηζκό μερσξηζηά, γηα θάζε λπλ θαη ηέσο δήκν θαη γηα θάζε ηέσο επαξρία αζρνιεζήθακε ηα ρξόληα πνπ αθνινύζεζαλ. Η έθδνζε απνηειείηαη από 3 κέξε. Θα μεθηλήζσ από ην δεύηεξν κέξνο, πνπ απνηειεί ηνλ θνξκό ηεο κειέηεο. Σε απηό γίλεηαη παξνπζίαζε ησλ παξαθάησ πιεξνθνξηώλ γηα θάζε νηθηζκό: Σηαηηζηηθέο: o πίλαθαο πιεζπζκηαθήο εμέιημεο, o γξάθεκα πιεζπζκηαθήο εμέιημεο κεηαθίλεζεο, o πίλαθαο θηεξίσλ θαηά ρξνλνινγηθή πεξίνδν θαηαζθεπήο θαη βαζηθέο θαηεγνξίεο ρξήζεο, o πίλαθαο κε ηελ θαηαλνκή ηνπ εδάθνπο θαηά βαζηθέο θαηεγνξίεο ρξήζεο, o πίλαθαο κε ηνλ πιεζπζκό ηεο ηειεπηαίαο απνγξαθήο θαηά θύιν θαη ειηθία, o πίλαθαο κε ην επίπεδν εθπαίδεπζεο ησλ θαηνίθσλ, o πίλαθαο λνηθνθπξηώλ θαη θαηνηθηώλ, o πίλαθαο απαζρόιεζεο ησλ θαηνίθσλ, o πίλαθαο νηθνγελεηαθήο θαηάζηαζεο. Γηνηθεηηθέο: όιεο νη επίζεκεο δηνηθεηηθέο πξάμεηο (ΦΔΚ θ.ιπ.) πνπ αθνξνύλ θάζε νηθηζκό. Τεθκεξίσζεο: o νκώλπκνη νηθηζκνί ζε όιε ηελ Διιάδα, o πςόκεηξν, o ρηιηνκεηξηθή απόζηαζε από ηελ Πάηξα, o ζρνιεία πξσηνβάζκηαο θαη δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο θαη αξηζκόο καζεηώλ. Αιιά ζηνηρεία: o ράξηεο πνπ δείρλεη ηε ζέζε ηνπ δηακεξίζκαηνο ζην λνκό, o θσηνγξαθίεο ησλ νηθηζκώλ, o αξρεηαθό πιηθό (έγγξαθα κε ηα όξηα ησλ θνηλνηήησλ, παιηνί ράξηεο, γθξαβνύξεο) πξνεξρόκελν θπξίσο από ην αξρείν ηεο DATA RC. Σα παξαπάλσ ζπλνδεύνληαη από ζρόιηα ζηα νπνία αλαθέξεηαη από πνηνπο νηθηζκνύο απνηειείηαη ζήκεξα θάζε ηνπηθό δηακέξηζκα, θαζώο θαη νη παιαηόηεξεο νλνκαζίεο ηνπο. Γίλεηαη αλαδξνκή ζηε δηνηθεηηθή «πνξεία» θάζε νηθηζκνύ. Αλαιύνληαη ηα πιεζπζκηαθά δεδνκέλα θάζε νηθηζκνύ, είηε εμαθνινπζεί λα ππάξρεη είηε όρη. Δξεπλάηαη ε πξνέιεπζε ησλ θαηνίθσλ, πόηε έγηλε ε πξώηε εγθαηάζηαζε ηνπο, θαζώο θαη πνηεο ήηαλ νη κεηαθηλήζεηο ηνπο. Παξαηίζεληαη εθδνρέο γηα ηελ εηπκνινγία θαη ηελ πξνέιεπζε ησλ νλνκάησλ θάζε νηθηζκνύ. Όπνπ ιεηηνπξγνύλ ή ιεηηνύξγεζαλ κνλέο θαη λανί, γίλεηαη ηδηαίηεξε αλαθνξά. Δπίζεο, από ηα ηνπσλύκηα πνπ θαηαγξάςακε από δηάθνξεο πεγέο, παξαζέηνπκε όια όζα καο επηβεβαίσζαλ νη θάηνηθνη ζηηο επηηόπηεο επηζθέςεηο πνπ θάλακε ζε όινπο ζρεδόλ ηνπο νηθηζκνύο ηεο Αραΐαο, αξρηθά ην 1999 θαη ζηελ ζπλέρεηα ην 2009. Τπνινγίδνπκε όηη ζηελ έθδνζε ππάξρνπλ πεξηζζόηεξα από 11.000 ηνπσλύκηα. Βιέπεηε ηώξα νινθιεξσκέλε ηελ εηθόλα ηεο πιεξνθνξίαο πνπ ππάξρεη γηα θάζε δηακέξηζκα θαη νηθηζκό. Ζ έθδνζε πεξηέρεη 245 ηέηνηα ζαιόληα. Όζα θαη δηακεξίζκαηα ηνπ λνκνύ. Καζώο θαη από έλα αληίζηνηρν ζαιόλη γηα θάζε ζεκεξηλό δήκν (θαη θνηλόηεηα). Δπηιέρζεθε απηή ε κνξθή παξνπζίαζεο, ην ζύλνιν ηνπ δηαζέζηκνπ πιηθνύ γηα θάζε ηνπηθό δηακέξηζκα ζε έλα «ζαιόλη», ώζηε ν αλαγλώζηεο λα βξίζθεη όιεο ηηο πιεξνθνξίεο πνπ αθνξνύλ θάζε νηθηζκό ζπγθεληξσκέλεο.
Σην πξώην θαη ην ηξίην κέξνο ηεο κειέηεο γίλεηαη ηζηνξηθή αλαδξνκή ησλ ζεζκώλ ηεο δηνίθεζεο θαη ηεο απηνδηνίθεζεο από ηελ επνρή ηνπ Βπδαληίνπ κέρξη ηε δεκηνπξγία ηνπ λένπ ειιεληθνύ θξάηνπο θαη από απηή κέρξη ηηο κέξεο καο. ην βηβιίν θαηαγξάθεηαη ην πόηε θαη γηαηί δεκηνπξγήζεθε ε ηνπηθή απηνδηνίθεζε, πνηα έθηαζε θαη ραξαθηήξα είρε θάζε επνρή, πνηεο αξκνδηόηεηεο είρε θ.ά. γίλεηαη απνηύπσζε ηεο πιεζπζκηαθήο θαη δηνηθεηηθήο εμέιημεο ηνπ λνκνύ Αραΐαο: πόηε δεκηνπξγήζεθε, πόηε άιιαμαλ ηα όξηά ηνπ, πνηα ε εμέιημε ηνπ πιεζπζκνύ ηνπ, πνηα ε ηζηνξία ησλ απνγξαθώλ ηνπ λνκνύ θ.ά. αθνινπζεί παξάζεζε πιεξνθνξηώλ ζε επίπεδν ηέσο επαξρηώλ αιιά θαη ηέσο θαη λπλ δήκσλ: εμεηάδεηαη ην πόηε θαη ην γηαηί δεκηνπξγήζεθαλ, πνηα ήηαλ ηα όξηά ηνπο θαη πώο κεηαβάιινληαλ ζην πέξαζκα ηνπ ρξόλνπ, ηη αληηπξνζώπεπαλ σο δηνηθεηηθέο ελόηεηεο θ.ά.. Δηδηθή επεμεξγαζία έγηλε γηα ό,ηη έρεη λα θάλεη κε ηηο κεηαθηλήζεηο πιεζπζκώλ. Δπηζεκάλζεθαλ πάλσ από 400 κεηαθηλήζεηο θαηνίθσλ ζε όια ηα ρσξηά θαη παξνπζηάδνληαη γηα θάζε αηώλα ρσξηζηά. Γίλεηαη αλαθνξά ζηηο δηαδηθαζίεο δεκηνπξγίαο ή εμαθάληζεο νηθηζκώλ. Κάησ από πνηεο ζπλζήθεο (δηαθνξεηηθέο θάζε επνρή) θηηαρλόηαλ έλαο λένο νηθηζκόο. Τπάξρεη επξεηήξην ησλ ηεξώλ κνλώλ πνπ ιεηηνπξγνύλ ή ιεηηνύξγεζαλ ζηελ Αραΐα. ηνλ αξηζκό πεξίπνπ 50. Γηα πξώηε θνξά ππάξρεη επεμεξγαζία ηεο εζληθήο θαηαγσγήο ησλ νλνκάησλ ησλ θαηνηθεκέλσλ ηόπσλ. Σα θαηαγξάςακε όια, γηα ην θάζε έλα βξήθακε ηελ πεηζηηθόηεξε εμήγεζε θαη θάλακε ηηο ζρεηηθέο επεμεξγαζίεο. Δπίζεο θάλακε επεμεξγαζία κε βάζε ηνλ ηύπν ηνπ ηνπσλπκίνπ, αιιά θαη ηε ρσξηθή ηνπνζέηεζε ησλ νλνκάησλ αλάινγα κε ηελ εζληθή ηνπο πξνέιεπζε. Τπάξρεη επξεηήξην νηθηζκώλ πνπ παξάιιεια απνηειεί ηελ πιεξέζηεξε ιίζηα νηθηζκώλ ηνπ λνκνύ Αραΐαο πνπ κπνξεί λα βξεη θαλείο νπνπδήπνηε. Σέινο, πξνθεηκέλνπ πνιιά από ηα παξαπάλσ λα απνηππσζνύλ δεκηνπξγήζακε ζρεηηθνύο ράξηεο εηδηθά γηα ηελ έθδνζε. Γηα πξώηε θνξά, γηα παξάδεηγκα, έγηλε πξνζπάζεηα λα απνηππσζνύλ ζε ράξηεο ηα όξηα ησλ επαξρηώλ επί Σνπξθνθξαηίαο ή επί Δλεηώλ. Σν κείγκα ηεο πιεξνθνξίαο πνπ πεξηέρεη απηή ε έθδνζε δελ είλαη απνηέιεζκα ηεο πινπνίεζεο ελόο ζρεδηαζκνύ πνπ εμαξρήο έγηλε. Απηά ηα 20 ρξόληα, πνπ άιιεο θνξέο πεξηζζόηεξν έληνλα θαη άιιεο ιηγόηεξν δηαηέζεθε ρξόλνο γηα ηελ εξγαζία απηή, θάζε θνξά πνπ νινθιεξσλόηαλ ε ζπιινγή ησλ πιεξνθνξηώλ ζε έλα πεδίν γελληόηαλ ε αλάγθε επέθηαζεο ζε επόκελν. Όηαλ, γηα παξάδεηγκα, έγηλαλ νη επηηόπηεο επηζθέςεηο ζε έλα πξνο έλα ηα ρσξηά ηεο Αραΐαο, ζπιιέρζεθαλ πιεξνθνξίεο γηα ηηο κεηαθηλήζεηο ησλ θαηνίθσλ άξα δόζεθε ε δπλαηόηεηα λα γίλνπλ ζρεηηθά ζηαηηζηηθά. Όηαλ εμαληιήζεθε θπξηνιεθηηθά ε ηνπηθή ηζηνξηνγξαθία θαη γεληθόηεξα βηβιηνγξαθία ζπιιέρζεθαλ όιεο νη πηζαλέο επεμεγήζεηο ηεο πξνέιεπζεο ησλ νλνκάησλ αξά δόζεθε ε δπλαηόηεηα λα γίλνπλ ζηαηηζηηθά (θαη ζηε ζπλέρεηα ράξηεο) κε ηελ εζληθή θαηαγσγή ησλ νλνκάησλ θ.ά. Το video πνπ αθνινπζεί πεξηέρεη νπηηθό πιηθό θαη θείκελα από ην βηβιίν. Γεκηνπξγήζεθε πξνθεηκέλνπ λα δώζεη κηα ζπλνιηθή, αιιά θαη ζπλνπηηθή εηθόλα ηεο πιεζπζκηαθήο θαη θπξίσο ηεο δηνηθεηηθήο εμέιημεο ηεο πεξηνρήο πνπ ζήκεξα απνηειεί ην λνκό Αραΐαο, από ηελ επνρή πνπ πξσηνθαηνηθήζεθε κέρξη ζήκεξα. Πξόθεηηαη γηα κηα ζύληνκε απνηύπσζε ησλ βαζηθώλ αμόλσλ πάλσ ζηνπο νπνίνπο θηλήζεθε ε κειέηε θαη ησλ ζεκαληηθόηεξσλ ζπκπεξαζκάησλ πνπ πξνέθπςαλ από ηελ έξεπλά καο θαη όρη γηα κηα παξνπζίαζε ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπ βηβιίνπ. 2
Βαζηθέο εξσηήζεηο θαη απαληήζεηο Πόηε εκθαλίδεηαη ε απηνδηνίθεζε όπσο ηελ μέξνπκε ζήκεξα: ηα πξώηα βπδαληηλά ρξόληα, όπνπ ππάξρεη ηζρπξή θξαηηθή δηνίθεζε (άξα ζρεδηαζκόο), ζηξαηόο (άξα αζθάιεηα) θαη εθηεηακέλε κηθξή ηδηνθηεζία (άξα καδηθό θίλεηξν ζπκκεηνρήο). Σόηε ηα ρσξηά γηα πξώηε θνξά ιεηηνπξγνύλ σο απηνδηνηθνύκελεο θνηλόηεηεο. Οη Φξάγθνη πνπ αθνινύζεζαλ, θαηήξγεζαλ ηελ απηνδηνίθεζε θαη επέβαιαλ θενπδαξρία. Σελ πξώηε πεξίνδν ησλ Οζσκαλώλ αλαπηύζζεηαη εθ λένπ ε απηνδηνίθεζε κε θαζνιηθή γηα πξώηε θνξά ςεθνθνξία ζην θαηώηεξν δπλαηό επίπεδν, απηό ηεο θνηλόηεηαο, πνπ απνηέιεζε ηε βαζηθή δηνηθεηηθή κνλάδα γηα πεξηζζόηεξνπο από 5 αηώλεο. Μέρξη ην 1997. ηελ απηνδηνίθεζε βάζηζαλ ηε δηνίθεζή ηνπο θαη ηελ είζπξαμε θόξσλ. Γεκηνύξγεζαλ επίζεο γηα πξώηε θνξά βαζκίδεο απηνδηνίθεζεο. Οη Βελεηνί αθνινύζεζαλ ην νζσκαληθό ζύζηεκα ην νπνίν εμέιημε θαη ην ειιεληθό θξάηνο έσο ην ηέινο πεξίπνπ ηνπ 20 νύ αηώλα, κε βαζηθή δηνηθεηηθή κνλάδα πόηε ηελ επαξρία θαη πόηε ην λνκό. Πνηα είλαη ε ζρέζε ηεο Αραΐαο κε μέλνπο πιεζπζκνύο: ηελ Αραΐα ήξζαλ εηξεληθά ή βίαηα πνιινί μέλνη. Γελ αμίδεη λα αλαθεξζνύκε ζε βαξβάξνπο εηζβνιείο (Γαιάηεο, Βεζηγόηζνη παιηόηεξα θαη Γεξκαλνί πνιύ πξόζθαηα). Αμίδεη λα αλαθεξζνύκε ζε όζνπο έκεηλαλ πνιιά ρξόληα θαη καο επεξέαζαλ κε θάπνην ηξόπν. Καη είλαη πνιινί: νη Ρσκαίνη, νη Αιβαλνί, νη ιάβνη, νη Φξάγθνη, νη Δλεηνί θαη νη Σνύξθνη. Οη Ρσκαίνη θπξηάξρεζαλ ζηελ πεξηνρή αηώλεο θαη επέδξαζαλ ζηε δηνίθεζε, αιιά θαη ηελ αλάπηπμε ηνπ εκπνξίνπ ζηελ πεξηνρή, ρσξίο λα ππάξμεη κείμε πιεζπζκνύ νύηε πνιηηηζκνύ ηειηθά. Οη Αιβαλνί: Σν 1404 δέθα ρηιηάδεο Αιβαλνί κε ηηο γπλαίθεο, ηα παηδηά θαη ηα δώα ηνπο, κε πξνηξνπή από ηε βπδαληηλή εμνπζία, ε νπνία είδε ηελ παλώιε λα εμαθαλίδεη ηνλ πιεζπζκό ηεο Πεινπνλλήζνπ, εγθαηαζηάζεθαλ εηξεληθά ζηελ Αραΐα θαη ζε άιιεο πεξηνρέο. Μαδί θαη ιαηηλόθσλνη Αξβαληηόβιαρνη. Πιεζπζκνί εκηλνκαδηθνί θαη θνηλσληθά νξγαλσκέλνη ζε θάξεο, νη Αιβαλνί είραλ κηα δσή πνπ βαζηδόηαλ ζε γεσξγνθηελνηξνθηθέο, αιιά θαη πνιεκηθέο δξαζηεξηόηεηεο. Οη επνηθήζεηο ησλ Αιβαλώλ ζηελ Αραΐα απνδείρζεθαλ ζεκαληηθέο. Οη Φξάγθνη, έρνληαο θενπδαξρηθέο παξαδόζεηο, πξνζπάζεζαλ λα νξγαλώζνπλ ηελ πεξηνρή ζε εγεκνλία ζύκθσλα κε ηα δπηηθά πξόηππα (πξηγθηπάην), εηζάγνληαο ζηνλ ηόπν ηα έζηκά ηνπο θαη ην δίθαηό ηνπο. Γεληθόηεξα, ιόγσ θαη ηεο αξηζκεηηθήο ππεξνρήο ησλ βπδαληηλώλ, εθάξκνζαλ ζπκβηβαζηηθή πνιηηηθή ζε ζέκαηα ζξεζθείαο, ηδηνθηεζίαο θαη θνξνινγίαο. Δπέδξαζαλ ζεηηθά ζηελ αλάπηπμε ηνπ εκπνξίνπ θαη ηελ νξγάλσζε ησλ θνηλνηήησλ. Βελεηνί: Ζ δηνηθεηηθή δηαίξεζε πνπ θαζηέξσζαλ βαζίζηεθε, κε κηθξέο δηαθνξέο, ζην πξνεγνύκελν νζσκαληθό δηνηθεηηθό ζρήκα ησλ επαξρηώλ. απηνύο νθείιεηαη ε δηνηθεηηθή νξγάλσζε ησλ θνηλνηήησλ θαη ε δεκηνπξγία ηάμεο πξνθξίησλ. Σελ επνρή απηή έρνπκε θαη ηε ζύληαμε θηεκαηνινγίσλ. Σνύξθνη: Αλέπηπμαλ ζηελ Πεινπόλλεζν ηελ απηνδηνίθεζε, ζηε δηνηθεηηθή δηαίξεζε πνπ αθνινύζεζαλ απνδίδεηαη ε αλάπηπμε ησλ ζεζκώλ ηεο απηνδηνίθεζεο πνπ πηνζέηεζε ε Διιάδα γηα πεξηζζόηεξα από 150 ρξόληα κεηά ηελ απειεπζέξσζή ηεο. 3
Πνηα είλαη ηα βαζηθά ζηάδηα εμέιημεο ηεο δηνίθεζεο θαη ηεο απηνδηνίθεζεο ζην ειιεληθό θξάηνο; Τπήξμαλ ηέζζεξηο πεξίνδνη δηνηθεηηθώλ εμειίμεσλ ζην λέν ειιεληθό θξάηνο: Ζ πξώηε από ην 1821 κέρξη ην 1833, ε δεύηεξε κέρξη ην 1912, ε ηξίηε κέρξη ην 1998 θαη ε ηέηαξηε κέρξη ζήκεξα. ηελ πξώηε πεξίνδν (1821 1833) ηόζν ηα ηνπηθά θαη ηα εζληθά πνιηηεύκαηα, όζν θαη ν Η. Καπνδίζηξηαο δελ κεηέβαιαλ ην πιήζνο, ην κέγεζνο θαη ηα όξηα ησλ θνηλνηήησλ. Πξνζπάζεζαλ λα κεηαβάινπλ ην ραξαθηήξα, ηα θαζήθνληα ηηο αξκνδηόηεηέο ηνπο, θαζώο θαη ηηο δηαδηθαζίεο αλάδεημεο ησλ νξγάλσλ ηνπο. Δπηρεηξήζεθε παξέκβαζε ζπγθέληξσζεο ηεο εμνπζίαο ζην θξάηνο. Καηά ηε δεύηεξε πεξίνδν, (1833 1912), βαζηθή κνλάδα απνηέιεζαλ νη δήκνη. Αηξεηόηεηα όκσο ππήξρε κόλν ζηελ θνηλόηεηα. Γηαηεξήζεθε ην πξνεπαλαζηαηηθό θαζεζηώο θαη ν ξόινο ησλ θνηλνηήησλ παξέκεηλε βαζηθόο, παξόιν πνπ πιένλ απνηεινύζαλ επηκέξνπο ζηνηρεία ελόο εληαίνπ θξαηηθνύ νξγαληζκνύ. Σηο δύν πξώηεο πεξηόδνπο ππήξμε ζύγθξνπζε κεηαμύ ησλ θαηά θαηξνύο εθπξνζώπσλ ηνπ θεληξηθνύ θξάηνπο (κε αληηπξνζσπεπηηθόηεξε κνξθή ηνλ Η. Καπνδίζηξηα) θαη ησλ εθπξνζώπσλ ηνπηθώλ ζπκθεξόλησλ, ζρεηηθά κε ην ξόιν ησλ θνηλνηήησλ θαη ηελ ηνπηθή δηνίθεζε γεληθόηεξα. Ζ πξώηε πιεπξά πίεδε, θαη επέβαιε όηαλ είρε ηε δύλακε, γηα θεληξηθέο ξπζκίζεηο θαη δηνξηζκό δηνηθεηώλ (από ην βαζκό ηνπ επάξρνπ θαη άλσ) θαη ε δεύηεξε έθαλε ην ίδην γηα άκεζε θαη θαζνιηθή ςεθνθνξία παληνύ. Ζ πξώηε πιεπξά ππνζηήξηδε όηη ε πνιηηηθή απηή ήηαλ όρη κόλν έλα «αλαγθαίν θαθό» ζηα πξώηα θξίζηκα βήκαηα ηνπ λεαξνύ θξάηνπο, αιιά θαη κία ζθόπηκε πνιηηηθή επηινγή γηα ηελ πάηαμε ηεο απζαηξεζίαο ησλ ηνπηθώλ «θενπδαξρώλ» θαη ηεο νιηγαξρηθήο δηνίθεζεο ησλ θνηλνηήησλ. Ζ δεύηεξε πιεπξά έθαλε αλαθνξά ζηα παλάξραηα δεκνθξαηηθά δηθαηώκαηα ηνπ πνιίηε θαη ζηελ αλάγθε απηνδηνίθεζεο. Βιέπνληαο ηα πξάγκαηα εθ ησλ πζηέξσλ, δηαπηζηώλσ όηη επξόθεηην γηα πάιε γηα ηελ θαηνρή θαη ηε λνκή ηεο εμνπζίαο κε ηε ρξήζε πξαγκαηηθώλ επηρεηξεκάησλ εθαηέξσζελ. Καη νη δύν πιεπξέο, όηαλ είραλ ηελ εμνπζία ηελ εθκεηαιιεύηεθαλ κε αξλεηηθά απνηειέζκαηα. Καηά ηελ ηξίηε πεξίνδν, από ην 1912 κέρξη θαη ην 1998, βαζηθή κνλάδα έγηλαλ θαη πάιη νη θνηλόηεηεο, νη νπνίεο ιεηηνύξγεζαλ σο ηζόβαζκεο θαη παξάιιειεο κε ηνπο δήκνπο, δηνηθεηηθέο θαη εδαθηθέο νληόηεηεο, κε μερσξηζηή λνκηθή πξνζσπηθόηεηα. Σελ πεξίνδν απηή νη θνηλόηεηεο ήηαλ θαλόλεο θαη νη δήκνη (αλ θαη κεγαιύηεξνη θαη ζπνπδαηόηεξνη ρσξνθνηλσληθνί ζρεκαηηζκνί) απνηεινύζαλ εμαίξεζε. Δπίζεο, απηή ηελ πεξίνδν ππήξραλ θαη άιιεο βαζκίδεο δηνίθεζεο, αιιά ρσξίο νπζηαζηηθή αηξεηόηεηα. Από ην 1998 κέρξη ζήκεξα (ηέηαξηε πεξίνδνο), νη νινέλα ιηγόηεξνη θαη πιεζπζκηαθά ηζρπξόηεξνη δήκνη έγηλαλ θαη πάιη βαζηθή κνλάδα (ζε δύν ζηάδηα: 1998 θαη 2010). Μηα άιιε κεγάιε αιιαγή πνπ πξνθύπηεη ην 2010 είλαη ε κεηαηόπηζε ηνπ 2 νπ βαζκνύ απηνδηνίθεζεο από ην επίπεδν ηνπ λνκνύ ζε απηό ηεο πεξηθέξεηαο. Πόζνη νηθηζκνί ιεηηνύξγεζαλ κέρξη ζήκεξα ζηελ Αραΐα: Από ην 1461 πνπ έγηλε ε πξώηε πιεζπζκηαθή θαηαγξαθή, κέρξη ζήκεξα έρνπλ θαηαγξαθεί 788 δηαθνξεηηθνί νηθηζκνί ζηα εθάζηνηε όξηα ηνπ λνκνύ Αραΐαο. Από ηνπο 788 νηθηζκνύο ζήκεξα δηαηεξνύληαη σο απηνηειώο απνγεγξακκέλνη νη 526 θαη από ηνπο ππόινηπνπο ν πεξηζζόηεξνη έρνπλ ελζσκαησζεί ζε θνληηλνύο νηθηζκνύο. Πόηε μεθίλεζαλ λα θαηνηθνύληαη νη νηθηζκνί: ηνπο πεξηζζόηεξνπο θαηνηθεκέλνπο ηόπνπο ηεο Αραΐαο ππάξρνπλ ελδείμεηο θαηνίθεζεο από ηελ αξραηόηεηα. Ωζηόζν, δελ βξέζεθε πιεξνθνξία πνπ λα απνδεηθλύεη ηε ζπλερή θαηνίθεζε παξά κόλν γηα ηελ Πάηξα θαη ην Αίγην. Γηα 86 νηθηζκνύο ή ην 12% ηνπ ζπλόινπ βξέζεθαλ πιεξνθνξίεο ζπλερνύο θαηνίθεζεο κέρξη ηηο κέξεο καο ε νπνία μεθίλεζε πξηλ από ην 17 ν αη. Σν 18 ν αη., ζηελ πιεζπζκηαθή θαηαγξαθή ηνπ βελεηνύ πξνλνεηή Grimani αλαθέξνληαη επηπιένλ 193. Σν 19 ν αη., κε ηνλ επνηθηζκό ησλ πεδηλώλ, έρνπκε 174 λένπο νηθηζκνύο, θπξίσο ζηηο η. επαξρίεο Παηξώλ θαη Αηγηαιείαο, θάηη πνπ ζπλερίζηεθε θαη ηνλ 20 ό αη. 4
Τν πςόκεηξν ησλ νηθηζκώλ: ε πςόκεηξν θάησ ησλ 100 κ. ην 1700 ήηαλ 26 νηθηζκνί. ήκεξα είλαη 135. Αύμεζε ππάξρεη όκσο θαη ζηα πςειά πςόκεηξα, γηαηί πάληα παξακέλνπλ ιίγνη θάηνηθνη ζηα ρσξηά θαη ηα δηαηεξνύλ δσληαλά. Γηαρξνληθά ινηπόλ ν αξηζκόο ησλ νηθηζκώλ δελ κεηώλεηαη. Γελ ζπκβαίλεη όκσο ην ίδην κε ηνλ πιεζπζκό ηνπο. Έσο ην 1835, νη νηθηζκνί κε πςόκεηξν >1010 κ. ζπγθεληξώλνπλ ην 1/5 ησλ θαηνίθσλ ηνπ λνκνύ. Σελ ίδηα πεξίνδν, αληίζεηα, ν ζπλνιηθόο πιεζπζκόο ηεο παξαιηαθήο δώλεο (έσο 310 κ.) δελ μεπεξλά ην 10%. Από ην 1961 θαη έπεηηα, νη νξεηλνί νηθηζκνί κε πςόκεηξν >1010 κ. ζπγθεληξώλνπλ πνζνζηά <1-1,5 % ηνπ πιεζπζκνύ ηνπ λνκνύ. Σν 2001, ν ζπλνιηθόο πιεζπζκόο ηεο παξαιηαθήο δώλεο (έσο 310 κ.) μεπεξλά ην 87%. Πνιύ αδξά, ζα κπνξνύζε λα γξαθεί πσο ν κέζνο νηθηζκόο ζε πςόκεηξν έσο 100 κ. ην 1700 είρε 270 θαηνίθνπο θαη ην 2001 1.906 θαηνίθνπο. Γηα ηηο κεηαθηλήζεηο πιεζπζκώλ: Ο αξηζκόο ησλ κεηαθηλήζεσλ από έλαλ νηθηζκό ζε έλαλ άιινλ κηθξό νηθηζκό θαηά ηελ πεξίνδν πνπ εμεηάδεη ε κειέηε είλαη 450. Πξηλ ηνλ 14 ν αη. έρνπκε πιεξνθνξίεο γηα κεηαθηλήζεηο πιεζπζκώλ μέλεο πξνέιεπζεο (ζιαβηθήο, αιβαληθήο θ.ά.) πνπ εηζέξρνληαη ζηελ Αραΐα. Σν 16 ν αηώλα αξρίδνπλ νη θαηαγξαθέο κεηαθηλήζεσλ κέζα ζηελ Αραΐα. Από ηα ρσξηά ηεο Ενπκπάηαο ζε πεξηνρέο ηνπ δήκνπ Μόβξεο θαη από πεξηνρέο ησλ Καιαβξύησλ, αιιά θαη ηεο Αξθαδίαο, ζε πεξηνρέο ηνπ δήκνπ Μεζζάηηδαο. Σν 17 ν αη. θαηαγξάθνληαη κεηαθηλήζεηο από ηε Ρνύκειε, ηελ Ήπεηξν, αιιά θαη ηελ Αηαιάληε θαη ηε Λεηβαδηά, πξνο ρσξηά ηεο Αραΐαο. Σα ρσξηά πνπ δέρηεθαλ πιεζπζκό ήηαλ ηόζν πεδηλά πνπ νη Δλεηνί πξνζπαζνύλ λα επνηθίζνπλ (Δξηλενύ, πκπνιηηείαο), όζν θαη νξεηλά (Καιαβξύησλ, Παΐσλ, Αξναλίαο). Οη Δλεηνί εγθαζηζηνύλ κόληκα θαη Γαικαηνύο κηζζνθόξνπο. Σν 18 ν αη. ζπλερίδεηαη ε είζνδνο πιεζπζκώλ ζηελ Αραΐα από ηηο πην πάλσ πεξηνρέο, ελώ πξνζηίζεληαη θαη θάηνηθνη από ηελ Ζιεία θαη ηελ Αξθαδία. Οη πξννξηζκνί ζηελ Αραΐα γηα θάπνηνπο (Ναύπαθην, Ρνύκειε) είλαη πεδηλνί, θπξίσο ζηελ Αηγηαιεία, αιιά γηα ηνπο πνιινύο είλαη νξεηλνί. Οη Αξθάδεο θαη νη Ζιείνη κεηαθηλήζεθαλ ζηηο εγγύηεξεο ζε απηνύο νξεηλέο πεξηνρέο ηεο Αραΐαο. ε κεγάιν βαζκό νη παξαπάλσ κεηαθηλήζεηο αθνξνύλ πιεζπζκνύο πνπ αλαδεηνύζαλ πξνζηαζία από πνιέκηνπο, από πεηξαηέο (εηδηθά ζηε Γπηηθή Αραΐα) θαη αλάινγεο αηηίεο. Ζ καδηθή κεηαθίλεζε πιεζπζκώλ από ηα νξεηλά ζηα πεδηλά ηεο Αραΐαο γηα ιόγνπο αλαδήηεζεο εξγαζίαο είλαη γλσζηό όηη θνξπθώζεθε θαηά ην 2 ν κηζό ηνπ 19 νπ αη. Ωζηόζν ππήξρε θαη πην πξηλ. Έρνπκε θαηαγξαθέο από ην 18 ν αη. (Σνπξθνθξαηία). Σελ ίδηα επνρή ε επίζεο πνιύ παιηά αλάγθε κεηαθίλεζεο ζηα μερεηκαδηά θαηαγξάθεηαη σο κεηαθίλεζε πιεζπζκώλ. Οη πεξηνρέο ηνπ Λαξίζνπ, ηεο Γύκεο θαη ηεο Μόβξεο ήηαλ απέξαληεο ζρεδόλ αθαηνίθεηεο εθηάζεηο εθείλε ηελ επνρή, ζηηο νπνίεο ζηγά ζηγά αλαπηύρζεθαλ ηζηθιίθηα θαη θαιιηέξγεηεο πνπ είραλ αλάγθε εξγαηηθώλ ρεξηώλ, πξνεξρόκελσλ ηηο πεξηζζόηεξεο θνξέο από ηα νξεηλά ηνπ λνκνύ. Από ηελ άιιε κεξηά ηνπ λνκνύ από ηα Σζεηζεβά, ζπλέρηδαλ λα θαηεβαίλνπλ θάηνηθνη ζε πεξηνρέο ηεο πκπνιηηείαο ιόγσ ησλ θαηνιηζζήζεσλ θαη λα δεκηνπξγνύλ ηα «Σζεηζεβνρώξηα». Σν 18 ν αη. έρνπκε παξάιιεια ξεύκαηα κεηαθηλήζεσλ. Έλα πξώην αθόξα ζε κηα νκάδα κεηαθηλήζεσλ από ηα νξεηλά ηεο Αραΐαο θαη ησλ γύξσ λνκώλ ζηα πεδηλά γηα βηνπνξηζκό. Έλα δεύηεξν από ηα νξεηλά όκνξσλ λνκώλ ζηα νξεηλά ηεο Αραΐαο γηα ιόγνπο αζθάιεηαο. Μεηά ηελ απειεπζέξσζε έρνπκε έλα ξεύκα πνπ αθνξά ζηε κεηαηξνπή ησλ μερεηκαδηώλ ζε ηόπνπο κόληκεο θαηνηθίαο. Σόηε πνιινί θηελνηξόθνη θαη βνζθνί κεηαηξέπνληαη ζε αγξόηεο. Παξάιιεια έρνπκε ην κεγαιύηεξν ξεύκα ηεο επνρήο πνπ αθνξά ζην θαηέβαζκα πνιιώλ θαηνίθσλ ησλ νξεηλώλ σο εξγάηεο γεο ζηελ αξρή πεξηζηαζηαθά θαη κεηά ηελ απόθηεζε γεο (από παξαρσξήζεηο, αιιά θαη αγνξέο) κόληκα. Απηά κέρξη ην ηέινο ηνπ 19 νπ αη. Από απηό ην ρξνληθό μεθηλά παξάιιεια κε ηα παξαπάλσ ξεύκαηα ε ζρεηηθά καδηθή κεηαθίλεζε ζην εμσηεξηθό. Σόζν από ηηο νξεηλέο πεξηνρέο όζν θαη από ηηο πεδηλέο. Έηζη ην 19 ν θαη ηνλ 20 ό αη. ζεκεηώλεηαη ηεξάζηηα εζσηεξηθή κεηαθίλεζε ζε πεδηλνύο κηθξνύο νηθηζκνύο γηα θάπνηα ηκήκαηα πιεζπζκνύ, γηα θάπνηα άιια κεηαθίλεζε ζε αζηηθά θέληξα θαη γηα θάπνηα άιια ζην εμσηεξηθό. Έηζη πνιινί νηθηζκνί, παξόηη δέρνληαη πιεζπζκνύο, κεηώλνπλ ηειηθά ηνλ πιεζπζκό ηνπο, αθνύ άιινη θάηνηθνί ηνπο θεύγνπλ. Τπάξρνπλ όκσο θαη νηθηζκνί εηδηθά νη παξαιηαθνί θαη εύθνξνη νη νπνίνη απμάλνπλ δηαξθώο. 5
Τνπσλύκηα: Σα νλόκαηα ηνλ νηθηζκώλ ηεο Αραΐαο έρνπλ ζε κεγάιν βαζκό κεηαβιεζεί κέζα ζην ρξόλν, θαζώο έγηλαλ πνιιέο, καδηθέο ή κεκνλσκέλεο, κεηνλνκαζίεο. ρεηηθά κε ηελ αξρηθή πξνέιεπζε (πξηλ ηηο κεηνλνκαζίεο) κειεηήζεθαλ 681 νλόκαηα θαηνηθεκέλσλ ηόπσλ. Διιεληθά νλόκαηα ήηαλ ην 58% πεξίπνπ θαη μελόγισζζα 27%. ήκεξα ειιεληθά νλόκαηα είλαη 371 (72,5%) θαη κε ειιεληθά νλόκαηα είλαη 86 ή, δηαθνξεηηθά, ην 16,8%. Γηα ην 10,7% δελ έγηλε δπλαηό λα ππάξμεη πξνζδηνξηζκόο. ρεηηθά κε ηνλ ηύπν ηνπ ηνπσλπκίνπ: Σα μελόθσλα ηνπσλύκηα είλαη θπξίσο αλζξσπσλύκηα, ελώ ηα ειιεληθά είλαη θαηά κεγαιύηεξν πνζνζηό δεισηηθά ηεο κνξθνινγίαο-ζέζεο ηνπ νηθηζκνύ. Πνην είλαη ην κέιινλ ηνπ λνκνύ Αραΐαο: Σν κέιινλ είλαη επνίσλν. Ο πιεζπζκόο ζα κεγαιώζεη πνιύ, νη ππνδνκέο ζα βειηησζνύλ, ην βηνηηθό επίπεδν ζα βειηησζεί. Απηό γηα ην νπνίν δελ έρσ άπνςε είλαη ην πεξηβάιινλ θαη νη θπζηθνί πόξνη. Δάλ ζα θαηαθέξνπκε λα ζηακαηήζνπκε ηελ θαηαζηξνθή ηεο γεο πνπ καο θηινμελεί. Γελ ππάξρεη ακθηβνιία γηα εκέλα όηη ην πξώην ζε αμία θνηλσληθό, νηθνλνκηθό, πνιηηηθό θαη αλζξώπηλν ζέκα πνπ πξέπεη λα καο απαζρνιεί είλαη ην θπζηθό πεξηβάιινλ καο. Σν βηβιίν καο δελ είλαη ην κόλν πνπ έρεη αζρνιεζεί κε ηνπο νηθηζκνύο, ηνπο νηθηζηέο θαη ηε δηνίθεζή ηνπο. Γηαθέξεη όκσο από ηα ππόινηπα Σηελ έθηαζε ηεο εμεηαδόκελεο πεξηνρήο πνπ είλαη ε κεγαιύηεξε δπλαηή (λνκόο) Σην επίπεδν αλάιπζεο πνπ είλαη ην κηθξόηεξν δπλαηό (νηθηζκόο), ζην ππό εμέηαζε ρξνληθό δηάζηεκα πνπ είλαη κεγάιν (1204-2010), ζηελ αθξίβεηα ησλ ζηνηρείσλ πνπ είλαη ε εγγύηεξε δπλαηή ζηηο πεγέο θαη ζηνλ ηξόπν παξνπζίαζεο πνπ είλαη λένο. ε κηα ηέηνηα εξγαζία πνπ ηνπιάρηζην από πνζνηηθήο άπνςεο είλαη κεγάιε, πνπ θξάηεζε ηόζν κεγάιν ρξνληθό δηάζηεκα, είλαη θπζηθό λα πξέπεη λα κηιήζεη θαλείο γηα ηα εκπόδηα πνπ ππεξπήδεζε, γηα ηηο δπζθνιίεο πνπ είρε, γηα ηελ επηκνλή πνπ ρξεηάζηεθε πξνθεηκέλνπ λα νινθιεξσζεί ε εξγαζία θαη άιια αλάινγα. Σέηνηα πξνβιήκαηα δελ ππήξμαλ ζηελ κειέηε καο. Δίρακε ζηελ δηάζεζε καο όζν ρξόλν ζέιακε, όζνπο πόξνπο ρξεηάδνληαλ (ρξήκαηα, ζπλεξγάηεο), όζα ηερληθά κέζα απαηηνύληαλ. Με ην κόλν πνπ είρακε λα αλακεηξεζνύκε ήηαλ κε ηηο ηθαλόηεηεο θαη ηελ επάξθεηα καο λα αληαπνθξηζνύκε ζε έλα ηέηνην έξγν. Έηζη γηα εκέλα ηα βαζηθά νθέιε από απηήλ ηελ δνπιεηά πνπ έγηλε ππό ηηο ζπλζήθεο πνπ αλέθεξα είλαη δύν: κνπ δόζεθε ε δπλαηόηεηα λα θηάζσ ηα όξηα κνπ. Γηα ό,ηη δελ ηθαλνπνηήζεη ηνλ αλαγλώζηε δελ ππάξρεη θακηά δηθαηνινγία. Έκαζα πνιιά λέα πξάγκαηα. Αλαθάιπςα λένπο νξίδνληεο κε νξαηνύο ζε εκέλα ρσξίο απηή ηε γλώζε. Από ην ζεκείν πνπ είκαη ζήκεξα κπνξώ θαη λα δηαθξίλσ όηη ην κνλνπάηη κε πάεη ζηα Αρατθά αξρεία θαη ηελ Αρατθή βηβιηνγξαθία. Κιείλσ κε επραξηζηίεο: πξώηε από όινπο επραξηζηώ ηε ζύδπγν κνπ, ε νπνία πάλσ από 10 ρξόληα ηώξα έρεη αθηεξώζεη ακέηξεηεο ώξεο ζ απηή ηε κειέηε. Δπραξηζηώ ηδηαίηεξα ηε βαζηθή νκάδα εξγαζίαο: ηε Γήκεηξα Αιεμίνπ, ηε Μαξία Φσηίνπ, ηε Μαξία Μαλσινπνύινπ, ηε νθία Κατάθα θαη ηνλ Βαζίιε Παππά. Δπραξηζηώ ην λνκάξρε Αραΐαο, θ. Γ. Καηζηθόπνπιν, ηνλ πξόεδξν ηεο Σ.Δ.Γ.Κ.Ν.Α., θ. Γ. Αιεμόπνπιν θαη εηδηθά επραξηζηώ ηνλ θ. Γ. Αγγειόπνπιν, πξόεδξν ηεο Ν.Δ.Π.Α. Ν.Α. Αραΐαο. Δπίζεο, επραξηζηώ όινπο ηνπο δήκαξρνπο ησλ δήκσλ ηνπ λνκνύ Αραΐαο από ην 1990 νη νπνίνη καο βνήζεζαλ ζηε ζπιινγή ζηνηρείσλ, αιιά θαη ηνπο 100άδεο πνιίηεο πνπ έδσζαλ πιεξνθνξίεο θαηά ηνπο επηηόπηνπο ειέγρνπο, εηδηθά θαηά ηηο πεξηόδνπο ησλ νξγαλσκέλσλ απηνςηώλ ην 1999 θαη ην 2009. Θα θιείζσ κε ηελ ζεκαληηθόηεξε αλαθνξά: ζα πξέπεη λα εμαζθαιηζηεί ε δηαλνκή ελόο αληηηύπνπ ζε θάζε ιύθεην ηνπ λνκνύ. 6