Η Αγορά Εργασίας στη Σύγχρονη Οικονομία: Θεωρία και ιδάγματα για την Οικονομική Πολιτική

Η Αγορά Εργασίας στη Σύγχρονη Οικονομία: Θεωρία και ιδάγματα για την Οικονομική Πολιτική Χριστόφορος Α. Πισσαρίδης Ετήσια Σειρά ιαλέξεων Νόμπελ Οικονομικών Αθήνα, 8 Απρίλη 2011 Τριβές στην αγορά εργασίας Θα ήθελα να αρχίσω με λίγα λόγια για την εργασία που τιμήθηκε φέτος με το βραβείο Νόμπελ. Όπως θα έχετε ακούσει, η βράβευση έγινε για μια σειρά εργασιών που αναλύουν πώς δουλεύει η αγορά όταν υπάρχουν «τριβές». Η κυριότερη αγορά όπου συναντούμε τις τριβές είναι η αγορά εργασίας. Η δική μου επιστημονική έρευνα ήταν σχεδόν αποκλειστικά πάνω στην αγορά εργασίας, πώς βρίσκει μια ισορροπία μεταξύ απασχόλησης και ανεργίας, πώς αμείβει τον εργάτη και εργοδότη, και πως μπορεί η πολιτεία να την βοηθήσει στην καλύτερη εξυπηρέτηση του πολίτη. Το τελευταίο από αυτά, η πολιτειακή βοήθεια, είναι κάτι στο οποίο αφιέρωσα ένα μεγάλο μέρος την έρευνας μου. Πολλές χώρες, με πρώτες τις

2 Σκανδιναβικές, αλλά και διεθνείς οργανισμοί όπως τον ΟΟΣΑ, έχουν υιοθετήσει πολλές από τις προτάσεις που ακολούθησαν την έρευνα στις αγορές με τριβές. Πιστεύω πως υπάρχουν πολλά στοιχεία στις έρευνες αυτές που μπορούν να βοηθήσουν την Ελλάδα, ίσως όχι άμεσα με την σημερινή κρίση, αλλά πιο μακροπρόθεσμα, στην αναπτυξιακή της πολιτική. Θα μιλήσω πιο εκτεταμένα για τις έρευνες μου και τα συμπεράσματα τους για την οικονομική πολιτική. Πριν πάω εκεί θα ήθελα να εξηγήσω μερικά θέματα για την θεωρία των τριβών, που θα βοηθήσουν να καταλάβουμε πώς φτάσαμε στην επιστήμη και οικονομική πρακτική στο σημείο που βρισκόμαστε τώρα, και τι μεταρρυθμίσεις πρέπει να γίνουν, πιο συγκεκριμένα στην Ελλάδα, για να αποφύγουμε οριστικά μελλοντικές κρίσεις. Τι είναι λοιπόν οι τριβές για τις οποίες έχουμε ακούσει τόσα πολλά τελευταία; Μπορώ να πω πως η λέξη τριβές δεν μου αρέσει και τόσο πολύ. Στα Αγγλικά τις λέμε frictions, που όπως και στα Ελληνικά μπορεί να έχει πολλαπλές έννοιες, από πόλεμο ως μια απλή πράξη που προκαλεί θερμότητα! Την ιδέα να χρησιμοποιήσουμε αυτή τη λέξη την πήραμε από τον Keynes, πού είχε μιλήσει για τριβές στη αγορά εργασίας που προκαλούν ένα μικρό ποσοστό ανεργίας, για την οποία λέει δεν χρειάζεται να ανησυχούμε, γιατί θα είναι περιορισμένη. Η εργασία μας πήρε μια διαφορετική στροφή. εν χώρισε την ανεργία σε διάφορα είδη, μερικά από τα οποία είναι ανώδυνα και άλλα καταστρεπτικά για την κοινωνία, όπως την αντιμετώπιση του Keynes. Η δική μας δουλειά ξεκίνησε λέγοντας, ας πάρουμε τις τριβές που υπάρχουν σαν δεδομένο, τι μορφή ισορροπίας θα συναντήσουμε σε αυτή την οικονομία; Η αγορά εργασίας όταν ξεκίνησαν ανεξάρτητα οι συνάδελφοι Peter Diamond και Dale Mortensen τις εργασίες τους (εγώ ήμουν ακόμα προπτυχιακός φοιτητής τότε), αντιμετωπιζόταν από τους οικονομολόγους σαν μια οποιαδήποτε άλλη αγορά. Υπήρχε ζήτηση εργασίας από εταιρείες και το δημόσιο, προσφορά εργασίας από άνδρες και γυναίκες μετασχολικής ηλικίας, και ένα ωρομίσθιο που ισορροπεί την ζήτηση με την προσφορά. Αν το ωρομίσθιο στη πράξη ήταν πιο ψηλό από αυτό είχαμε ανεργία, και αν ήταν πιο χαμηλό καταλήγαμε με κενές θέσεις.

3 Στη πραγματικότητα όμως τα πράματα δεν είναι τόσο απλά. Πρώτα-πρώτα ξέρουμε πως συνυπάρχουν πάντα και άνεργοι και κενές θέσεις. Όσο άσχημα ή όσο καλά να είναι τα πράματα στην αγορά, η συνύπαρξη ανέργων και κενών θέσεων υπάρχει, κάποτε με περισσότερη ανεργία και κάποτε με περισσότερες κενές θέσεις. Μετά, ξέρουμε πως σχεδόν κανένας που ψάχνει για εργασία δεν παίρνει την πρώτη θέση που βλέπει προκηρυγμένη. Και να την πάρει, είναι πολύ πιθανόν πως θα την αφήσει κάποτε για να πάει κάπου αλλού, σε μια καλύτερη για αυτόν θέση. Η θέση που θα αφήσει δεν θα πάει χαμένη. Κάποιος άλλος θα βρεθεί να την πάρει. Και τελικά, ξέρουμε πως οι μισθοί διαφέρουν από θέση σε θέση, και όμως υπάρχουν πάντα εργαζόμενοι με χαμηλούς μισθούς, όταν άλλοι με παρόμοια μόρφωση και ικανότητες κερδίζουν διπλά ή τριπλά. Αυτά είναι που λέμε τριβές. Αυτοί είναι παράγοντες που φέρνουν μια ισορροπία στην αγορά με άνεργους, κενές θέσεις και μισθολογική ανισότητα. Παρατηρούμε συχνές αλλαγές στη συνεργασία εργοδότη και εργαζόμενου, στην ποιότητα της δουλειάς που γίνεται, και στην διαπραγμάτευση των κοινωνικών εταίρων για τις αμοιβές και τους όρους εργασίας. Αυτές όλες οι αλλαγές οφείλονται πολλές φορές στην ανάπτυξη και αναδιάρθρωση μιας δυναμικής οικονομίας, αλλά και σε τριβές και έλλειψη καλής πληροφόρησης. Θεωρητικές βάσεις Το πιο μεγάλο ίσως πλεονέκτημα της θεωρίας της αγοράς εργασίας με τριβές είναι το ότι έχει τις βάσεις της στην μικροοικονομική θεωρία του ατόμου και της επιχείρησης. Πιο συγκεκριμένα, από πλευράς προσφοράς εργασίας αναπτύχτηκε μια νέα μικροοικονομική θεωρία αναζήτησης εργασίας (job search theory). Μέσα από αυτή την θεωρία βγήκε πληθώρα συμπερασμάτων για την ανεργία, τι μπορεί να βοηθήσει τον άνεργο, και τι τον απωθεί από την ενεργοποίηση. Αναπτύχτηκε επίσης μια νέα θεωρία δημιουργίας κενών θέσεων εργασίας, που έχει πολλά κοινά με την θεωρία των επενδύσεων. Εγώ θεώρησα τη θεωρία της αναζήτησης εργασίας μια καλή βάση για μια θεωρία ανεργίας γιατί μου φαινόταν ρεαλιστική. Σύμφωνα με τον επίσημο ορισμό της ανεργίας, άνεργοι είναι αυτοί που ψάχνουν για δουλειά και είναι

4 διαθέσιμοι να αναλάβουν καθήκοντα αμέσως. Από προσωπική μας εμπειρία γνωρίζουμε ότι αν είμαστε χωρίς δουλειά θα ψάξουμε, και αργά ή γρήγορα θα βρούμε κάτι. Πόσο γρήγορα θα βρούμε κάτι εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, αλλά κυρίως από πόσες καινές θέσεις εργασίας υπάρχουν σε σχέση με τον αριθμό ανέργων. Αυτό μπορεί σήμερα να μας φαίνεται καταφάνερο, αλλά τότε ήταν καινοτομία. Οι θεωρίες για την ανεργία όταν ήμουν φοιτητής ήταν δύο, εκ διαμέτρου αντίθετες. Η καθαρά «εθελοντική» άποψη της ανεργίας, όπου οι άνεργοι είναι χωρίς δουλειά γιατί το έχουν επιλέξει, και η Κεϋνσιανή «ακούσια» άποψη, σύμφωνα με την οποία το άτομο είναι αδρανές περιμένοντας να κληθεί από κάποιον άγνωστο για δουλειά. Ούτε η μια με ικανοποιούσε ούτε η άλλη. Πίστευα πως μια διαδικασία όπου και οι εργαζόμενοι αλλά και οι επιχειρήσεις ψάχνουν ταυτόχρονα ο ένας για τον άλλο, και είτε αποδέχονται είτε απορρίπτουν το «συνταίριασμα» (matching) που προκύπτει, θα μας έφερνε πιο κοντά στην πραγματικότητα. Αυτή η άποψη είχε καλύτερες πιθανότητες επιτυχίας, γιατί βασιζόταν στην μικροοικονομική θεωρία και γιατί μπορούσε να εξηγήσει την πραγματικότητα γύρω από την ανεργία. Επέτρεπε ακόμη να μελετηθούν υποδείγματα ισορροπίας με πιο ρεαλιστικά χαρακτηριστικά, όπως η ανομοιογένεια μεταξύ εργαζομένων ή θέσεων εργασίας, και οι διαφορές στη θεσμική δομή των αγορών εργασίας. Τα υπόδειγμα ισορροπίας που προέκυψε από αυτή την ιδέα, σε συνδυασμό με την ιδέα της δημιουργίας κενών θέσεων από επιχειρήσεις και της θεωρίας διαπραγματεύσεως μισθών, περιείχαν πολλά χαρακτηριστικά που βρίσκουμε στη σύγχρονη κοινωνία, είτε σε κανονικές καταστάσεις είτε σε καταστάσεις κρίσης. Για παράδειγμα, χρειάζεται χρόνος για να βρεθεί μια καλή δουλειά, ο οποίος διαφέρει ανάλογα με το άτομο, χωρίς όμως να μπορεί να προβλεφθεί. Αλλά ακόμα πιο σημαντικό είναι το ότι η θεωρία μας επιτρέπει να μελετήσουμε το ρόλο των κίνητρων που έχουν οι εργαζόμενοι και οι εργοδότες για την δημιουργία αποδοτικών θέσεων. Με τέτοιες προσεγγίσεις, μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα για την μορφή ισορροπίας της ελεύθερης αγοράς και τον ρόλο της οικονομικής πολιτικής. Μερικοί μπορεί να είναι ικανοποιημένοι με την ισορροπία της

5 ελεύθερης αγοράς έχουμε παραδείγματα στη βιβλιογραφία των τελευταίων χρόνων από σοβαρούς οικονομολόγους, που απορρίπτουν οποιαδήποτε ανάμιξη του κράτους στην αγορά εργασίας. εν πιστεύω πως έχουν δίκαιο. Η σημασία τριβών στην αγορά, όσο μικρές και να είναι, έχει σαν επακόλουθο ισορροπίες που δεν είναι ικανοποιητικές για όλους. Μια σωστή πολιτική μπορεί να βοηθήσει. Η δυσκολία έγκειται στο ότι δεν υπάρχουν πολιτικές της μορφής Pareto, δηλαδή που πολλοί κερδίζουν και κανένας δεν χάνει από μια μεταρρύθμιση. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα έγκεινται σε αυτό ακριβώς το δίλλημα. Πώς να πείσουμε αυτούς που θα χάσουν να δεχτούν μια μεταρρύθμιση, ενδεχομένως αποζημιώνοντας τους, για το καλό των πολλών; Ο ρόλος της οικονομικής πολιτικής Ήμουν φοιτητής στην Αγγλία προς το τέλος της δεκαετίας του 1960, της δεκαετίας του κράτους της πρόνοιας. Πιστεύαμε τότε, σαν ιδεαλιστές φοιτητές, πως θα μπορούσαμε να κάνουμε τον κόσμο ένα πιο ευχάριστο και πιο ευτυχισμένο μέρος. Είχαμε πολλά ιδανικά, και οι ανά τον κόσμο κυβερνήσεις της εποχής άφησαν ένα μεγάλο σημάδι στην ιστορία των εθνών τους, πολύ θετικό κατά την άποψη μου: η καταπολέμηση της φτώχιας στην Αμερική, η δέσμευση για πλήρη απασχόληση σε όλο το δυτικό κόσμο, το κράτος προνοίας στην Ευρώπη και το Σουηδικό μοντέλο μιας κοινωνίας προνοίας, ήταν όλα πρωτοβουλίες που είχαν γεννηθεί σε αυτή την δεκαετία. Σε τέτοιες συνθήκες ξεκίνησα και εγώ την εργασία μου. Παρά το ότι τα επίπεδα ανεργίας ήταν πολύ χαμηλά στις αρχές της δεκαετίας του 1970, πίστεψα πως οι νέες θεωρίες για αγορές με τριβές θα μπορούσαν να βοηθήσουν την πολιτεία να εισάγει θεσμούς και κανόνες στους κοινωνικούς εταίρους που να εξασφαλίσει μια πιο καλή κοινωνική ανάπτυξη, με λιγότερη ανισότητα και πιο πολλή απασχόληση από αυτή που μπορούσε να μας αποδώσει η ελεύθερη αγορά. Μπορώ να πω πως δεν απογοητευτήκαμε από τα αποτελέσματα της εργασίας μας. Αν λάβουμε υπ όψη τις πετρελαϊκές κρίσεις που έπληξαν τον δυτικό κόσμο, η απόδοση των οικονομιών μας δεν ήταν όσο άσχημη θα

6 μπορούσε να ήταν. Όλες οι ανεπτυγμένες χώρες εισήγαγαν μέτρα κατά της ανεργίας και άλλα βοηθητικά προγράμματα για τους εργαζόμενους με χαμηλά εισοδήματα. Οι θεσμοί που εισήγαγαν οι κοινωνικοί εταίροι οπωσδήποτε ήταν καλοπροαίρετοι. Βοήθησαν στην οικονομική ανάπτυξη στις αρχές. Αλλά οι καιροί αλλάζουν και οι ανάγκες της οικονομίας αλλάζουν μαζί. Μια σύγχρονη κοινωνία πρέπει να είναι σε θέση να προσαρμόζεται σε νέες πραγματικότητες, να έχει μια ευέλικτη οικονομία που να μπορεί να επωφελείται από νέες ιδέες για εκμοντερνισμό και οικονομική ανάπτυξη. ιαφορετικά θα υποχωρεί σιγά-σιγά, είτε απόλυτα είτε σε σχέση με άλλες χώρες. Αναπόφευκτα η οικονομική παρακμή θα φέρει μαζί της και την κοινωνική κατάπτωση, και τον κίνδυνο να χαθούν και τα δημοκρατικά ιδεώδη που αποκτήθηκαν με τόσους αγώνες και θυσίες. εν θέλω να μπω βαθύτερα σε θεωρητικά ή μαθηματικά επιχειρήματα για την πολιτική που χρειάζεται σήμερα, σε μια σύγχρονη αγορά εργασίας. Φτάνει να πω πως οι πολιτικές που βασίζονται στις οικονομικές θεωρίες που αναπτύξαμε έχουν εφαρμοστεί με περισσότερη επιτυχία στη Σουηδία και άλλες Σκανδιναβικές χώρες. Έχουν, επίσης, επηρεάσει και άλλες κυβερνήσεις. Ο ΟΟΣΑ προωθεί τις πολιτικές αυτές, από τον καιρό έκδοσης της σημαντικής του μελέτης Jobs Study (Μελέτη πάνω στις Θέσεις Εργασίας), το 1994. Η εφαρμογή των πολιτικών αυτών στο σύνολο τους στοιχίζει, αλλά δεν χρειάζεται να εφαρμοστούν ταυτόχρονα. Η μεμονωμένη εφαρμογή θα μπορούσε επίσης να επιφέρει ικανοποιητικά αποτελέσματα με λιγότερα δημοσιονομικά έξοδα. Θα περιγράψω πιο κάτω τις πιο επιτυχημένες πολιτικές, όπως έχουν δοκιμαστεί από άλλες χώρες, και κυρίως πολιτικές που πιστεύω πως θα μπορούσαν να βοηθήσουν την Ελλάδα να ξεφύγει από τον φαύλο οικονομικό κύκλο της χαμηλής παραγωγικότητας και μεγάλου χρέους. Αλλά πρώτα θέλω να πω μερικά λόγια για το πώς βρέθηκε η χώρα μας στη σημερινή κατάσταση και γιατί χρειάζεται μια ριζική αλλαγή στο τρόπο σκέψης του Έλληνα για να πετύχει.

7 Μια σύντομη ιστορική αναφορά Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Όταν μετά τον πόλεμο οι περισσότερες χώρες της δυτικής Ευρώπης αναπτύσσονταν με ταχύ ρυθμό σε ένα δημοκρατικό περιβάλλον, που τους επέτρεπε την κοινωνική και πολιτική άνεση της «συγκαταρίθμησης» δηλαδή μιας κατάστασης που ο κάθε ένας μπορούσε να ωφεληθεί από την οικονομική, πολιτική και κοινωνική ανάπτυξη οι τρείς χώρες που σήμερα βρίσκονται στο προσκήνιο της οικονομικής κρίσης, η Ελλάδα, Ισπανία και Πορτογαλία, ζούσαν σε ένα μεταπολεμικό ή δικτατορικό καθεστώς που δεν τους επέτρεπε να το πράξουν. Άλλοι λαοί, σύμμαχοι στον πρόσφατο τότε πόλεμο, το θεωρούσαν σαν δεδομένο. Όταν οι δικτατορίες κατάρρευσαν, δημοκρατικές και καλοπροαίρετες κυβερνήσεις επιδίωξαν να δώσουν δικαιώματα στους πολίτες που θεώρησαν πως τα είχαν κερδίσει με τον αγώνα τους ενάντια στους δικτάτορες, και με την προσφορά τους στην οικονομική ανάπτυξη μετά τον παγκόσμιο πόλεμο. Επειδή όμως οι χώρες αυτές δεν είχαν φτάσει την οικονομική ανάπτυξη των πιο προηγμένων ευρωπαϊκών χωρών, μόνο ένας τρόπος υπήρχε να δώσουν ωφελήματα που θεωρούσαν αντίστοιχα αυτών που έπαιρναν οι πιο προηγμένες χώρες. Είτε με διορισμό στον δημόσιο τομέα με ευνοϊκές συνθήκες εργασίας, είτε με νομοθεσία που επιβάλλει περιορισμούς στην αγορά προς όφελος μερικών. Όσο μια οικονομία αναπτύσσεται με γρήγορο ρυθμό αυτοί οι θεσμοί είναι βιώσιμοι. Αλλά η ύφεση που ακολούθησε τις πετρελαϊκές κρίσεις, και η διεθνοποίηση των τελευταίων 30 χρόνων, δεν επιτρέπουν τέτοιους κρατικούς περιορισμούς στην αγορά. Ο ογκώδης δημόσιος τομέας απαιτεί φορολογίες που υπονομεύουν την ανταγωνιστικότητα. Οι περιορισμοί στην αγορά προκαλούν προβλήματα που επηρεάζουν αρνητικά το άνοιγμα νέων θέσεων εργασίας, διογκώνοντας την ανεργία, παρά το ότι σκοπός τους ήταν να βοηθήσουν τον εργαζόμενο. Η παγκόσμια οικονομία έχει αλλάξει. Μαζί της έχει αλλάξει και η Ευρωπαϊκή οικονομία. Αν δεν προσαρμοστούμε στη νέα πραγματικότητα, θα χάσουμε για πάντα όλα που έχουμε κερδίσει στη νέα

8 Ευρώπη, και μαζί με αυτά θα κινδυνεύσουν και οι βασικές μας πολιτικές και κοινωνικές ελευθερίες. Παραδείγματα από άλλες χώρες Ακούω πολλές φορές να γίνεται λόγος για μια ανεπανόρθωτη «Ελληνική πραγματικότητα», που δεν επιτρέπει ριζικές μεταρρυθμίσεις. «Έτσι είμαστε εμείς», λένε πολλοί. Η ιστορία δεν το δικαιολογεί αυτό. Έχουμε πολλά παραδείγματα από άλλες χώρες που πέρασαν κρίσεις σαν την Ελληνική, και όμως τα κατάφεραν. Η Χιλή, Αργεντινή, Φινλανδία, Ολλανδία, Καναδάς, είναι μερικές από τις χώρες που μεταρρύθμισαν τις οικονομίες τους προς το καλύτερο. Και έχουμε ακόμα το παράδειγμα της Κίνας και των άλλων Κομμουνιστικών χωρών. Αλλά θα πάρω σαν παράδειγμα την οικονομία της χώρας που έζησα περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη, την Αγγλία. Στα δώδεκα χρόνια από το 1964 ως το 1976, η Αγγλία είχε δύο σοσιαλιστικές κυβερνήσεις που χρηματοδοτούνταν κατά κύριο λόγο από τα εργατικά συνδικάτα. Χρησιμοποιούσαν τον δημόσια τομέα για να ικανοποιήσουν τα αιτήματα των συνδικάτων, και ταυτόχρονα εισήγαγαν πολλά μέτρα «προστασίας» του εργάτη και καθολικής υποστήριξης του πληθυσμού με συντάξεις, συστήματα υγείας και οικισμού και άλλα επιδόματα. Το αποτέλεσμα ήταν συνεχή ελλείμματα στο δημοσιονομικό προϋπολογισμό και στο ισοζύγιο πληρωμών. Όπως σήμερα, η Αγγλία είχε την στερλίνα, και όχι ένα ενιαίο νόμισμα, και κάθε τόσο έχανε από την αξία της εξ αιτίας των ελλειμμάτων. Ο κόμπος τελικά έφτασε στο χτένι και το 1976 η χώρα κινδύνευσε από πτώχευση. Κάλεσε το ιεθνές Νομισματικό Ταμείο, που της πρόσφερε υποστήριξη υπό μορφή δανείων, αλλά με ένα πακέτο μεταρρυθμίσεων που η τότε Εργατική κυβέρνηση θεώρησε εξευτελιστικό. Αλλά δεν είχε εκλογή, το δέχτηκε και το εφάρμοσε. Κάτι έλειπε όμως, και αυτό ήταν το κίνητρο να εφαρμόσει ριζικές μεταρρυθμίσεις που να αποτρέπουν μια παρόμοια κρίση στο μέλλον. Στις επόμενες εκλογές, του 1979, το Εργατικό κόμμα έχασε παταγωδώς. Τέτοια ήταν η ζημιά που έπαθε από την κατάσταση που έφερε στη χώρα τα προηγούμενα δεκαπέντε χρόνια, που βασικά η ήττα εκείνη έφερε και το τέλος

9 του σοσιαλισμού σαν μια πολιτική δύναμη στη χώρα. Η κυβέρνηση Thatcher που πήρε την εξουσία έθεσε σαν σκοπό της την βασική μεταρρύθμιση της χώρας, από σοσιαλιστική με μεγάλο δημόσιο τομέα και νομοθετικούς θεσμούς που βόλευαν τα συνδικάτα, σε μια κοινωνία της ελεύθερης αγοράς και ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Πρέπει να πω καθαρά, μήπως δώσω λανθασμένη εντύπωση, πως ούτε τότε ούτε και τώρα βρίσκω τον εαυτό μου σύμφωνο με τις μεθόδους που χρησιμοποίησε η κυβέρνηση Thatcher για να πετύχει την μεταρρύθμιση. εν υπόγραψα την επιστολή που 364 διακεκριμένοι οικονομολόγοι έστειλαν στους Times του Λονδίνου κατακρίνοντας την πολιτική της, αλλά ούτε και την ψήφησα σε τρεις εκλογές που κέρδισε από το 1979 ως το 1987. Η διαφωνία μου όμως δεν είναι με τις μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε, αλλά με τον απότομο και αντικοινωνικό τρόπο που επέλεξε. εν συμφώνησε επίσης με την μεγάλη αύξηση της ανισότητας, που επέτρεψε να εδραιωθεί μετά την αλλαγή. Αλλά αναμφισβήτητα οι μεταρρυθμίσεις βοήθησαν την οικονομία να αποκτήσει ψηλή ανταγωνιστικότητα, και αντιγράφηκαν από πολλές χώρες στην Ευρώπη και αλλού. Τι ήταν αυτές οι μεταρρυθμίσεις; Πριν την μεταρρύθμιση η Αγγλική οικονομία είχε μεγάλες εθνικοποιημένες βιομηχανίες, που παρήγαγαν 12% του ΑΕΠ. Υπήρχε ένα μεγάλο κράτος πρόνοιας, κυρίως στους τομείς της υγείας και στέγασης, αλλά και με σοβαρή χρηματική υποστήριξη πολλών νοικοκυριών. Οι σχέσεις εργοδοτών και συνδικάτων ήταν σε πολύ άσχημη κατάσταση, κυρίως στις κρατικές βιομηχανίες, και οι απεργίες ήταν συνηθισμένο φαινόμενο. Γενικά η οικονομική δραστηριότητα ρυθμιζόταν από το κράτος, και τα εργατικά συνδικάτα ήταν πάντα αντίθετα σε μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας. Οι μεταρρυθμίσεις της Thatcher είχαν σαν σκοπό να απαλλάξουν την χώρα από τις δυνάμεις που εμπόδιζαν την ευέλικτη αναπροσαρμογή σε νέες καταστάσεις. Σε δέκα χρόνια η χώρα άλλαξε ριζικά. Με λίγα λόγια, η κυριότερη αλλαγή ήταν η μεταφορά των μέσων της οικονομικής παραγωγής από τον δημόσιο στον ιδιωτικό τομέα.

10 Οι κρατικές και ημι-κρατικές βιομηχανίες πουλήθηκαν στον ιδιωτικό τομέα. Άλλες υπηρεσίες, που πατροπαράδοτα προσφέρονται από το κράτος, μεταβιβάστηκαν επίσης στον ιδιωτικό τομέα. Η χρηματική υποστήριξη άνεργων και νοικοκυριών με χαμηλά εισοδήματα ελαχιστοποιήθηκε, και η υποστήριξη του εργαζομένου, με πιο χαμηλή φορολογία και επιδόματα, αυξήθηκε. Η χρηματοδότηση προγραμμάτων υποστήριξης των ανέργων επίσης αυξήθηκε, ταυτόχρονα με την μείωση της απ ευθείαν χρηματικής υποστήριξης. Σημαντική ήταν νέα νομοθεσία που αφορούσε τα εργατικά συνδικάτα, των οποίων περιόρισε τη δύναμη να ελέγχουν τις συνθήκες εργασίας, και περιόρισε ακόμα παραπάνω τις εξουσίες των γενικών γραμματέων μέσα στην οργάνωση. Οι μεταρρυθμίσεις του νόμου για τις εργατικές ενώσεις έφεραν μεγάλη αντίσταση από τους άμεσα ενδιαφερόμενους, όπως θα περίμενε κανείς. Οι διαδηλώσεις, και ακόμα και η βία, ήταν συχνά, με πρώτους τους ανθρακωρύχους και μετά το σύνολο των εργατικών δυνάμεων. Άλλες σημαντικές μεταρρυθμίσεις ακολούθησαν στο εκπαιδευτικό σύστημα, κάνοντας το πιο ανεξάρτητο. Οι συντάξεις, που ως τότε ήταν κυρίως κρατικές, μεταφέρθηκαν στον ιδιωτικό τομέα. Τα σχολεία και νοσοκομεία αξιολογούνται συχνά με χρηματικές επιπτώσεις σε όσους δεν έχουν καλή απόδοση. Οι περιορισμοί στις απολύσεις και στις ελεύθερες συναλλαγές στις αγορές κεφαλαίων και κοινών προϊόντων αποσύρθηκαν, με αποτέλεσμα η Αγγλία, από χώρα που ήταν κάπου στο μέσο του ευρωπαϊκού μπλοκ στους δείκτες περιορισμών στις αγορές, κατέληξε στο πιο χαμηλό (πιο φιλελεύθερο) σημείο, πλησιάζοντας έτσι την Αμερική. Το αποτέλεσμα αυτών των μεταρρυθμίσεων ήταν να εισέλθει η Αγγλία μετά το 1993 σε μια περίοδο σταθερής ανάπτυξης, με χαμηλά επίπεδα ανεργίας και πληθωρισμού. Χαρακτηριστικό είναι το ότι όταν η κυβέρνηση τελικά άλλαξε και πρωθυπουργός έγινε ο Tony Blair, με ένα νέο Εργατικό κόμμα, δεν άλλαξε σχεδόν καμιά από τις μεταρρυθμίσεις της προηγούμενης κυβέρνησης. Αντιθέτως συνέχισε και ολοκλήρωσε το πρόγραμμα που ξεκίνησε η Thatcher, με πιο ήπιους τρόπους αλλά με την ίδια επιμονή.

11 Τι μας λέει αυτή η εμπειρία; Μας λέει πως ριζικές αλλαγές μπορούν να γίνουν και εκεί που φαίνονται αδύνατες, φτάνει να υπάρχει η πολιτική και κοινωνική βούληση. Και πως ριζικές μεταρρυθμίσεις χρειάζονται χρόνο, ίσως και μια δεκαετία σε μερικές περιπτώσεις. Αλλά είναι απαραίτητες. Τι περιορισμοί υπάρχουν στις Ελληνικές αγορές; Στην αγορά εργασίας βλέπουμε την Ελλάδα σε σημαντικά και βασικά στοιχεία να είναι πίσω από άλλες χώρες στον ΟΟΣΑ. (graph) Στην απασχόληση ανδρών η απόδοση της οικονομίας είναι ικανοποιητική. Σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη θα μπορούσε να πει κανείς κάτι παραπάνω, ότι οι άνδρες στην Ελλάδα δουλεύουν πολλές ώρες στα γραφεία και καταστήματα, και πολύ λίγο στο σπίτι. Μια πιο ισορροπημένη κατανομή χρόνου, με λιγότερες ώρες εργασίας και περισσότερη βοήθεια στο νοικοκυριό, θα ήταν καλύτερη, αλλά υπάρχουν πιο σοβαρά προβλήματα να ασχοληθεί κανείς τώρα. Στην επίσημη απασχόληση των γυναικών η Ελλάδα βρίσκεται πολύ πιο πίσω από τον μέσο όρο στον ΟΟΣΑ. Βρίσκεται και πολύ πίσω σε σχέση με τα κριτήρια της Λισσαβόνας. Σε σύγκριση με άλλες Ευρωπαίες (αλλά όχι με τις Ιταλίδες), οι γυναίκες στην Ελλάδα δουλεύουν περισσότερο στα νοικοκυριά, και πολύ λιγότερο στην αγορά. Αυτό πρέπει να οφείλετε σε μεγάλο βαθμό στη διαστρέβλωση της αγοράς από κανονισμούς και γραφειοκρατία, όπως θα αναπτύξω πιο κάτω. Στην ανεργία η απόδοση δεν είναι ικανοποιητική, κυρίως μετά την κρίση του 2009, που την έχει ανεβάσει πάνω από 14%. Μόνο η Ισπανία βρίσκεται σε σαφώς χειρότερη θέση. Έχω αρκετές εισηγήσεις για τον χειρισμό του προβλήματος της ανεργίας, που θα αναπτύξω σε λίγο. Στην ανισότητα μισθών η απόδοση δεν είναι όσο ικανοποιητική είναι στις Σκανδιναβικές χώρες, αλλά οπωσδήποτε δεν φτάνει τα επίπεδα των Αγγλοσαξονικών χωρών. Αλλά στην ανταγωνιστικότητα και παραγωγικότητα η χώρα μας είναι πολύ πίσω, κατέχοντας μια από τις τελευταίες θέσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

12 Η κατάσταση μπορεί, και πρέπει, να βελτιωθεί. Όταν η αγορά εργασίας δεν αποδίδει, η οικονομία δεν αποδίδει μαζί της, οι διαφορές μεταξύ συντεχνιών και εργοδοτών επιδίνονται, το κράτος επεμβαίνει, και η παραγωγικότητα παρακμάζει. Το κοινό, για καλό και για κακό, κατηγορεί την κυβέρνηση, και για αντιστάθμισμα, το κράτος εμπίπτει στον πειρασμό να ανοίξει ακόμα περισσότερες θέσεις στον δημόσιο τομέα, να δανειστεί για να αυξήσει τις κοινωνικές παροχές, να δώσει αυξήσεις εκεί που δεν δικαιολογούνται, με καταστρεπτικά αποτελέσματα για τη δημοσιονομική κατάσταση. Λίγο-πολύ, από την αγορά εργασίας εξαρτώνται όλα. Ας κοιτάξουμε μερικά από τα βασικά στοιχεία που δημοσιεύει ο ΟΟΣΑ για την Ελλάδα και τις άλλες χώρες-μέλη. Το κυριότερο μέτρο της ελευθερίας της αγοράς εργασίας, που είναι συγκρίσιμο από χώρα σε χώρα, είναι ο δείκτης της «προστασίας της απασχόλησης». Αυτός ο δείκτης μετρά πόσο δύσκολο είναι για μια επιχείρηση να απολύσει ένα εργαζόμενο αν δεν τον χρειάζεται πια. Φυσικά αυτό ισχύει μόνο για τον ιδιωτικό τομέα, αφού στον δημόσιο τομέα είναι σχεδόν αδύνατο να γίνουν απολύσεις. Εδώ βλέπουμε την Ελλάδα να είναι πολύ πίσω. Μόνο η Γαλλία, Ισπανία, Πορτογαλία και Τουρκία από τα μέλη του ΟΟΣΑ έχουν συγκρίσιμους περιορισμούς, και ως πρόσφατα η Ελλάδα είχε ακόμα πιο ψηλό δείκτη. Μεταρρυθμίσεις που έγιναν το 2003 βοήθησαν μερικώς αυτή την κατάσταση. Πολλοί μπορεί να υποστηρίζουν πως ο δείκτης προστασίας της απασχόλησης είναι κάτι το καλό, γιατί φαινομενικά ασφαλίζει τον εργαζόμενο από τον κίνδυνο να χάσει την δουλειά του. Αλλά αυτό δεν ισχύει. Όταν ο εργοδότης ξέρει πως δύσκολα θα μπορέσει να απολύσει έναν εργάτη όταν πια δεν τον χρειάζεται, δύσκολα θα ανοίξει θέση για να τον προσλάβει όταν τον χρειάζεται. Θα προτιμήσει να δουλέψει μόνος του, ή με μέλη της οικογένειας του, ή ακόμα να προσλάβει παράνομα εργάτες. Όλα αυτά πάνε ενάντια της οικονομικής προόδου. Οι δυνατότητες του επιχειρηματία σαν αυτοαπασχολούμενος, χωρίς βοήθεια, είναι περιορισμένες. Η Ελλάδα έχει τον ψηλότερο βαθμό αυτοαπασχολούμενων στην Ευρώπη, και οπωσδήποτε οι περιορισμοί στην απόλυση εργατών είναι μια από της αιτίες.

13 Αν ο επιχειρηματίας στηρίζεται στην οικογένεια για εργοδότηση δεν βοηθά την ανεξάρτητη επαγγελματική ανάπτυξη των παιδιών και συζύγου του, και πολλές φορές δεν εγγράφονται κανονικά σαν υπάλληλοι, που θα έκανε δυνατή την συμμετοχή τους στις κοινωνικές ασφαλίσεις και άλλα δικαιώματα που τους προσφέρει η πολιτεία. Ξέρουμε επίσης από οικονομικές έρευνες πως χώρες που έχουν πολλές οικογενειακές επιχειρήσεις, που ο γιός ή η κόρη διαδέχονται τους γονείς, δεν έχουν την ίδια απόδοση όπως χώρες που έχουν πιο ανοικτές επιχειρήσεις. Και στον τομέα της απασχόλησης μελών της οικογένειας η Ελλάδα είναι από τις πρώτες στην Ευρώπη. Και φυσικά δεν χρειάζεται να σας πω πως η παρανομία κάνει κακό στον τόπο, και δυστυχώς και πάλι η χώρα μας είναι από τις πρώτες. Άλλες επιπτώσεις της μεγάλης προστασίας του εργαζόμενου είναι πάνω στην εργοδότηση γυναικών και νέων. Χώρες που έχουν αυστηρό έλεγχο στις απολύσεις έχουν και χαμηλά επίπεδα απασχόλησης γυναικών και νέων. Αυτό συμβαίνει γιατί σιγά-σιγά οι άνδρες, που βρίσκονται πιο πολλά χρόνια στην ίδια θέση εργασίας παρά οι γυναίκες και νέοι, παίρνουν το δικαίωμα προστασίας. Ο εργοδότης διστάζει να ανοίξει νέες θέσεις, με προσδοκώμενα επακόλουθα για τις γυναίκες και νέους. Ένας άλλος δείκτης επέμβασης του κράτους στην ελεύθερη αγορά είναι ο δείκτης περιορισμών στην αγορά προϊόντων. Αυτό αφορά πόσο δύσκολο είναι να ξεκινήσει κάποιος μια νέα επιχείρηση, τι ώρες επιτρέπεται στα καταστήματα να είναι ανοικτά, τι διατυπώσεις χρειάζονται κάθε χρόνο για να γίνει μια φορολογική δήλωση και ένας λογιστικός έλεγχος κλπ. Όπως βλέπουμε εδώ η Ελλάδα κατέχει την τελευταία θέση στον ΟΟΣΑ. Τέτοιας μορφής περιορισμοί στην ελεύθερη άσκηση του εμπορίου έχουν καταστρεπτικές συνέπιες για την οικονομία. Κατά πρώτο λόγο ενθαρρύνουν την παρανομία. Όταν οι γραφειοκρατικές διατυπώσεις (red tape) που χρειάζεται μια εταιρεία ή ένα κατάστημα για να δουλέψει είναι τόσο ασφυκτική, η πρώτη σκέψη του ιδιοκτήτη είναι πώς να την αποφύγει. Ενθαρρύνει την δωροδοκία. Ο δημόσιος υπάλληλος που εκδίδει τις άδειες εξασκήσεως επαγγέλματος αποκτά ιδιαίτερη σημασία για την πρόοδο μιας επιχείρησης, και ο επιχειρηματίας ψάχνει πώς να επιταχύνει τη διαδικασία με φιλοδωρήματα.

14 εν λέω πως αυτά τα πράγματα γίνονται στην Ελλάδα, αλλά οπωσδήποτε ο πειρασμός υπάρχει. Και φυσικά η υπερβολική γραφειοκρατία αποθαρρύνει πολλούς από του να εισέλθουν στην αγορά και να ξεκινήσουν επιχειρήσεις που θα αποδώσουν σε παραγωγή και θέσεις εργασίας. Τι μεταρρυθμίσεις χρειάζονται για να πετύχουμε ψηλή ανταγωνιστικότητα; Οι κρατικές παρεμβάσεις στις αγορές εργασίας, προϊόντων και υπηρεσιών έχουν σαν αποτέλεσμα τον περιορισμό του ανταγωνισμού, διατήρηση υψηλών τιμών και υψηλών περιθωρίων κέρδους. Σαν αποτέλεσμα των πολλών περιορισμών στις ελεύθερες αγορές που συναντούμε στην Ελλάδα, έχει πέσει η ανταγωνιστικότητα της Ελληνικής οικονομίας στην 26 η θέση της ΕΕ-27, δεν μπορεί η χώρα να εργοδοτήσει τους νέους και κυρίως γυναίκες, και αποθαρρύνονται οι ξένες επενδύσεις (που είναι περίπου 1% του ΑΕΠ στην Ελλάδα έναντι του 4% στην ΕΕ-27). Η εξάλειψη του ασφυκτικού ελέγχου των αγορών από το κράτος είναι απαραίτητη και για την αύξηση της ανταγωνιστικότητας της χώρας και για την καταπολέμηση της παρανομίας. εν είναι εύκολο να απελευθερωθούν οι αγορές, γιατί υπάρχουν πολλά συμφέροντα που θα πληγούν. Σας έχω αναφέρω πιο πάνω πώς το πέτυχε η Thatcher στην Αγγλία. εν συστήνω την ίδια τακτική. Αλλά ένα χρονοδιάγραμμα απελευθέρωσης για τα επόμενα 5-6 χρόνια, σε συνεργασία με τους κοινωνικούς εταίρους, είναι απαραίτητο. Όλοι οι νόμοι που ρυθμίζουν περιθώρια κέρδους, τιμές και ελάχιστο ωρομίσθιο θα πρέπει να ακυρωθούν, και κάθε περιορισμός δημιουργίας ή λειτουργίας επιχειρήσεων να σταματήσει. Η διεθνής ανταγωνιστικότητα ξεκινά από την επιχείρηση και την ντόπια αγορά, και χωρίς την απελευθέρωση της ντόπιας αγοράς δεν θα την πετύχουμε. Στην περίπτωση της αγοράς εργασίας και των περιορισμών επί των εργοδοτών έχουμε εμπλουτιστεί από τις εμπειρίες των Σκανδιναβικών χωρών. Μερικά από τα συμπεράσματα ακολουθούν.

15 Ένα πρώτο συμπέρασμα είναι ότι οι συνδικαλιστικές οργανώσεις έχουν ένα σημαντικό ρόλο να διαδραματίσουν στην αγορά εργασίας, αλλά μπορούν να επιφέρουν και μεγάλη ζημιά. Έχουμε πολλά παραδείγματα όπου οι συντεχνίες είχαν συμβάλει στην οικονομική ανάκαμψη, αλλά και παραδείγματα όπου βλάπτουν τους εργαζόμενους. Η ξεπερασμένη ιδέα, σύμφωνα με την οποία οι συντεχνίες χρειάζονται για να προστατεύσουν τους εργαζόμενους από επιθετικούς εργοδότες, που εκμεταλλεύονται τη μονοπωλιακή τους δύναμη, δεν ισχύει πλέον στη σύγχρονη κοινωνία. Σε μια ελεύθερη αγορά, τα μονοπώλια και η υπέρμετρη δύναμη των εργοδοτών ελέγχονται από τη νομοθεσία και τον διεθνή ανταγωνισμό. Οι συντεχνίες θα πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι συνεργάζονται με κυβερνήσεις και εργοδότες για το καλό ολόκληρης της χώρας. Είναι κοινωνικοί εταίροι, και όχι ανταγωνιστές των εργοδοτών. Η κοινωνική ευαισθητοποίηση συχνά απαιτεί να θυσιαστεί η αύξηση των μισθών για μικρό χρονικό διάστημα, και να δίνεται στους εργοδότες μεγαλύτερη ελευθερία στη αναδιάρθρωση των εταιριών τους, έστω κι αν αυτό απαιτεί μείωση των θέσεων εργασίας. Σε μια οικονομία που λειτουργεί σωστά, για κάθε εργοδότη που κλείνει μια θέση εργασίας, υπάρχει κάποιος άλλος που δημιουργεί μια καινούρια. Ο πρόεδρος Kennedy το προέβλεψε, όταν είπε, εάν οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να εφευρίσκουν νέα μηχανήματα που εκτοπίζουν τους εργάτες από τη δουλειά τους, έχουν και το ταλέντο να βάζουν αυτούς τους εργάτες πίσω σε μια νέα δουλειά. Ένα δεύτερο συμπέρασμα είναι πως η κυβέρνηση έχει κι αυτή ένα σημαντικό ρόλο να διαδραματίσει στη σύγχρονη αγορά εργασίας. Η κυβέρνηση χρειάζεται να στηρίξει τους άνεργους μέσω ενός συστήματος κοινωνικών ασφαλίσεων. Το επίδομα ανεργίας θα πρέπει να είναι αρκετά γενναιόδωρο, ούτως ώστε να μην οδηγηθούν οι άνεργοι στην φτώχεια. Αλλά ταυτόχρονα, χρειάζεται να παρέχει τα απαραίτητα κίνητρα στο άτομο για να αναζητά εργασία. εν υπάρχει καμιά αμφιβολία, ότι η παροχή επιδόματος ανεργίας, χωρίς την παροχή κινήτρων, επιδεινώνει το πρόβλημα της ανεργίας. Η παροχή των σωστών κινήτρων στους ανέργους δεν είναι εύκολη. Από την έρευνα μας έχουμε μάθει ότι οι άνεργοι διατηρούν κίνητρα για αναζήτηση παραγωγικής εργασίας, όταν επιβάλλονται σε αυτούς κυρώσεις σε περίπτωση

16 που αποτύχουν να βρουν δουλειά, μετά από ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Αυτό το διάστημα μπορεί να είναι από έξι μήνες έως ένα έτος. Σε ακραίες περιπτώσεις, η επιβολή κυρώσεων θα μπορούσε να συμπεριλαμβάνει και τον τερματισμό του επιδόματος ανεργίας. Αλλά, δε χρειάζεται να φτάσουμε σε αυτό το σημείο. Μια άλλη μορφή κύρωσης θα μπορούσε να είναι η συμμετοχή σε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα ή πρόγραμμα κατάρτισης σχετικά με την αγορά εργασίας. Για παράδειγμα, οι άνεργοι θα μπορούσαν να μάθουν πώς να κάνουν αιτήσεις για εργασία, πώς να αποκτούν νέα προσόντα και πώς να κάνουν τους εαυτούς τους πιο ελκυστικούς προς τους εργοδότες. Οι πολιτικές που έχω περιγράψει είναι συναφείς με την πρόσφατη εισήγηση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για πλήρη απασχόληση με αναβάθμιση των προσόντων και γνώσεων των εργαζομένων (lifelong learning). Είναι μια πολιτική με βάση της οποίας ο εργοδότης προσφέρει την εργασία όσο η επιχείρηση του το επιτρέπει και σχεδόν χωρίς περιορισμούς από το κράτος, και η κυβέρνηση αναλαμβάνει την ασφάλιση του εργαζόμενου και την εξεύρεση νέας εργασίας σε περίπτωση που ο εργαζόμενος χάσει την θέση. Η ανία έχει δοκιμάσει πρώτη αυτό το σύστημα με μεγάλη επιτυχία. Είναι γνωστό με τον όρο flexicurity. Πιστεύω πως το σύστημα flexicurity μπορεί να βοηθήσει και τον εργοδότη και τον εργαζόμενο. Χρειάζονται πολλές μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα πριν γίνει μια σωστή εισαγωγή του flexicurity, πρώτα-πρώτα με την κατάργηση περιορισμών στην απόλυση εργατών και την ταυτόχρονη εισαγωγή πιο γενναιόδωρου επιδόματος ανεργίας. Σε αργότερα στάδια οι υπόλοιπες πολιτικές που μόλις έχω περιγράψει μπορούν να ακολουθήσουν. Συμπεράσματα Με την διεθνοποίηση και την αύξηση του διεθνούς ανταγωνισμού εξελίξεις που έγιναν πιο ραγδαίες πρόσφατα με την επέκταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την πιο φιλελεύθερη οικονομική πολιτική της Κίνας και άλλων μεγάλων χωρών αργά αλλά σταθερά οι χώρες του δυτικού κόσμου απελευθερώνουν τις αγορές τους και αυξάνουν την ανταγωνιστικότητα τους.

17 Η Ελλάδα ακόμα υστερεί και χρειάζονται διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις επειγόντως. Οι μελέτες που αναγνωρίζουν τις τριβές μπορούν να μας βοηθήσουν στη σωστή επιλογή μεταρρυθμιστικής και αναπτυξιακής πολιτικής, κατά πρώτο λόγο στην αγορά εργασίας, αλλά και σε αυτή των προϊόντων και υπηρεσιών. Οι δημοσιονομικές μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα είναι απαραίτητες, αλλά η χώρα δεν θα πάει μπροστά αν δεν γίνουν και οι πιο μακροπρόθεσμες και ριζικές αλλαγές της φιλελευθεροποίησης όλων των αγορών.