ΑΡΙΣΟΣΔΛΗ, ΠΟΛΙΣΙΚΑ 11 ε Δλόηεηα 1. Ση ελλνεί ν Αξηζηνηέιεο κε ηε θξάζε «θπξηώηαην αγαζό»; Πνηα ζρέζε έρεη απηό κε ηελ πόιε, όπσο ηελ νξίδεη ν ηαγεηξίηεο θηιόζνθνο, θαη πνηα κε ην άηνκν; 1. Κάζε πφιε είλαη έλα είδνο θνηλφηεηαο πνπ επηδηψθεη θάπνην αγαζφ αλψηεξν απφ φια ηα άιια. Σηνλ Αξηζηνηέιε ε ιέμε «αγαζφλ» δελ έρεη εζηθή έλλνηα. Γειαδή θάζε πξάμε δελ έρεη ζθνπφ ην αγαζφ, ην θαιφ. Όιεο νη πξάμεηο ηνπ αλζξψπνπ έρνπλ αλαγθαζηηθά έλα ζθνπφ, δειαδή απνβιέπνπλ ζε θάπνην αγαζφ, είηε θαηλνκεληθφ είηε πξαγκαηηθφ. Ό,ηη θάλνπκε, γίλεηαη γηα θάπνην ζθνπφ. Απηφο ν ζθνπφο είλαη ην «αγαζφλ» θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε. Γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ηειηθνχ ζθνπνχ απαηηείηαη ε ρξεζηκνπνίεζε θάπνησλ κέζσλ. Αθνχ πξνθαζνξίζνπκε ηνλ ηειηθφ ζθνπφ (ηέινο) χζηεξα εμεηάδνπκε κε πνηα κέζα ζα εθπιεξσζεί. Η πφιε απνηειεί κηα νινθιεξσκέλε θνηλσλία πνπ πξνέθπςε απφ κηα καθξά εμειηθηηθή πνξεία κέζα απφ ηα πξνεγνχκελα θνηλσληθά κνξθψκαηα, δειαδή ηνλ νίθν θαη ηελ θψκε. Αλαπφζπαζην ζηνηρείν ηεο πφιεο είλαη ν πνιίηεο, ε κηθξφηεξε κνλάδα απφ ηελ νπνία απνηειείηαη. Όπσο θαηέζηε ζαθέο θαη απφ ηα Ηζηθά Νηθνκάρεηα, ππέξηαην αγαζφ γηα ην άηνκν είλαη ε επδαηκνλία. Αιιά θαη γηα ηελ πφιε ππέξηαην αγαζφ είλαη ε επδαηκνλία ησλ πνιηηψλ, αθνχ απηφο είλαη θαη ν ηειηθφο ζθνπφο ηεο. Αμίδεη ινηπφλ ζ απηφ ην ζεκείν λα επηζεκάλνπκε ηε ζρέζε ησλ Ηζηθψλ Νηθνκαρείσλ κε ηα Πνιηηηθά. Σηα Ηζηθά Νηθνκάρεηα ε φιε δηαπξαγκάηεπζε αθνξά ηελ αξεηή θαη ην ελλνηνινγηθφ ηεο βάζνο. Όηαλ ην άηνκν νινθιεξσζεί εζηθά θαη γίλεη ελάξεην, ζα είλαη ηθαλφ λα πξνζθέξεη ηελ πξνζσπηθή ηνπ ζπλεηζθνξά ζηελ βειηίσζε θαη ηεο πνιηηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο, ζηελ θαηάθηεζε ηεο θαζνιηθήο επεκεξίαο. Δπνκέλσο, ηα Πνιηηηθά ινγηθά πξνυπνζέηνπλ, γηα λα εθαξκνζηεί ην πεξηερφκελν ηνπο, ηελ εζηθή δηαπαηδαγψγεζε πνπ πεξηγξάθνπλ ηα Ηζηθά Νηθνκάρεηα. Οπζηαζηηθά ζηελ ελφηεηα απηή ν Αξηζηνηέιεο επηηπγράλεη ηε ζχλδεζε ηεο πφιεο κε ην άηνκν, ηνλ πνιίηε. Αλ ινηπφλ ην ππέξηαην αγαζφ, ν ππέξηαηνο ζηφρνο, ην «ηέινο» ηεο πφιεο είλαη ε επδαηκνλία, ηφηε είλαη θαλεξφ φηη δέρεηαη ηελ απφιπηε ζχλδεζε ηνπ ππέξηαηνπ αγαζνχ γηα ην άηνκν κε ην ππέξηαην αγαζφ γηα ηελ πφιε θαη αληίζεηα, Τν αγαζφ ηεο πφιεο θαη ηνπ πνιίηε είλαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλα κεηαμχ ηνπο θαζψο ζπκπίπηνπλ. Όπσο ην ππέξηαην αγαζφ ηνπ αλζξψπνπ, ε επδαηκνλία, επηηπγράλεηαη κε ηηο πξάμεηο ηνπ αηφκνπ, έηζη θαη ην ππέξηαην αγαζφ ηεο πφιεο, ε επδαηκνλία δειαδή ησλ πνιηηψλ, επηηπγράλεηαη πάιη κε ηηο πξάμεηο ησλ αηφκσλ. Απ απηφ ζπκπεξαίλνπκε φηη ε γεληθή ζπκπεξηθνξά ηνπ αηφκνπ έρεη απνθιεηζηηθά πνιηηηθφ πεξηερφκελν, νη πξάμεηο ηνπ έρνπλ πνιηηηθέο ζπλέπεηεο, ζπλεπάγνληαη δειαδή ηελ επδαηκνλία ηεο πφιεσο. Δπηινγηθά, ε ηαχηηζε αηνκηθνχ θαη θνηλσληθνχ αγαζνχ δίλεη πνιηηηθφ πεξηερφκελν ζηηο πξάμεηο ησλ αηφκσλ κηαο πφιεο. Η πφιε είλαη έλα είδνο θνηλσληθήο ζπκβίσζεο, ππεξέρεη ζε αμία απφ ηηο άιιεο κνξθέο θνηλσλίαο θαη ηαπηφρξνλα ηηο πεξηθιείεη. Δίλαη αλψηεξε απφ φιεο ηηο άιιεο, είλαη ηειεηφηεξε, είλαη ην «ηέινο» ηεο θνηλσληθήο ζπκβίσζεο γηαηί είλαη απηάξθεο θαη γη απηφ επηδηψθεη ην αλψηεξν απφ φια ηα αγαζά, δειαδή ηελ επδαηκνλία, ην εὖ ζῆν. Όια απηά βέβαηα πξνθχπηνπλ απφ ηελ παξαγσγηθή ζπιινγηζηηθή πνξεία ηελ νπνία ν θηιφζνθνο παξαζέηεη ζην ζπγθεθξηκέλν α- πφζπαζκα: Πξνθείκελεο: (α) θάζε πφιε είλαη θνηλσλία, (β) θάζε θνηλσλία ζπγθξνηείηαη ράξηλ θάπνηνπ αγαζνχ πκπέξαζκα: ε θπξηφηαηε απφ φιεο ηηο θνηλσλίεο απνβιέπεη ζην θπξηφηαην απφ φια ηα αγαζά. ή Ο Αξηζηνηέιεο ζεσξεί φηη ην χςηζην αγαζφ πνπ κπνξεί λα απνθηήζεη έλαο άλζξσπνο κέζσ ηεο πξάμεο (τό πρακτόν αγαθόν) είλαη ε επδαηκνλία, ηελ νπνία φξηζε ζην ηέινο ηνπ Α βηβιίνπ ησλ Ηζηθψλ Νηθνκαρείσλ σο «ελέξγεηα ηεο ςπρήο ηνπ αλζξψπνπ κε ηνπο θαλφλεο ηεο ηέιεηαο αξεηήο». Καη ε πφιε σο φινλ επηδηψθεη ην θνξπθαίν αγαζφ, ηελ επδαηκνλία, πνπ είλαη απνηέιεζκα ηεο απηάξθεηαο. Ο Σηαγεηξίηεο θηιφζνθνο δέρεηαη ηελ απφιπηε ζχκπησζε ηνπ ππέξηαηνπ γηα ην άηνκν 1
αγαζνχ κε ην ππέξηαην γηα ηελ πφιε αγαζφ: ε πφιε γελλήζεθε γηα ηε δηαζθάιηζε ηεο δσήο, ηθαλνπνηεί φκσο ηελ επηζπκία γηα επδσία (εὖ ζῆν). «Η επδαηκνλία εμαξηάηαη πξσηαξρηθά απφ ηελ αξεηή θαη δεπηεξεπφλησο απφ ηα πιηθά αγαζά»(w. D. Ross). Πξνθαλέο είλαη φηη ε επδαηκνλία ηεο πφιεσο γίλεηαη εθηθηή, αλ φια ηα άηνκα πνπ δνπλ ζε απηή απνβιέπνπλ ζηελ αξεηή. «Με ην λφεκα απηφ ε γεληθή ζπκπεξηθνξά ηνπ αηφκνπ έρεη απνθιεηζηηθά πνιηηηθφ πεξηερφκελν = νη πξάμεηο ησλ αηφκσλ έρνπλ απνθιεηζηηθά πνιηηηθέο ζπλέπεηεο, ζπλεπάγνληαη δει. ηελ επδαηκνλία (ή ην αληίζεην) ηεο πφιεσο». 2. Να θαηαγξάςεηε ηε ζπιινγηζηηθή πνξεία πνπ αθνινπζεί ν θηιόζνθνο θαη ην ζπκπέξαζκά ηνπ ζρεηηθά κε ηελ πόιε. Να ζπκπεξηιάβεηε θαη ηηο πξνηάζεηο πνπ ππνλννύληαη. 2. Ο ζπιινγηζκφο κε ηνλ νπνίν ν Αξηζηνηέιεο θαηαιήγεη ζηε δεζπφδνπζα ηδέα ηνπ έξγνπ, φηη δειαδή ε πφιε έρεη ζθνπφ ηεο ην αλψηαην αγαζφ, κπνξεί λα δηαηππσζεί σο εμήο: α) Κάζε πφιε είλαη έλα είδνο θνηλφηεηαο, κηα κνξθή θνηλσληθήο ζπκβίσζεο. Γίλεηαη ε έλλνηα ηνπ γέλνπο (genus proximum), δει. ε ακέζσο πιαηχηεξε έλλνηα ζηελ νπνία ππάγεηαη απηή πνπ ν θηιφζνθνο ζέιεη λα νξίζεη. Με ηελ έλλνηα ηνπ γέλνπο ηεο πφιεο ν Αξηζηνηέιεο εηζάγεη κηα απηαπφδεηθηε θαη αλακθηζβήηεηε παξαδνρή, β) Κάζε θνηλφηεηα έρεη ζπγθξνηεζεί γηα ράξε θάπνηνπ αγαζνχ. γ) Άξα φιεο νη θνηλφηεηεο - θαη βεβαίσο θαη ε πφιε - απνβιέπνπλ ζε θάπνην αγαζφ. δ) Η αλψηεξε απφ φιεο ηηο θνηλφηεηεο απνβιέπεη ζην αλψηεξν απφ φια ηα αγαζά. Γη απηφ ε πφιε, πνπ βξίζθεηαη ζηελ θνξπθή ησλ θπζηθψλ κνξθψλ θνηλσληθήο ζπκβίσζεο, απνβιέπεη ζην θπξηφηαην αγαζφ. Ο Αξηζηνηέιεο παξνπζηάδεη ηελ εηδνπνηφ δηαθνξά (specifica differentia), ην ηδηαίηεξν δειαδή γλψξηζκα κε ην νπνίν ε νξηζηέα έλλνηα δηαθξίλεηαη απφ ηηο νκνγελείο ηεο έλλνηεο, ην ζηφρν ηεο πφιεο πνπ είλαη ην θπξηφηαην απφ φια ηα αγαζά. Γηα ην ζπκπέξαζκα ππνλνείηαη φηη «ππάξρεη κηα αλαινγία αλάκεζα ζηε ζεηξά ηεξάξρεζεο ησλ ζπκβησηηθψλ θνηλσληψλ θαη ζηελ ηεξαξρεκέλε ζεηξά «αγαζψλ» ηα νπνία απηέο επηδηψθνπλ» (Fr. Wolff), φηη δειαδή θάζε θνηλσλία απνβιέπεη ζε έλα αγαζφ αλάινγα κε ην ραξαθηήξα ηεο, ε θαηψηεξε ζε θαηψηεξν, ε αλψηεξε ζε αλψηεξν. Ο Αξηζηνηέιεο ζεσξεί ηηο άιιεο θνηλσλίεο κφξηα ηεο πνιηηηθήο θνηλσλίαο θαη ηηο ηνπνζεηεί ζε ππνδεέζηεξε απφ απηή ζέζε, αθνχ ε πνιηηηθή θνηλσλία δε ζηνρεχεη ζην εηδηθφ θαηά πεξίπησζε ζπκθέξνλ, ζην ζπκθέξνλ ηεο ζηηγκήο, αιιά ζε απηφ πνπ αθνξά ἅπαντα τόν βίον. ή Η ζπιινγηζηηθή πνξεία πνπ αθνινπζεί ν Αξηζηνηέιεο πξνθεηκέλνπ λα νξηζηεί ε έλλνηα «πφιε» ζπλάδεη κε ηελ θαζηεξσκέλε απφ ην θηιφζνθν δηαδηθαζία δηαηχπσζεο ησλ ζπιινγηζκψλ ηνπ. Γειαδή αξρίδεη απφ κηα γεληθή δηαηχπσζε επηθαινχκελνο επηκέξνπο πεξηπηψζεηο. Πξφθεηηαη γηα ηε γλσζηή παξαγσγηθή ζπιινγηζηηθή κέζνδν. Σηε ζπγθεθξηκέλε ελφηεηα ν Αξηζηνηέιεο πξνβαίλεη ζηνλ νξηζκφ ηεο έλλνηαο «πφιεο» μεθηλψληαο απφ ηελ έλλνηα «θνηλσλία» θαη ζηελ πνξεία δηεηζδχεη ζηελ εηδνπνηφ δηαθνξά απηήο απφ ηηο άιιεο θνηλσλίεο, δειαδή ζην ζηφρν ηεο. Αλαιπηηθφηεξα ν ζπιινγηζκφο κπνξεί λα δηαηππσζεί σο εμήο: - Κάζε πφιε είλαη έλα είδνο θνηλσλίαο. - Κάζε θνηλσλία έρεη ζπγθξνηεζεί γηα ηελ επίηεπμε θάπνηνπ αγαζνχ. - Δπνκέλσο, φιεο νη θνηλσλίεο ζηνρεχνπλ ζε θάπνην αγαζφ. - Η αλψηεξε θνηλσλία απ φιεο απνβιέπεη ζην αλψηεξν απ φια ηα αγαζά. Δλ θαηαθιείδη, γίλεηαη αληηιεπηφ φηη ε έλλνηα «πφιε» δηαθξίλεηαη ζε εθείλνλ ηνλ ηχπν φπνπ επηδηψθεη θαζνιηθνχο ζηφρνπο («ἡ πασῶν κυριωτάτη») ζπκβάιινληαο έηζη ζηελ εμαζθάιηζε ηεο απηάξθεηαο θαη ζην αληίζηνηρν κνληέιν ηεο ππνδεέζηεξεο θνηλσλίαο (κφξην ηεο αλψηεξεο) φπνπ είλαη ηθαλή κφλν γηα ηελ επίηεπμε κεκνλσκέλσλ ζπκθεξφλησλ. 2
3. Πνηα είλαη ε άπνςε ηνπ Αξηζηνηέιε γηα ηελ ύπαξμε ηεο πόιεο ζε ζρέζε κε άιινπο ζνθηζηέο θαη θηινζόθνπο ηεο επνρήο ηνπ; 3. Ο Αξηζηνηέιεο επηζπκεί λα αληηθξνχζεη ηηο απφςεηο ησλ ζνθηζηψλ φηη ε χπαξμε ηεο πφιεο είλαη ζπκβαηηθή, φηη νθείιεηαη ζην λφκν θαη επνκέλσο είλαη αληίζεηε ζηε θχζε ηνπ αλζξψπνπ. Σχκθσλα κε ην Σηαγεηξίηε θηιφζνθν, ε πφιε απνηειεί ηελ ηειεηφηεξε κνξθή θνηλσληθήο νξγάλσζεο θαζψο πεξηθιείεη ηηο πξψηκεο κνξθέο ηεο θνηλσλίαο πνπ ήηαλ ν νίθνο θαη ε θψκε. Καη νη δχν απηνί θνηλσληθνί ζρεκαηηζκνί δεκηνπξγήζεθαλ απφ ηε θπζηθή ηάζε ηνπ αλζξψπνπ λα ηθαλνπνηήζεη θπζηθέο ηνπ αλάγθεο. Άξα θαη ε πφιε πεξηγξάθεηαη σο πξντφλ ηεο θχζεο, ρσξίο βέβαηα λα ηελ απηνλνκεί απφ ηελ αλζξψπηλε βνχιεζε. Η αλζξψπηλε βνχιεζε ηε δεκηνχξγεζε θαη ηε δηαηεξεί ζηε δσή. Γειψλεη φηη ε πφιε είλαη θάηη θπζηθφ, κε ηελ έλλνηα φηη έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηε θχζε ησλ πξαγκάησλ θαη φρη ζε θάπνηα αλζξψπηλε ηδηνηξνπία. Θεσξεί ηελ χπαξμε ηεο πφιεο ζχκθπηε κε ηελ χπαξμε ηνπ αλζξψπνπ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ν Πξσηαγφξαο αλήθεη ζηνπο ζνθηζηέο πνπ ππεξαζπίδνληαη ην λφκν, εμεγεί ηε ζχζηαζε ηεο πφιεο απφ ηελ αλάγθε (πξνζηαζίαο απφ ηα άγξηα ζεξία, επηβίσζεο γεληθφηεξα), αιιά ηνλίδεη φηη ρσξίο ηελ αλάπηπμε ηεο «αηδνχο» θαη ηεο «δίθεο», ηεο πνιηηηθήο δειαδή αξεηήο, δε ζα ήηαλ δπλαηφλ λα ππάξρεη πφιε. Η δπλαηφηεηα αλάπηπμεο ηεο πνιηηηθήο αξεηήο ελππάξρεη ζηνλ άλζξσπν, αιιά αλαπηχζζεηαη κε ηε δηδαζθαιία θαη ηε δσή ζηελ θνηλσλία. Σχκθσλα φκσο κε έλαλ άιιν κεγάιν θηιφζνθν ηεο επνρήο, ηνλ Πιάησλα, αηηία ηεο ζχζηαζεο πφιεσλ είλαη ε έιιεηςε απηάξθεηαο ηνπ αλζξψπνπ σο μερσξηζηνχ αηφκνπ θαη ε αιιειεγγχε. Τα άηνκα έλησζαλ ηελ αλάγθε γηα ηελ αιιειεγγχε, ε νπνία νδεγεί ζηνλ θαηακεξηζκφ ηεο εξγαζίαο θαη ηελ εμεηδίθεπζε, ζηνηρεία ηα νπνία απνηεινχλ απαξαίηεηεο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ αλάπηπμε ηεο πφιεο. 4. Με βάζε ηελ ελόηεηα λα πξνζδηνξίζεηε ηελ νξηζηέα έλλνηα, ην γέλνο ζην νπνίν αλήθεη θαη ηηο εηδνπνηνύο δηαθνξέο πνπ ηε δηαθξίλνπλ από ηηο άιιεο νκνγελείο ηεο έλλνηεο. 4. Δμεηάδνληαο ηελ πξψηε πξνθείκελε (ε πφιε είλαη κηα κνξθή θνηλσληθήο ζχκβαζεο) παξαηεξνχκε πσο πξφθεηηαη γηα κηα έλλνηα «γέλνπο» (γέλνο = ην πιεζηέζηεξν ζχλνιν ζην νπνίν πεξηέρεηαη ε νξηζηέα έλλνηα). Γηα λα δνζεί φκσο πιήξεο νξηζκφο ζα πξέπεη ην «γέλνο» λα ζπκπιεξσζεί θαη απφ ηελ «εηδνπνηφ δηαθνξά», ην ηδηαίηεξν δειαδή γλψξηζκα πνπ δηαθξίλεη ηελ νξηζηέα έλλνηα απφ ηηο νκνγελείο ηεο. Δδψ ην «γέλνο» είλαη ε «θνηλσληθή ζπκβίσζε» θαη ε «νξηζηέα έλλνηα» είλαη ε «πφιε». Οη «εηδνπνηνί δηαθνξαί» ινηπφλ απφ ηηο άιιεο ζπκβησηηθέο θνηλφηεηεο είλαη ηξεηο: α) απαξηίδεηαη απφ κηθξφηεξεο θνηλσληθέο νκάδεο (νηθνγέλεηεο, θψκεο) β) έρεη θάπνην πνιίηεπκα γ) ζηνρεχεη ζην αλψηαην αγαζφ 5. Με πνηνλ ηξόπν νξίδεη ηελ «πόιηλ» ν Αξηζηνηέιεο; 5. Καη' αξράο, ζα πξέπεη λα δηεπθξηληζηεί φηη κε ηνλ φξν πφιηο νη αξραίνη Έιιελεο ελλννχζαλ απηφ πνπ εκείο ζήκεξα νλνκάδνπκε «πνιηηεία» ή «θξάηνο», δειαδή ηελ θπξίαξρε θαη αλεμάξηεηε θξαηηθή νληφηεηα. Σχκθσλα κε ηνλ Αξηζηνηέιε (Αξηζηνηέινπο Τνπηθά, 103 b 15: «ὁ ὁρισμός ἐκ γένους κάι διαφορῶν ἐστιν»), γηα λα νξηζηεί κηα έλλνηα (π.ρ. ε έλλνηα άλζξσπνο), ζα πξέπεη: α. λα θαζνξηζηεί ην «πξνζερέο γέλνο» ηεο, δειαδή λα πξνζδηνξηζηεί ην πιεζηέζηεξν ζχλνιν ν- κνεηδψλ ελλνηψλ ζην νπνίν απηή αλήθεη («πξνζερέο γέλνο» ηεο έλλνηαο άλζξσπνο είλαη ε έλλνηα δψν) θαη β. λα εληνπηζηεί ε «εηδνπνηφο δηαθνξά» ηεο, δειαδή ην ηδηαίηεξν εθείλν γλψξηζκα πνπ ηε δηαθνξνπνηεί απφ φιεο ηηο άιιεο πνπ αλήθνπλ ζην ίδην ζχλνιν ή «γέλνο» κ' εθείλε («εηδνπνηφο δηαθνξά» ηνπ αλζξψπνπ έλαληη ησλ ππφινηπσλ φλησλ πνπ αλήθνπλ ζην ίδην «γέλνο» κ' εθείλνλ είλαη ν ιφγνο, ε ινγηθή. Δπνκέλσο, ν άλζξσπνο κπνξεί λα νξηζηεί σο «ζῷον ἔλλογον»). Απηή ηε δηαδηθαζία αθνινπζεί ν Αξηζηνηέιεο θαη ζηελ 11ε ΔΝΟΤΗΤΑ, πξνθεηκέλνπ λα νξίζεη ηελ έλλνηα πφιηο: αξρηθά θαζνξίδεη ην «πξνζερέο γέλνο»ηεο (θνηλσλία, δει. ζπκβησηηθή θνηλφηεηα) θαη ζηε ζπλέρεηα ε- 3
πηζεκαίλεη κία απφ ηηο «εηδνπνηνχο δηαθνξέο» ηεο έλαληη ησλ ππφινηπσλ νκνγελψλ ελλνηψλ («τοῦ κυριωτάτου πάντων <τῶν ὰγαθῶν> στοχάζεται», δει. φηη ν ηειηθφο ζθνπφο ηεο είλαη ε πξαγκάησζε ηνπ χςηζηνπ αγαζνχ γηα ηνλ άλζξσπν, ηεο εὐδαιμονίας). Ο πιήξεο νξηζκφο ηεο έλλνηαο πφιηο ζα δνζεί απφ ηνλ Αξηζηνηέιε ζηηο επφκελεο ελφηεηεο, φηαλ ζα αλαθεξζνχλ θαη νη άιιεο δχν «εηδνπνηνί δηαθνξέο» ηεο (ε πξνέιεπζή ηεο απφ κηθξφηεξεο θαη αηειέζηεξεο κνξθέο θνηλσληθήο ζπκβίσζεο, ηελ οἰκίαν θαη ηελ κώμην, θαη ε χπαξμε ζε απηήλ πνιηηεχκαηνο). Σχκθσλα κάιηζηα κε ηνλ Αξηζηνηέιε, ε πφιηο πεξηθιείεη κέζα ηεο φιεο ηηο άιιεο ζπκβησηηθέο θνηλφηεηεο («πάσας περιέχουσα τάς ἄλλας»), νη νπνίεο απνηεινχλ ππνζχλνιά ηεο, θαη ζπλάκα είλαη αμηνινγηθά αλψηεξε απφ εθείλεο («πασῶν κυριωτάτη»). Απηφ ζεκαίλεη φηη, θαηά ηνλ Σηαγεηξίηε θηιφζνθν, ε πφιηο είλαη ε αξηηφηεξε κνξθή θνηλσληθήο ζπκβίσζεο θαη φηη θάζε άιιε νληφηεηα κεγαιχηεξεο έθηαζεο απφ εθείλε (ζπκπνιηηείεο, ειιεληθφ έζλνο, απηνθξαηνξία Μεγάινπ Αιεμάλδξνπ) δελ ζπληζηά ζπκβησηηθή θνηλφηεηα («κοινωνία»), αιιά ραιαξφ άζξνηζκα αηφκσλ. 6. Να ζρνιηαζηεί ε θξάζε ηνπ Αξηζηνηέιε «ηοῦ γάρ εἶναι δοκοῦντος ἀγαθοῦ χάριν πάντα πράττουσι πάντες». 6. Ο Αξηζηνηέιεο κε ηε θξάζε απηή, ηελ νπνία παξαζέηεη παξελζεηηθά ζην θείκελν, πξνθεηκέλνπ λα δηαζαθελίζεη ηνλ ζπιινγηζκφ ηνπ ζρεηηθά κε ηελ αμία ηνπ αγαζνχ πνπ επηδηψθεη θάζε άηνκν κε ηηο πξάμεηο ηνπ, πξνβάιιεη κηα αηζηφδνμε αληίιεςε, ζχκθσλα κε ηελ νπνία φινη νη άλζξσπνη, ηφζν σο αηνκηθέο νληφηεηεο φζν θαη σο κέιε κηαο θνηλφηεηαο, απνζθνπνχλ κε θάζε ηνπο ελέξγεηα ζηελ πξαγκάησζε αγαζψλ, είηε πξαγκαηηθψλ είηε θαηλνκεληθψλ. Ο Σηαγεηξίηεο θηιφζνθνο, επεξεαζκέλνο βαζχηαηα απφ ηνλ δάζθαιν ηνπ Πιάησλα, ζεσξεί φηη ν άλζξσπνο έρεη ηελ έκθπηε ηάζε γηα ηειείσζε, αξθεί λα ιάβεη ζσζηή θαη πξνζεγκέλε εθπαίδεπζε. Τε δπλακηθή ηεο θξάζεο κεηξηάδεη ε ιέμε «δοκοῦντος», θαζψο πξνζδίδεη ππνθεηκεληθά θξηηήξηα ζηελ επίηεπμε ηνπ αγαζνχ. Ο άλζξσπνο, δειαδή, σο λνήκνλ νλ, δηακνξθψλεη πξνζσπηθή θξίζε θαη έρεη ειεπζεξία ζηηο επηινγέο ηνπ. Σπλεπψο, πξαγκαηψλεη ηηο επηζπκίεο ηνπ ζχκθσλα κε ηηο αηνκηθέο ηνπ αλάγθεο. Παξφια απηά, δελ ζηακαηά λα αγσλίδεηαη κε θάζε ηξφπν («πάντα πράττουσι»), θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε, γηα ηελ ελίζρπζε ησλ ζεηηθψλ ζηνηρείσλ ηνπ ραξαθηήξα ηνπ. Η θαηάθηεζε ηνπ αγαζνχ, ζχκθσλα κε ηελ ηειενινγηθή αληίιεςε ηνπ Αξηζηνηέιε, είλαη απηή πνπ παξαθηλεί ηνλ θαζέλα λα κεηέρεη ζε κηα ζπκβησηηθή θνηλφηεηα κε θνηλφ ζηφρν ηελ επδαηκνλία θαη ηελ εζηθή εμχςσζε ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο. 7. ύκθσλα κε ηνλ Αξηζηνηέιε, ε εζηθή θηινζνθία είλαη κέξνο ηεο πνιηηηθήο θηινζνθίαο. Να εμεγήζεηε, κε βάζε ην θείκελν ηεο Δλόηεηαο 11, πώο ζπλδένληαη ε εζηθή θαη ε πνιηηηθή ζηε ζθέςε ηνπ. 7. Σην έξγν ηνπ Ηζηθά Νηθνκάρεηα ν Αξηζηνηέιεο αλαθέξζεθε δηεμνδηθά ζην πην κεγάιν αγαζφ πνπ επηδηψθνπλ κε ηηο πξάμεηο ηνπο νη άλζξσπνη, δειαδή ζηελ επδαηκνλία, ηελ νπνία φξηζε φρη σο ςπρηθή θαηάζηαζε, αιιά σο ελέξγεηα ηεο ςπρήο κε ηνπο θαλφλεο ηεο ηέιεηαο αξεηήο (ἡ εὐδαιμονία ἐστί ψυχῆς ἐνέργειά τις κατ' ἀρετήν τελείαν). Τελ επδαηκνλία, ινηπφλ, θαηά ηνλ θηιφζνθν, ηελ εμαζθαιίδνπλ νη άλζξσπνη κφλν κε ηελ θαηάθηεζε ηεο αξεηήο θαη απηή κε ηε ζεηξά ηεο πξαγκαηψλεηαη κέζα απφ ηελ θαζεκεξηλή ζπκπεξηθνξά θαη δξάζε ηνπο, θάηη πνπ θαηαδεηθλχεη φηη ε αξηζηνηειηθή εζηθή είλαη πξνζαλαηνιηζκέλε πξνο ηελ αλζξψπηλε πξάμε θαη δελ α- πνηειεί ειεχζεξε αλαδήηεζε γλψζεο. Ο ιφγνο γηα ηνλ νπνίν ν Αξηζηνηέιεο αθηέξσζε ηα Ηζηθά Νηθνκάρεηα ζηε κειέηε ησλ αξεηψλ δελ ήηαλ κφλν γηαηί ζεσξνχζε πσο κέζσ απηψλ νη άλζξσπνη ζα γίλνπλ θαιχηεξνη σο άηνκα, αιιά θαη επεηδή ε απφθηεζή ηνπο ζα ηνπο έθαλε λα ιεηηνπξγνχλ ζσζηά κέζα ζηελ πόλιν, θάηη πνπ ελδηέθεξε ηδηαίηεξα ηνπο αξραίνπο Έιιελεο. Σχκθσλα κε φζα π- πνζηεξίδεη ν θηιφζνθνο ζηελ 11ε Δλφηεηα ησλ Πολιτικών, ζηφρνο ηεο πόλεως είλαη ε επδαηκνλία (-στοχάζεται- τοῦ κυριωτάτου πάντων- τῶν ἀγαθῶν). Δπνκέλσο, ην ππέξηαην αγαζφ 4
γηα ην άηνκν ηαπηίδεηαη κε ην ππέξηαην αγαζφ γηα ηελ πόλιν. Τν άηνκν επηηπγράλεη κε ηηο πξάμεηο ηνπ ηελ επδαηκνλία κε ηηο πξάμεηο ηνπ σο πνιίηεο ζα επηηεπρζεί θαη ην ππέξηαην αγαζφ γηα ηελ πόλιν. Η ηειεπηαία είλαη έλα «φινλ» πνπ απαξηίδεηαη απφ πνιίηεο. Η ζπκπεξηθνξά ηνπο έρεη πνιηηηθφ πεξηερφκελν θαη απφ ηηο πξάμεηο ηνπο ζα εμαξηεζεί εάλ ε πόλις ζα νδεγεζεί ζην επηδησθφκελν «τέλος», ζηελ επδαηκνλία. Η ζπιινγηθή επδαηκνλία ζα επηθέξεη αλαπφδξαζηα θαη ηελ αηνκηθή, αθνχ ην «κέξνο» (άηνκν) βξίζθεηαη ζε άκεζε εμάξηεζε απφ ην «φινλ» (πόλις). Σε αληίζεζε ινηπφλ κε ηνλ δάζθαιν ηνπ ηνλ Πιάησλα, πνπ ζεσξνχζε πσο κφλν κέζσ ηεο θηινζνθίαο κπνξεί λα πξνζεγγίζεη θαλείο ην Αγαζφ, ν Αξηζηνηέιεο πίζηεπε φηη ε επδαηκνλία είλαη κηα αλζξψπηλε επηδίσμε πξνζηηή ζηνλ ειεχζεξν πνιίηε κέζα απφ ηελ ελάξεηε δσή. 5
12 ε Δλόηεηα 1. Με πνην ζπιινγηζκό θαηαιήγεη ν Αξηζηνηέιεο ζην ζπκπέξαζκα όηη «ε πόιε είλαη θάηη πνπ ήξζε ζηελ ύπαξμε ηεο θύζεσο»; 1. Η ηππηθή κνξθή ηνπ ζπιινγηζκνχ ηνπ Αξηζηνηέιε είλαη ε αθφινπζε: 1. Οη πξψηεο θνηλσληθέο νληφηεηεο (νηθνγέλεηα - θψκε) ήξζαλ ζηελ χπαξμε εθ θχζεσο. 2. Η πφιε είλαη ην ηέινο, ε ηειείσζε, ην ηέξκα ηεο «ηζηνξηθήο» εμέιημεο πνπ νδήγεζε ηνπο αλζξψπνπο ζηε ζχκπεμε ζπκβησηηθψλ θνηλνηήησλ. Σπκπέξαζκα: Η πφιε ήξζε ζηελ χπαξμε εθ θχζεσο γηαηί «θχζε θάζε πξάγκαηνο ιέκε φ,ηη είλαη θάζε πξάγκα, φηαλ ε δηαδηθαζία ηεο γέλεζεο ηνπ έρεη πεξαησζεί (Fr. Wolff). H ζέζε «ἡ φύσις τέλος ἐστίν» είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή ζην θηινζνθηθφ ζχζηεκα ηνπ Αξηζηνηέιε θαη ζεκαίλεη φηη «ε θχζε ησλ φλησλ είλαη δπλαηφλ λα θαηαλνεζεί φηαλ πξνζέμνπκε φρη κφλνλ ην ηη είλαη ην θάζε νλ θαηά ηε γέλλεζε ηνπ, αιιά αλ ζεσξήζνπκε απηφ θάησ απφ ηελ πξννπηηθή ησλ δπλαηνηήησλ ηνπ, νη νπνίεο φπσο είλαη θαλεξφ, είλαη δπλαηφ λα πξαγκαηνπνηεζνχλ κφλν ζην κέιινλ»(κ. Βνπδνχξεο). Ο Αξηζηνηέιεο ζεσξεί «εθ θχζεσο» ηελ πφιε, φπσο θαη ηηο πξψηεο θνηλσληθέο νληφηεηεο απφ ηηο νπνίεο απηή πξνήιζε, κε ηελ έλλνηα φηη ν άλζξσπνο δελ κπνξεί κφλνο ηνπ νχηε θαλ λα επηβηψζεη, πφζν κάιινλ λα επηπρήζεη. Γη απηφ «εθ θχζεσο» δεκηνπξγεί ηελ πφιε πνπ εκπεξηέρεη ηηο πξνεγνχκελεο θνηλσληθέο νληφηεηεο αιιά θαη ηηο ππεξβαίλεη, γηαηί δελ ηθαλνπνηεί κφλν κεξηθέο α- λάγθεο ηνπ αλζξψπνπ, αιιά ηελ επηζπκία ηνπ γηα ην εὖ ζῆν. Όηαλ ινηπφλ πεξηγξάθεη ηελ πφιε σο πξντφλ ηεο θχζεο δελ ηελ απηνλνκεί απφ ηελ αλζξψπηλε βνχιεζε, αιιά δειψλεη φηη έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηε θχζε ησλ πξαγκάησλ θαη φρη ζε θάπνηα αλζξψπηλε ηδηνηξνπία. 2. Να αλαθέξεηε επηγξακκαηηθά ηνπο ζπιινγηζκνύο κέζσ ησλ νπνίσλ θαηέιεμε ν Αξηζηνηέιεο ζην όηη ν άλζξσπνο είλαη θύζεη πνιηηηθό νλ θαη όηη ε πόιε ήξζε ζηελ ύπαξμε εθ θύζεσο. πιινγηζκνί (πόιηο «φύσει» ἐστίν) Α. 1ε πξνθείκελε: Οη πξψηεο θνηλσληθέο νληφηεηεο = εθ θχζεσο. 2ε πξνθείκελε: Η πφιε = ην «ηέινο» ησλ πξψησλ θνηλσληθψλ νληνηήησλ. Σπκπέξαζκα: Η πφιε = εθ θχζεσο. Β. 1ε πξνθείκελε: Σηφρνο θάζε χπαξμεο, νξηζκέλνο εθ θχζεσο = θάηη ην εμαηξεηηθφ. 2ε πξνθείκελε: Σηφρνο ηεο πφιεο (απηάξθεηα) = θάηη ην εμαηξεηηθφ. Σπκπέξαζκα: Η πφιε = εθ θχζεσο (αθνχ ν ζηφρνο ηεο είλαη εθ θχζεσο). Γ. 1ε πξνθείκελε: Φχζε = ζηηγκή ηειείσζεο. 2ε πξνθείκελε: Πφιε = ηειείσζε ησλ θνηλσληψλ. Σπκπέξαζκα: Η πφιε = εθ θχζεσο. πιινγηζκνί (άλζξσπνο «φύσει» πολιτικόν ζῶον). Α. 1ε πξνθείκελε: Πφιε = εθ θχζεσο. 2ε πξνθείκελε: Άλζξσπνο = ζπζηαηηθφ ζηνηρείν ηεο πφιεο. Σπκπέξαζκα: Άλζξσπνο: πνιηηηθφ νλ εθ θχζεσο. Β. 1ε πξνθείκελε: Ο άπνιηο = ή αηειήο ή αλψηεξνο 2ε πξνθείκελε: Ο άλζξσπνο = νχηε αηειήο νχηε αλψηεξνο. Σπκπέξαζκα: Ο άλζξσπνο = πνιηηηθφ νλ. 3. Έλα από ηα βαζηθά γλσξίζκαηα ηνπ Αξηζηνηέιε σο ζηνραζηή θαη επηζηήκνλα είλαη ε ηειενινγηθή ηνπ ζθέςε. Αθνύ αλαθεξζείηε ζηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο, λα επηζεκάλεηε 6
θαη λα αλαιύζεηε ηα ρσξία ηεο 12εο Δλόηεηαο ζηα νπνία απηή απαληάηαη. 3. Τειενινγηθή ζθέςε νλνκάδεηαη απηή πνπ αλαδεηεί ηειηθφ ή ηειηθά αίηηα γηα ηελ εμήγεζε ησλ πξαγκάησλ (θαηλνκέλσλ, πξάμεσλ, φλησλ θ.ιπ.). Ο Αξηζηνηέιεο επηλφεζε ηνλ φξν εληειέρεηα (ἐλ + τέλος + ἔχειν) γηα λα εθθξάζεη ηελ ελδηάζεηε ηάζε ησλ φλησλ λα πξαγκαηψζνπλ ην «ηέινο» ηνπο. Γηα ηνλ αξραίν Έιιελα, ε ιέμε «ηέινο» δήισλε ηνλ ζθνπφ γηα ηνλ νπνίν είλαη πιαζκέλν θαζεηί, ηνλ πξννξηζκφ ηνπ. Γήισλε δειαδή ηε ζηηγκή ηεο ηειείσζεο, ηεο αθκήο, ηεο νινθιήξσζεο, άξα θαη ην ηέινο ηεο εμέιημεο (ε νπνία δελ νδεγεί φκσο ζε κηα ηειηθή θζνξά, αιιά ζε κηα ηειηθή νινθιήξσζε). Σηελ Δλφηεηα 12, αλάκεζα ζηα επηρεηξήκαηα πνπ παξαζέηεη ν Αξηζηνηέιεο, πξνθεηκέλνπ λα ζεκειηψζεη ηε ζέζε ηνπ φηη ε πόλις είλαη θπζηθή χπαξμε, ππάξρνπλ ζηνηρεία ηεο ηειενινγηθήο ηνπ ζθέςεο. Καηαξράο ε πόλις, θαηά ηνλ θηιφζνθν, είλαη ε ηξίηε κνξθή θνηλσληθήο νληφηεηαο (ε πξψηε ήηαλ ε νηθνγέλεηα, πνπ απνζθνπνχζε ζηελ ηθαλνπνίεζε ησλ θαζεκεξηλψλ α- λαγθψλ ηνπ αλζξψπνπ, θαη ε δεχηεξε ην ρσξηφ, πνπ ζρεκαηίζηεθε γηα ηελ θάιπςε πλεπκαηηθφηεξσλ αλαγθψλ). Απνηειεί ινηπφλ ηελ νινθιήξσζε ηνπ εμειηθηηθνχ θχθινπ, αθνχ είλαη ην «ηέινο» ησλ δχν πξνεγνχκελσλ κνξθψλ θνηλσληθήο ζπκβίσζεο θαη ηθαλνπνηεί πςειφηεξεο θαη επγελέζηεξεο αλάγθεο ηνπ αλζξψπνπ, φπσο νη εζηθέο. Δπίζεο, είλαη κηα θνηλσληθή νληφηεηα ηέιεηα, επεηδή πέηπρε ηελ χςηζηε απηάξθεηα ηφζν ζε ζρέζε κε ηα αλαγθαία, ην ζῆν, φζν θαη ζε ζρέζε κε ηελ επδαίκνλα δσή, ην εὖ ζῆν (ἡ τοῦ εὖ ζῆν κοινωνία). Σην επφκελν επηρείξεκα ηνπ Αξηζηνηέιε ζπλαληάηαη έλα αθφκε ζηνηρείν ηεο ηειενινγηθήο ηνπ ζθέςεο. Σε απηφ ν θηιφζνθνο ππνζηεξίδεη φηη θάζε νλ έξρεηαη ζηελ χπαξμε γηα λα ππεξεηήζεη θάπνην ηειηθφ ζηφρν ή ζθνπφ (τέλος) θαη λα νδεγεζεί έηζη ζηελ ηειεηφηεηα, ζηελ νινθιήξσζή ηνπ. Ο ζηφρνο απηφο, νξηζκέλνο απφ ηε θχζε, είλαη θάηη ην έμνρν, ην άξηζην, εθφζνλ ε θχζε εμαζθαιίδεη ζηα δεκηνπξγήκαηά ηεο ην άξηζην. Η απηάξθεηα είλαη ν ηειηθφο ζηφρνο ηεο πόλεως θαη είλαη θάηη ην άξηζην, αθνχ έρεη πξνθαζνξηζηεί απφ ηε θχζε. Δπνκέλσο, ε πόλις αλήθεη ζηελ θαηεγνξία ησλ πξαγκάησλ πνπ ππάξρνπλ εθ θχζεσο θαη ν άλζξσπνο είλαη νλ πξννξηζκέλν απφ ηε θχζε λα δεη ζε ηέηνηνπ είδνπο θνηλσλίεο. 4. Να ζπγθξίλεηε ηε ζέζε ηνπ Αξηζηνηέιε γηα ηνλ άλζξσπν σο «φύσει ζῷον πολιτικόν» (12ε ΔΝΟΣΗΣΑ) κε ηηο απόςεηο ηνπ Πξσηαγόξα -θαη ησλ ζνθηζηώλ γεληθόηεξα- γηα ην ίδην δήηεκα, όπσο δηαηππώλνληαη ζηνλ νκώλπκν πιαησληθό δηάινγν. 4. Ο Αξηζηνηέιεο ππνζηεξίδεη ζηε ζπγθεθξηκέλε ελφηεηα φηη ν άλζξσπνο έρεη ηε θπζηθή ηάζε λα ζπκβηψλεη κε άιινπο αλζξψπνπο ζε πνιηηηθέο θνηλφηεηεο («είλαη έλα νλ πξννξηζκέλν απφ ηε θχζε λα δεη ζε πφιε»), αθνχ κφλν έηζη κπνξεί λα πξαγκαηψζεη ηνλ ηειηθφ ζθνπφ ηεο χπαξμήο ηνπ (θαηάθηεζε ηεο χςηζηεο απηάξθεηαο / εχδαηκνλίαο) θαη λα ηειεηνπνηεζεί σο είδνο. Σχκθσλα κε ηνλ θηιφζνθν, ν άλζξσπνο είλαη αηνκηθά αηειήο, θαζψο δελ κπνξεί λα εθπιεξψζεη απφ κφλνο ηνπ νχηε ηηο ζηνηρεηψδεηο βηνινγηθέο θαη βηνηηθέο αλάγθεο ηνπ (αλαπαξαγσγή, απηνζπληήξεζε). Γηα ηνλ ιφγν απηφ, νδεγείηαη απφ ηε θχζε ηνπ ζηε ζπγθξφηεζε δηαθφξσλ ζπκβησηηθψλ θνηλνηήησλ (νίθνο, θψκε, πφιηο), πξνθεηκέλνπ κέζα απφ ηε ζπιινγηθή δηαβίσζε λα θαηαθηήζεη ην επ δελ, γηα ην νπνίν ε ίδηα ε θχζηο ηνλ πξνφξηδε. Με ηε ζέζε ηνπ απηή, ν Σηαγεηξίηεο θηιφζνθνο έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ην ζχλνιν ησλ εθπξνζψπσλ ηνπ ζνθηζηηθνχ θηλήκαηνο (Πξσηαγφξαο, Λπθφθξσλ, Ιππίαο, Αληηθψλ), πνπ ππνζηήξηδαλ φηη ε ζπγθξφηεζε πφιεσλ έρεη ζπκβαηηθφ ραξαθηήξα θαη φηη πξνέθπςε απφ ηελ αλάγθε ησλ αλζξψπσλ λα ελσζνχλ κεηαμχ ηνπο, γηα λα πξνζηαηεπηνχλ απνηειεζκαηηθφηεξα απφ ηνπο θηλδχλνπο ηεο θχζεο. Οξηζκέλνη κάιηζηα απφ απηνχο (Καιιηθιήο, Αληηθψλ) ηζρπξίδνληαλ πσο ε πνιηηηθή θνηλσλία ήηαλ αληίζεηε πξνο ηελ αλζξψπηλε θχζε θη φηη παξαβίαδε ηε βαζχηεξε νπζία ηεο. Όινη ηνπο πάλησο ζεσξνχζαλ φηη ν άλζξσπνο είλαη θαη σο άηνκν, σο κνλάδα, νλ πιήξεο, άξηην, νινθιεξσκέλν. Αληίζεηα, γηα ηνλ Αξηζηνηέιε, φπσο επηζεκάλζεθε, ν άλζξσπνο είλαη αηνκηθά αηειήο θαη νδεγείηαη ζηελ αξηίσζή ηνπ κέζα απφ ηε ζπκβίσζή ηνπ κε άιινπο αλζξψπνπο. 7
5. Πώο παξνπζηάδεηαη ε έλλνηα «άπνιηο» ζηε 12ε Δλόηεηα; 5. Ο Αξηζηνηέιεο ζηε 12ε Δλφηεηα απνδεηθλχεη ηε ζέζε ηνπ φηη ν άλζξσπνο είλαη εθ θχζεσο «δῷνλ πνιηηηθφλ», είλαη δειαδή πξννξηζκέλνο λα ζπκβηψλεη κε άιινπο αλζξψπνπο ζε θνηλσληθέο νκάδεο, φπσο ε «νηθία», ε «θψκε» θαη πξσηίζησο ε «πφιηο». Δίλαη ινγηθφ, άιισζηε, λα θαηαιήγεη ζην ζπκπέξαζκα απηφ σο καζεηήο ηνπ Πιάησλα, ν νπνίνο πξέζβεπε φηη ηα θπζηθά ραξαθηεξηζηηθά είλαη δεδνκέλα θαη δελ επηδέρνληαη κεηαβνιέο. Ο Αξηζηνηέιεο παξαηεξεί φηη ν άλζξσπνο κφλν ζηα πιαίζηα ηεο πόλεως κπνξεί λα ζεσξεζεί νινθιεξσκέλε νληφηεηα, θαζψο σο κνλάδα δελ έρεη ηελ απφιπηε απηάξθεηα λα επηηχρεη ηελ ηειείσζή ηνπ. Απηφ ζεκαίλεη φηη ε ζπκβίσζε είλαη επηηαθηηθή αλάγθε γηα ηελ επηβίσζε θαη ηε δηαηψληζε ηνπ αλζξψπηλνπ είδνπο. Σην ζεκείν απηφ ν Σηαγεηξίηεο θηιφζνθνο θάλεη ιφγν γηα ηνλ «ἄπνιηλ», ηνλ άλζξσπν δίρσο πφιε, ν νπνίνο κπνξεί λα είλαη «άπνιηο» απφ ηπραία ζπγθπξία ή «ἄπνιηο» εθ θχζεσο. Σηελ πξψηε πεξίπησζε, έλαο άλζξσπνο είλαη δπλαηφλ λα κείλεη κφλνο εμαηηίαο κνηξαίσλ πεξηζηαηηθψλ, λα ζηεξεζεί ηελ νηθνγέλεηά ηνπ ή αθφκα θαη ηα πνιηηηθά ηνπ δηθαηψκαηα, απηφ φκσο δελ ηνλ θαζηζηά δηαθνξεηηθφ απφ ηνπο άιινπο αλζξψπνπο σο είδνο. Σηε δεχηεξε πεξίπησζε, έλαο άλζξσπνο πνπ εμ επηινγήο είλαη δηαθνξεηηθφο επηδεηψληαο ηελ απνκφλσζε θαη ηνλ πφιεκν σο θνξείο επηβίσζεο, πνπ απνκαθξχλεηαη εθ πεπνηζήζεσο απφ θάζε είδνπο ζπκβησηηθφ δεζκφ, αγλνψληαο λφκνπο, έζηκα, νηθνγέλεηα, απηφο δελ αλήθεη θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε ζην αλζξψπηλν είδνο. Η ξήζε ηνπ Οκήξνπ ζην Ι 63 ηεο Ιιηάδαο πνπ ραξαθηήξηζε ηνλ πνιεκνραξή θαη αηκνδηςή «ἀθξήηνξα» (= δίρσο ζφη), «ἀζέκηζηνλ» (= δίρσο λφκνπο) θαη «ἀλέζηηνλ» (= δίρσο ζπηηηθφ) επεξέαζε ην αλάινγν επηρείξεκα ηνπ Αξηζηνηέιε. Σχκθσλα κε ηνλ αξηζηνηειηθφ ζπιινγηζκφ, ε πφιηο είλαη δεκηνχξγεκα εθ θχζεσο θαη νη άλζξσπνη πνπ δηαβηνχλ ζε απηή είλαη φληα πνιηηηθά εθ θχζεσο. Δπνκέλσο, έλαο άλζξσπνο πνπ δελ έρεη αλάγθε ηελ πφιηλ, δελ είλαη άλζξσπνο κε ηελ απφιπηε έλλνηα, αιιά έλα νλ θαηψηεξν απφ άλζξσπν, έλα δψν, ή έλα νλ π- πεξάλζξσπν, έλαο ζεφο. Έλα ηέηνην νλ, πνπ είηε απνηειεί εθθπιηζκφ ηεο αλζξψπηλεο θχζεο είηε είλαη θαηά πνιχ αλψηεξν απφ απηήλ, δελ κπνξεί λα θαηαθηήζεη ην ππέξηαην αγαζφ ησλ αλζξψπσλ, ηελ επδαηκνλία. 8
13 ε Δλόηεηα 1. Πώο αμηνπνηεί ν Αξηζηνηέιεο ηελ ύπαξμε ηνπ αλζξώπηλνπ ιόγνπ ζηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα απνδείμεη όηη ν άλζξσπνο είλαη «φύσει πολιτικόν ζῷον»; 1. Ο Αξηζηνηέιεο ζπλερίδεη ηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα απνδείμεη φηη ν άλζξσπνο είλαη πξννξηζκέλνο απφ ηε θχζε ηνπ λα δεη ζε νξγαλσκέλεο θνηλσλίεο, φηη απνηειεί δειαδή έλα ζῷον φύσει πολιτικόν. Πξνθεηκέλνπ λα πεηχρεη ην ζηφρν ηνπ, πξνρσξεί ζηε δηάθξηζε ηνπ αλζξψπνπ απφ ηα άιια δψα, πνπ δηάγνπλ νκαδηθφ βίν. Ο ζπιινγηζκφο ηνπ έρεη σο εμήο: Η θχζε δελ πξαγκαηνπνηεί ηίπνηα, ρσξίο ζπγθεθξηκέλε αηηία θαη ζθνπφ. Με βάζε απηφ ην δεδνκέλν, φηαλ δεκηνπξγεί έλα νλ, ην εθνδηάδεη κε φια ηα απαξαίηεηα πξνζφληα, ηα νπνία ζα ην βνεζήζνπλ λα θηάζεη ζηελ ηειείσζή ηνπ, ζην «ηέινο» ηνπ. Έηζη, ζηα ππφινηπα αγειαία δψα ε θχζε έδσζε ηε θσλή, ηε δπλαηφηεηα δειαδή λα εθπέκπνπλ απινχο θαη άλαξζξνπο ήρνπο (φπσο γάβγηζκα, γξχιηζκα, κνπγθξεηφ, θειάεδεκα), κε ηνπο νπνίνπο εθθξάδνπλ δχν γεληθά ζπλαηζζήκαηα: ην επράξηζην θαη ην δπζάξεζην. Δμάιινπ, κφλν απηά ρξεηάδνληαη γηα ηε κεηαμχ ηνπο επηθνηλσλία ζηα πιαίζηα ηεο αγέιεο. Αληίζεηα, ζηνλ άλζξσπν ε θχζε δψξηζε ην ιφγν. Η ιέμε «ιφγνο» ζηελ αξραία ειιεληθή γιψζζα έρεη δηηηή ζεκαζία: είλαη ε ινγηθή ζθέςε θαη ν έλαξζξνο ιφγνο ζην θείκελν ρξεζηκνπνηείηαη θαη κε ηηο δπν ζεκαζίεο: κε ην ινγηθφ ν άλζξσπνο αληηιακβάλεηαη ην δίθαην θαη ην άδηθν, ην σξαίν θαη ην άζρεκν θ.ιπ., ελψ κε ηνλ έλαξζξν ιφγν ηα γλσζηνπνηεί ζηα ππφινηπα κέιε ηεο θνηλσλίαο. Η θχζε ινηπφλ δελ πξνφξηδε ηνλ άλζξσπν λα δεη απιψο ζε αγέιεο, αιιά επηζπκνχζε γη απηφλ λα δήζεη ζε κηα πνιηηηθή θνηλσλία θαη γη' απηφ ηνπ έδσζε ηα θαηάιιεια εξγαιεία, πξνθεηκέλνπ λα ην πεηχρεη. Με ην ιφγν είλαη ζε ζέζε λα αληηιακβάλεηαη θαη λα γλσζηνπνηεί ην σθέιηκν θαη ην βιαβεξφ, ην θαιφ θαη ην θαθφ, ην δίθαην θαη ην άδηθν, έλλνηεο ρσξίο ηηο νπνίεο δελ κπνξεί λα ππάξμεη πνιηηηθή θνηλσλία, αθνχ ε ζπκκεηνρή ζε απηά είλαη πνπ ζπληζηά ηελ πφιε. 2. Πνηα είλαη ε ζρέζε ηνπ «ὅλου» κε ηα «μέρη», ζύκθσλα κε ην ηαγεηξίηε θηιόζνθν; 2. Σην απφζπαζκα απηφ ν Αξηζηνηέιεο ππνζηεξίδεη φηη ην φινλ πξνεγείηαη ηνπ κέξνπο. Σηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα ζηεξίμεη ινγηθά ηε ζέζε ηνπ, ν Αξηζηνηέιεο μεθηλά αθφκε κία θνξά απφ κία εκπεηξηθή παξαηήξεζε θαη θέξεη σο παξάδεηγκα ην αλζξψπηλν ζψκα θαη ηα κέιε ηνπ: αλ πάςεη λα ππάξρεη ην ζψκα, ηφηε ην θάζε κέινο ηνπ ζα είλαη αλχπαξθην ιεηηνπξγηθά. Γειαδή ην κέξνο ππάξρεη φζν επηηειεί κία ιεηηνπξγία ζην πιαίζην ηνπ φινπ. Αλ πάςεη λα επηηειεί ηε ιεηηνπξγία απηή, ηφηε παχεη λα πθίζηαηαη ή ππάξρεη κφλν ζην φλνκα. Δπνκέλσο ην ζψκα απνηειεί πξνυπφζεζε γηα ηελ χπαξμε ησλ κειψλ ηνπ, άξα ην φιν απνηειεί πξνυπφζεζε γηα ηελ χπαξμε ηνπ κέξνπο. Τν ίδην αθξηβψο ζπκβαίλεη θαη κε ηελ πφιε- θξάηνο. Κάζε άλζξσπνο κεκνλσκέλνο δελ είλαη απηάξθεο θαη ρσξίο ηελ πφιε είλαη αλχπαξθηνο. Αλ ζπλέβαηλε ην αληίζεην, ηφηε ζα ήηαλ άλζξσπνο κφλν ζην φ- λνκα- ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ζα ήηαλ δψν ή ζεφο. Δπνκέλσο, ε πφιε απνηειεί πξνυπφζεζε γηα ηελ χπαξμε ησλ κειψλ ηεο, ηνπ θάζε επηκέξνπο αηφκνπ. Η πξνηεξαηφηεηα ινηπφλ ηνπ φινπ ζε ζρέζε κε ην κέξνο είλαη ινγηθή, αθνχ ηα κέιε ηνπ νξγαληζκνχ νξίδνληαη απφ ην έξγν πνπ επηηεινχλ γηα ηε ιεηηνπξγία ηνπ νξγαληζκνχ. Έηζη ην κέξνο δελ κπνξεί λα λνεζεί ρσξίο ην φιν, κε ηελ έλλνηα φηη δε ζα κπνξεί λα επηηειεί ην έξγν ηνπ θαη δε ζα έρεη ηηο ηδηφηεηεο πνπ είρε πξηλ, δε ζα ηθαλνπνηεί δειαδή ηα θξηηήξηα κε ηα νπνία ην θξίλνπκε (ἔργῳ- δυνάμει). Αλάινγε είλαη ε ζρέζε ηνπ αλζξψπνπ κε ηελ πφιε. Αλ ν άλζξσπνο απνρσξηζηεί «ην φινλ πφιηο» δε ζα είλαη άλζξσπνο. Τν ζπκπέξαζκα απηφ ν Αξηζηνηέιεο ην παξαζέηεη καδί κε ην ζπκπέξαζκα απφ πξνεγνπκέλνπο ζπιινγηζκνχο φηη ε πφιε ππάξρεη εθ θχζεσο θαη ηα δχν απηά ζπκπεξάζκαηα εληζρχνπλ ηε γεληθφηεξε ζέζε φηη ν άλζξσπνο είλαη εθ θχζεσο ζῷον πολιτικόν. 3. Με πνηα θξηηήξηα δηαρσξίδεη ν Αξηζηνηέιεο ηνλ άλζξσπν από ηα ππόινηπα έκβηα όληα ζηε 13ε Δλόηεηα θαη ηη πξνζπαζεί λα επηηύρεη κε ηνλ δηαρσξηζκό απηό; 9
3. Ο Αξηζηνηέιεο απφ ηελ αξρή ηεο 13εο Δλφηεηαο γλσζηνπνηεί ην ζέκα πνπ ζα ηνλ απαζρνιήζεη. Αθνχ έρεη ήδε απνδείμεη φηη ν άλζξσπνο είλαη εθ θχζεσο «ζῷον πολιτικόν», αλαθέξεηαη ζηελ ηθαλφηεηα ηεο θχζεο λα ελεξγεί θαηφπηλ πξνγξακκαηηζκνχ παξέρνληαο ζηνλ άλζξσπν λόγον θαη ζηα δψα φωνήν. Η θχζε δελ ελεξγεί ηπραία αιιά βάζεη αληηζεηηθψλ δπλάκεσλ πνπ ππάξρνπλ ζε απηήλ, ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ησλ Ππζαγνξείσλ θηινζφθσλ, νη νπνίνη επεξέαζαλ ηε ζθέςε ηνπ Αξηζηνηέιε. Σηε θχζε ππάξρεη ζρέζε αηηίαο-αηηηαηνχ, δειαδή θαζεηί πνπ ζπκβαίλεη έρεη ζπγθεθξηκέλν ιφγν χπαξμεο. Ο άλζξσπνο, θαηέρνληαο ηνλ λόγον, είλαη πξνηθηζκέλνο απφ ηε θχζε φρη κφλν λα επηθνηλσλεί κε ηνπο νκνίνπο ηνπ αιιά θαη λα εθδειψλεη ζπλαηζζήκαηα θαη ζπκπεξηθνξέο. Ο αλζξψπηλνο ιόγνο ιεηηνπξγεί ηφζν σο θψδηθαο επηθνηλσλίαο (νκηιία) φζν θαη σο θνξέαο λφεζεο (ινγηθή), γη απηφ θαη νη άλζξσπνη είλαη ηθαλνί λα θαηαλννχλ ζχλζεηεο έλλνηεο θαη λα θνηλνπνηνχλ ηε ζθέςε ηνπο κεηαβάιινληάο ηελ ζε αμίεο, θξίζεηο, πνιηηηζκφ. Η κεηάδνζε ζθέςεσλ θαη ζπλαηζζεκάησλ πξνυπνζέηεη ηελ χπαξμε πνιηηηθήο θνηλφηεηαο. Τα δψα, απφ ηελ άιιε πιεπξά, έρνπλ πεξηνξηζκέλεο ηθαλφηεηεο εθ θχζεσο, θαζψο κπνξνχλ λα εθδειψζνπλ κφλν ζπλαηζζήκαηα δπζαξέζθεηαο ή επραξίζηεζεο. Ο Αξηζηνηέιεο δηαρσξίδεη ηνπο αλζξψπνπο απφ ηα δψα κε βάζε πνηνηηθά θξηηήξηα, αθνχ ππάξρνπλ νξαηέο δηαθνξέο σο πξνο ηνλ ηξφπν αληίιεςεο θαη ζπκπεξηθνξάο. Καη ηα δψα θαη νη άλζξσπνη δεκηνπξγνχλ ζπκβησηηθέο νκάδεο γηα ηελ επηβίσζή ηνπο αιιά νη αγέιεο ησλ δψσλ είλαη πνηνηηθά θαηψηεξεο απφ ηηο θνηλσλίεο ησλ αλζξψπσλ, εθφζνλ ηα δψα έρνπλ έλζηηθην αιιά φρη ινγηθή. Με ηνλ δηαρσξηζκφ απηφ ν Αξηζηνηέιεο επηηπγράλεη λα αλαδείμεη ηελ αλσηεξφηεηα ηνπ αλζξψπνπ ζε ζρέζε κε ηα ππφινηπα αγειαία δψα, θαζψο ε αλάγθε θαη ε ηθαλφηεηά ηνπ λα ζπγθξνηεί πνιηηηθέο θνηλσλίεο (αηηία) ηνλ θαζηζηά «ζῷον πολιτικότερον» απφ απηά (αηηηαηφ). 4. Πνηεο είλαη νη απόςεηο πνπ πξνβάιινληαη ζην δεύηεξν απόζπαζκα ηνπ δηδαγκέλνπ θεηκέλνπ, ζρεηηθά κε ηελ έλλνηα ηεο πόιεο θαη ηε λνκηκόηεηα ησλ πνιηηηθώλ πξάμεσλ ηεο εθάζηνηε εμνπζίαο; 4. Σην ζπγθεθξηκέλν απφζπαζκα ν Αξηζηνηέιεο πξνβάιιεη ηηο δηαθνξεηηθέο ζέζεηο πνπ ππάξρνπλ ζρεηηθά κε ηελ πφιε -θξάηνο σο κηα απξφζσπε εμνπζία θαη ηνπο ζπγθεθξηκέλνπο θνξείο ηεο πνιηηηθήο εμνπζίαο. Δηδηθφηεξα, ππάξρεη ε άπνςε φηη γηα ηηο φπνηεο απνθάζεηο ιακβάλνληαη ζε πεξηφδνπο νιηγαξρίαο, επζχλε θέξεη ε ζπγθεθξηκέλε νιηγαξρηθή εμνπζία. Τν βάξνο ησλ απνθάζεσλ δειαδή βαξχλεη απηνχο πνπ δηαρεηξίδνληαη ηελ εμνπζία. Φαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα αλαθέξεηαη ζην ηξίην βηβιίν ησλ «Ιζηνξηψλ» ηνπ Θνπθπδίδε ζρεηηθά κε κία δηέλεμε πνπ είραλ νη Θεβαίνη θαη νη Πιαηαηείο. Οη Πιαηαηείο θαηεγφξεζαλ ηνπο Θεβαίνπο γηα «κεδηζκφ» θαηά ηνπο Πεξζηθνχο πνιέκνπο. Οη Θεβαίνη απάληεζαλ φηη γηα ηελ ηφηε ζηάζε ηνπο δελ επζχλεηαη ην ζχλνιν ησλ πνιηηψλ, αιιά νη «ὀλίγοι ἄνδρες» πνπ είραλ ηελ εμνπζία. Τέηνηνπ είδνπο παξαδείγκαηα είλαη δπλαηφ λα δνχκε θαη ζε άιιεο πεξηπηψζεηο, φπνπ ν λένο θνξέαο εμνπζίαο δελ αλαγλσξίδεη πνιιέο απνθάζεηο ηνπ πξνεγνχκελνπ θαζεζηψηνο. Η αληίζεηε άπνςε ππνζηεξίδεη φηη νη απνθάζεηο πνπ ιακβάλνληαη βαξαίλνπλ θάζε θνξά ην θξάηνο σο κία απξφζσπε νληφηεηα θη φρη ηα άηνκα πνπ ζε δηαθνξεηηθέο επνρέο κεηέρνπλ ζ απηφ. Η άπνςε απηή, δειαδή, ππνζηεξίδεη ηε ζεσξία ηεο ζπλέρεηαο ηνπ θξάηνπο, κηα ζπλέρεηα πνπ δελ εμαληιείηαη ζην ζέκα ηνπ Σπληάγκαηνο θαη ηεο λνκνζεζίαο αιιά δειψλεη ηνλ ηξφπν δσήο θαη ηελ έθθξαζε κηαο πφιεο. 5. Ο Αξηζηνηέιεο ζηελ ελόηεηα 11 επηρεηξεί λα δηαηππώζεη έλαλ νξηζκό ηεο έλλνηαο «πόλις». ηελ ελόηεηα 13 ππάξρεη άιινο έλαο νξηζκόο ηεο ίδηαο έλλνηαο. Γηα πνην ιόγν ν Α- ξηζηνηέιεο έρεη πξνβεί δύν θνξέο ζηνλ νξηζκό ηεο «πόλεως»; 5. Σην πξψην απφζπαζκα ν Αξηζηνηέιεο δίδεη έλαλ νξηζκφ, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν ε πφιε είλαη έλα είδνο θνηλφηεηαο αλψηεξε απφ φιεο ηηο θνηλσλίεο γηαηί επηδηψθεη ην αλψηεξν απφ φια ηα αγαζά 10
(«μάλιστα τοῦ κυριώτατου πάντων... ἡ πολιτική»). Σην δεχηεξν απφζπαζκα ν Αξηζηνηέιεο επηρεηξεί λα δψζεη έλαλ αθφκε νξηζκφ γηα ηελ έλλνηα «πφιηο». Σχκθσλα κ απηφλ, ε πφιε αλήθεη ζηε θαηεγνξία ησλ ζχλζεησλ πξαγκάησλ, κνηάδεη δειαδή, κε φια εθείλα ηα πξάγκαηα πνπ ην θαζέλα ηνπο είλαη έλα φινλ, απνηεινχκελν, φκσο, απφ πνιιά κέξε. («Ἐπειδ' ἡ πόλις τῶν συγκειμένων... ἐκ πολλῶν μορίων»). Ο Αξηζηνηέιεο ραξαθηεξίδεηαη σο έλαο απφ ηνπο πιένλ αλαιπηηθνχο θηινζφθνπο. Πξνζπαζεί λα δηεξεπλήζεη ηε θχζε ηεο πφιεο απφ δχν πιεπξέο. Σηνλ νξηζκφ ηνπ πξψηνπ απνζπάζκαηνο ν Αξηζηνηέιεο εθαξκφδεη ηε γελεηηθή κέζνδν δηεξεχλεζεο. Πξνζπαζεί δειαδή λα απαληήζεη ζην εξψηεκα «πσο γελλήζεθε ε πφιε». Δπηρεηξεί λα απνδείμεη φηη ε πφιε ππάξρεη εθ θχζεσο, είλαη ην απνηέιεζκα κηαο θπζηθήο δηαδηθαζίαο πνπ ζηφρν έρεη ηελ επίηεπμε ηνπ αλψηεξνπ αγαζνχ. Σηνλ νξηζκφ ηνπ δεχηεξνπ απνζπάζκαηνο εθαξκφδεη ηελ αλαιπηηθή κέζνδν δηεξεχλεζεο ηνπ ζέκαηνο. Δμεηάδεη πξψηα, φρη ηη είλαη πφιε, αιιά πνηα είλαη ηα ζηνηρεία πνπ ηε ζπλαπνηεινχλ, θαζψο είλαη θάηη ην ζχλζεην. Γη απηφ εμεηάδεη ηηο έλλνηεο πνιίηεο, πνιίηεπκα, γηα λα θαηαιήμεη ζηνλ νξηζκφ ηεο πφιεο. 6. Με πνην επηρείξεκα απνδεηθλύεη ν Αξηζηνηέιεο όηη ε πόιε ήξζε ζηελ ύπαξμε εθ θύζεσο; 6. Καηά ηνλ Αξηζηνηέιε ε πνιηηηθή θνηλφηεηα ησλ αλζξψπσλ παξνπζηάδεη ζεκαληηθέο δηαθνξέο απφ ηελ πνιηηηθή θνηλφηεηα νπνηνπδήπνηε «αγειαίνπ δψνπ». Η ππεξνρή απηή ηνπ αλζξψπνπ νθείιεηαη ζηελ χπαξμε ηνπ έλαξζξνπ ιφγνπ. Όια ηα άιια δψα έρνπλ «θσλήλ», δειαδή άλαξζξε θξαπγή κε ηελ νπνία είλαη ζε ζέζε λα αηζζαλζνχλ θαη λα εθθξάζνπλ κφλν ην επράξηζην θαη ην δπζάξεζην. Ο άλζξσπνο φκσο έρεη απφ ηε θχζε επηπιένλ θαη ηελ ηθαλφηεηα λα αηζζάλεηαη, λα θξίλεη θαη λα θαηαλνεί ην θαιφ θαη ην θαθφ, ην δίθαην θαη ην άδηθν θαη φια ηα ππφινηπα ράξε ζην «ιφγν», δειαδή ράξε ζηνλ έλαξζξν ιφγν, ηε γιψζζα θαη ηε ζθέςε. Απηή αθξηβψο ε δηαθνξά απνηειεί, θαηά ηελ άπνςε ηνπ Αξηζηνηέιε, θαη ην θχξην ζηνηρείν πνπ απνδεηθλχεη πσο ν άλζξσπνο είλαη «θύζεη πνιηηηθόλ δώνλ», πεξηζζφηεξν κάιηζηα απ φ,ηη ην θαη εμνρήλ αγειαίν δψν, ε κέιηζζα, θαη ηα άιια αγειαία δψα. Σπλνπηηθά ην επηρείξεκά ηνπ αθνινπζεί ηελ εμήο ζπιινγηζηηθή πνξεία: 1) Η θχζε δελ θάλεη ηίπνηε δίρσο ιφγν θαη ρσξίο αηηία. 2) Η θχζε έδσζε πξνλνκηαθά κφλν ζηνλ άλζξσπν ηε δπλαηφηεηα λα αληηιακβάλεηαη θαη λα εθθξάδεη κε ην «ιφγν» ην θαιφ θαη ην θαθφ, ην δίθαην θαη ην άδηθν. 3) Η δπλαηφηεηα απηή είλαη βαζηθή πξνυπφζεζε γηα ηε δεκηνπξγία πνιηηηθήο θνηλφηεηαο. Άξα ε θχζε έδσζε ζηνλ άλζξσπν απηή ηε δπλαηφηεηα, γηαηί ηνλ πξννξίδεη λα δεη κέζα ζε νξγαλσκέλε θνηλφηεηα, φπνπ θακηά ζπκβίσζε, αζθάιεηα, επδαηκνλία θαη απηάξθεηα δε ζα ήηαλ δπλαηή ρσξίο ηε δπλαηφηεηα λα αληηιακβάλεηαη ην θαιφ θαη ην θαθφ, ην σθέιηκν θαη ην βιαβεξφ, ην φζην θαη ην αλφζην θηι. 11
14ε Δλόηεηα 1. Πνηα ζεκαζία απνδίδεη ν Αξηζηνηέιεο ζηε ζπγθξόηεζε «πόιεσλ» ζηε 14ε ΔΝΟΣΗΣΑ; 1. Ο Αξηζηνηέιεο ππνζηεξίδεη ζηε 14ε ΔΝΟΤΗΤΑ φηη ε ζπγθξφηεζε πνιηηηθψλ θνηλσληψλ π- πήξμε άθξσο επεξγεηηθή γηα ην αλζξψπηλν είδνο. Ο θηιφζνθνο ηεθκεξηψλεη ηε ζέζε ηνπ αλαθέξνληαο φηη νη «πφιεηο», ζηα πιαίζηα ησλ νπνίσλ αλαπηχζζνληαη φιεο νη θνηλσληθέο αξεηέο θαη πξσηίζησο ε δηθαηνζχλε, παξέρνπλ ηε δπλαηφηεηα ζηνλ άλζξσπν, ράξε ζηελ χπαξμε ησλ παξαπάλσ ηδηνηήησλ, λα νινθιεξσζεί εζηθά θαη πλεπκαηηθά θαη λα ηειεηνπνηεζεί σο είδνο. Αξηησκέλνο ν άλζξσπνο θαζίζηαηαη ην αμηνινγηθά αλψηεξν είδνο έκβηνπ φληνο. Αληίζεηα, φηαλ απνθφπηεηαη απφ ην ζψκα ηεο «πφιεσο» θαη ζηεξείηαη ησλ εζηθψλ αξεηψλ πνπ αλαπηχζζνληαη ζηνπο θφιπνπο εθείλεο, φρη κφλν δελ νινθιεξψλεηαη σο είδνο, αιιά απνζεξηψλεηαη εμαηηίαο ηεο έιιεηςεο εζηθψλ αξρψλ θαη πξνβαίλεη ζε πξάμεηο αλήθνπζηεο θαπιφηεηαο θαη αθνιαζίαο. Τνχην νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη είλαη εθνδηαζκέλνο απφ ηε θχζε ηνπ κ' έλα εμαηξεηηθφ φπιν, ηε λνεκνζχλε, πνπ πξνζδίδεη ζε θάζε πξάμε ηνπ -ζεηηθή ή αξλεηηθή- αζχγθξηηα κεγαιχηεξε ηζρχ απ' φζε δηαζέηεη εθείλε νπνηνπδήπνηε άιινπ έκβηνπ φληνο. Καηά ζπλέπεηα, ην άηνκν εθείλν (έλαο νηθηζηήο ή λνκνζέηεο) πνπ ζπγθξφηεζε γηα πξψηε θνξά πνιηηηθή θνηλσλία θη έδσζε ηε δπλαηφηεηα ζηνπο ζπλαλζξψπνπο ηνπ λα αλαπηχμνπλ εζηθή θαη πλεπκαηηθή δξαζηεξηφηεηα ππήξμε έλαο απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο επεξγέηεο ηνπ αλζξψπηλνπ γέλνπο. 2. Πνηα είλαη ε άπνςε ηνπ Αξηζηνηέιε γηα ηνλ δίρσο αξεηή άλζξσπν (Δλόηεηα 14); 2. Ο Αξηζηνηέιεο ζηελ Δλφηεηα 14 αλαθέξεηαη, εθηφο ησλ άιισλ, ζηελ ηθαλφηεηα ηνπ αλζξψπνπ λα επηιέγεη αλάκεζα ζε ελάξεην ή αλφζην βίν. Λφγσ ησλ έκθπησλ ραξηζκάησλ (γιψζζα, λφεζε), πνπ έρεη ιάβεη θαηά ηε δεκηνπξγία ηνπ, ν άλζξσπνο είλαη ηθαλφο ηφζν γηα ζεηηθέο ελέξγεηεο, πνπ νδεγνχλ ζε πνιηηηζηηθή αλάπηπμε, φζν θαη γηα αξλεηηθέο, πνπ κεηψλνπλ ηε ζεκαζία ησλ ζεζκψλ θαη ηελ έλλνηα ηεο χπαξμεο. Απέλαληη ζηνπο ζπλαλζξψπνπο ηνπ παξνπζηάδεηαη άιινηε δίθαηνο θαη άιινηε άδηθνο. Η έκθπηε ηάζε ηνπ λα ζπγθξνηεί πνιηηηθέο θνηλσλίεο ηνλ θαζηζηά κέηνρν ηεο δηθαηνζχλεο, ηεο ηζνλνκίαο θαη ηεο αιιειεγγχεο. Η δπλαηφηεηα ηεο λφεζεο επηηξέπεη ζηνλ άλζξσπν λα ρξεζηκνπνηήζεη ην πξσηφγνλν έλζηηθην ηεο επηβίσζεο, θάηη πνπ επζχλεηαη γηα ηελ απνκάθξπλζή ηνπ απφ ηνλ λφκν θαη ηηο θαζηεξσκέλεο θνηλσληθέο δνκέο. Σηελ πεξίπησζε απηή, ν άλζξσπνο αιινηξηψλεηαη, γίλεηαη νλ θαηψηεξν θαη ρξεζηκνπνηεί ηα εθ θχζεσο εθφδηά ηνπ γηα αζέκηηνπο ζθνπνχο. Έηζη θαηαζηξέθεη ηε ζρέζε ηνπ κε ηνλ λφκν θαη θαη επέθηαζε κε ηνπο άιινπο αλζξψπνπο. Ο Αξηζηνηέιεο ζεσξεί έλαλ ηέηνηνλ άλζξσπν αλφζην, αθφιαζην, άγξην, θαχιν, θαηαζηξνθηθφ θαη ηνλ θαηαηάζζεη ζηελ ηειεπηαία ζέζε ηεο ηεξαξρίαο ησλ έκβησλ φλησλ σο ην ρείξηζην είδνο. Δθηφο πόιεσο, πνπ εμαζθαιίδεη ζπιινγηθφηεηα, ζπληξνθηθφηεηα θαη αιιειεγγχε, ν άλζξσπνο κεηαβάιιεηαη ζε ζεξίν ρσξίο εζηθέο αμίεο. Ο εζηθφο εθθπιηζκφο ηνπ θαηαδεηθλχεηαη θπξίσο ζηνλ άκεηξν ηξφπν κε ηνλ νπνίν ηθαλνπνηεί ηηο βηνηηθέο θαη βηνινγηθέο ηνπ αλάγθεο (ηξνθή, εξσηηθέο ζπλεπξέζεηο), πξάγκα πνπ δελ δηαθέξεη απφ ηνλ αληίζηνηρν ησλ δψσλ, κηα θαη ιεηηνπξγεί θαζαξά απφ έλζηηθην. 3. Γηαηί ε αδηθία πνπ δηαζέηεη όπια είλαη ην πην νιέζξην θαη αλππόθνξν πξάγκα; 3. Ο Αξηζηνηέιεο ραξαθηεξίδεη ηελ αδηθία πνπ δηαζέηεη φπια αλππφθνξν θαη νιέζξην πξάγκα. Ο ίδηνο γξάθεη φηη έλαο θαθφο άλζξσπνο κπνξεί λα θάλεη απείξσο πεξηζζφηεξα (κπξηνπιάζηα) θαθά απφ έλα ζεξίν. Έηζη ινηπφλ ε θξφλεζε, ν ιφγνο θαη ηα φπια ηεο θχζεο ππεξεηνχλ ην θαθφ, ηε βία θαη ηνλ θαηξνζθνπηζκφ. Ο άλζξσπνο ράλεη "ην ηέινο" ηνπ, ηνλ ηειηθφ ηνπ ζθνπφ, δειαδή ηε ζπλχπαξμε θαη ηε δεκηνπξγία νηθνγέλεηαο κέζα ζε κηα πνιηηεηαθά νξγαλσκέλε θνηλσλία. Γηα κηα αθφκε ινηπφλ θνξά πξν- 12
βάιιεηαη ε ζεκαζία ηεο δηαζθάιηζεο εζηθψλ αμηψλ θαη πάλσ απ' φια ηνπ ζπιινγηθνχ ζπκθέξνληνο. 13
15 ε Δλόηεηα 1. ηε 15ε ελόηεηα ν Αξηζηνηέιεο αλαδεηεί έλα λέν νξηζκό ηεο «πόιεσο». Πνηα είλαη ε δηαθνξά ηνπ νξηζκνύ απηνύ κε ό,ηη πξνεγήζεθε θαη πνηα κέζνδν δηεξεύλεζεο ρξεζηκνπνηεί εδώ ν θηιόζνθνο ζε ζρέζε κε ηηο πξνεγνύκελεο ελόηεηεο; 1. Ο Αξηζηνηέιεο, ζηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα εμεηάζεη ηελ έλλνηα «πνιηηεία», δειψλεη πσο είλαη απαξαίηεην λα δηεξεπλεζεί πξψηα ε έλλνηα «πόλις». Έηζη αλαδεηεί έλα ζαθή θαη αθξηβή νξηζκφ ηεο. Ήδε ζηηο πξνεγνχκελεο ελφηεηεο είρε εληάμεη ηελ «πόλιν» ζην πξνζερέο ηεο γέλνο, δειαδή ζε κηα επξχηεξε νκάδα νκνεηδψλ πξαγκάησλ (ΔΝΟΤΗΤΑ 11ε: «πόλις κοινωνία τις ἐστι») θαη, αθνινχζσο, είρε επηζεκάλεη ηηο εηδνπνηνχο δηαθνξέο ηεο έλαληη εθείλσλ: α. φηη ζηνρεχεη ζην αλψηεξν αλζξψπηλν αγαζφ, ηελ επδαηκνλία (Δλφηεηα 11ε: «τοῦ κυριωτάτου πάντων τῶν ἀγαθῶν στοχάζεται»), β. φηη πξνέξρεηαη απφ ηε ζπλέλσζε κηθξφηεξσλ ζπκβησηηθψλ νκάδσλ, ηεο «οικίας» θαη ηεο «κώμης» (Δλφηεηα 12ε). Γελ πξέπεη, σζηφζν, λα ζεσξεζνχλ ηα παξαπάλσ σο νξηζκφο ηεο έλλνηαο «πφιηο». Απηφ πνπ αλαδεηεί εδψ ν θηιφζνθνο είλαη ε ελνπνηεηηθή αξρή ηεο ζπγθεθξηκέλεο νληφηεηαο, δειαδή ην ζηνηρείν εθείλν πνπ ζπλέρεη ηα κέξε (ηνπο πνιίηεο) απφ ηα ν- πνία ε ίδηα απαξηίδεηαη. Οξίδεη ινηπφλ πξνθαηαξθηηθά ηελ «πόλιν» σο έλα ζχλνιν πνιηηψλ («ἡ γάρ πόλις πολιτῶν τι πλῆθος ἐστίν»), ελψ ζηε ζπλέρεηα δίλεη έλαλ πην αθξηβή νξηζκφ. Σηε 15ε Δλφηεηα εληνπίδεη θαη ηελ ηξίηε εηδνπνηφ δηαθνξά ηεο «πόλεως» έλαληη ησλ ππφινηπσλ κνξθψλ θνηλσληθήο ζπκβίσζεο, ηελ χπαξμε ζε απηήλ πνιηηεχκαηνο («πολιτείας»), πνπ, θαηά ηελ ε- πηθξαηνχζα ζηελ επνρή ηνπ αληίιεςε, είλαη έλα ζχζηεκα νξγάλσζεο φζσλ θαηνηθνχλ ζε κηα «πόλιν». Η κέζνδνο πνπ ρξεζηκνπνηεί εδψ ν Αξηζηνηέιεο είλαη ε αλαιπηηθή, ζχκθσλα κε ηελ νπνία, γηα λα δηεξεπλεζνχλ ην πεξηερφκελν θαη ε νπζία κηαο ζχλζεηεο έλλνηαο ή νληφηεηαο, ζα πξέπεη πξψηα λα δηεξεπλεζνχλ ην πεξηερφκελν θαη ε νπζία ησλ επηκέξνπο ζηνηρείσλ απφ ηα νπνία απηή απνηειείηαη. Έηζη, γηα λα νξηζηεί ε έλλνηα «πνιηηεία», ζα πξέπεη πξψηα λα νξηζηεί ε έλλνηα «πφιηο» (αθνχ ε «πολιτεία», δειαδή ην πνιίηεπκα, είλαη θάηη πνπ εθαξκφδεηαη ζε κηα «πόλιν») θαη, γηα λα νξηζηεί ε έλλνηα «πόλις», ζα πξέπεη πξψηα λα νξηζηεί ε έλλνηα «πνιίηεο» (αθνχ ε «πφιηο» α- παξηίδεηαη απφ πνιίηεο). Σηηο πξνεγνχκελεο ελφηεηεο ν θηιφζνθνο είρε εθαξκφζεη ηε γελεηηθή κέζνδν, θαζψο αλαδεηνχζε ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ήξζε ζηελ χπαξμε ε «πόλις». 2. Πώο νξίδεη ν Αξηζηνηέιεο ηε ζρέζε αλάκεζα ζηνλ πνιίηε θαη ζηελ πόιε ζην παξαπάλσ θείκελν; Πξόθεηηαη γηα ζρέζε ακθίδξνκε ή όρη θαη γηαηί; 2. Όπσο είλαη γλσζηφ, ην ζεκειηαθφ δήηεκα γηα ηνλ Αξηζηνηέιε ζηελ 15 ε ελφηεηα είλαη ν πξνζδηνξηζκφο ηεο πφιεο (τίποτέ ἐστιν ἡ πόλις). Αξρηθά, ζχκθσλα κε ηε γελεηηθή κέζνδν, ν ίδηνο ν θηιφζνθνο θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα φηη είλαη έλα ζχλζεην δεκηνχξγεκα, δεδνκέλνπ φηη είλαη ην «ὅλον» πνπ «σύγκειται ἐκ πολλῶν μορίων», δειαδή απνηειείηαη απφ πνιιά κέξε. Οη πνιίηεο απνηεινχλ ηα ζπζηαηηθά κέξε ηεο πφιεο θαζψο, φπσο αλέθεξε θαη ζε πξνεγνχκελε ελφηεηα (12 ε ελφηεηα), ε πφιε πξνήιζε απφ ηε ζπλέλσζε «κωμῶν», νη «κῶμαι» απφ «πλείονας οἰκίας» θαη νη νηθνγέλεηεο απφ ην θπζηθφ ζπλδπαζκφ «ἄρρενος καί θήλεος». Η ζρέζε αλάκεζα ζηελ πφιε θαη ζηνλ πνιίηε, έηζη φπσο αλαγξάθεηαη απφ ηνλ Αξηζηνηέιε, δελ είλαη ακθίδξνκε. Ο Αξηζηνηέιεο ζεσξεί φηη ν νξηζκφο ηεο έλλνηαο «πνιίηεο» εμαξηάηαη απφ ην πνιίηεπκα, δειαδή απφ ηηο ειεπζεξίεο δειαδή πνπ έρεη ν πνιίηεο θαη απφ ηε δπλαηφηεηα ζπκκεηνρήο ζηα θνηλά. Ο ίδηνο ν θηιφζνθνο αλαθέξεη: καί γάρ ὁ πολίτης ἀμφισβητεῖται πολλάκις οὐ γάρ τόν αὐτόν ὁμολογοῦσι πάντες εἶναι πολίτην ἔστι γάρ τις ὅς ἐν δημοκρατίᾳ πολίτης ὥν ἐν ὀλιγαρχίᾳ πολλάκις οὐκ ἔστι πολίτης, ελψ ζε άιιε ελφηεηα δηεπθξηλίδεη φηη: 14
πολίτης δ ἁπλῶς οὐδενί τῶν ἄλλων ὁρίζεται μᾶλλον ἤ τῷ μετέχειν κρίσεως και άρχης. Ο Σηαγεηξίηεο θηιφζνθνο εθθξάδεη ηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπ είηε ζε ζρέζε κε ην βαζκφ πνπ ν πνιίηεο εθθξάδεηαη απφ ηελ εθάζηνηε εμνπζία είηε ζε ζρέζε κε ην βαζκφ πνπ ν εγέηεο αληαπνθξίλεηαη ζηηο αμηψζεηο ησλ πνιηηψλ. Άιισζηε δε δηεπθξηλίδεηαη πάληνηε θαη ε επζχλε πνπ αληηζηνηρεί ζηνπο θνξείο ηεο εμνπζίαο γηα ηα ζθάικαηα πνπ έγηλαλ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δηαθπβέξλεζήο ηνπο. Σίγνπξα, πάλησο, ζηα πνιηηεχκαηα ηεο νιηγαξρίαο θαη ηεο ηπξαλλίαο, ζηηο παξεθβάζεηο, δειαδή, ησλ νξζψλ πνιηηεπκάησλ ζχκθσλα κε ηνλ Αξηζηνηέιε, ε έλλνηα ηνπ πνιίηε αλαηξείηαη. Πξνο επίξξσζε ηεο παξαπάλσ αληίιεςεο, παξαηίζεηαη θαη ε αλαθνξά ηνπ Θνπθπδίδε ζην ηξίην βηβιίν ηεο ηζηνξίαο ηνπ, γηα ηελ απάληεζε ησλ Θεβαίσλ ζηνπο Πιαηαηείο, νη νπνίνη θαηεγφξεζαλ ηνπο πξψηνπο γηα «κεδηζκφ» (βι. ζρνιηθφ εγρεηξίδην «εξκελεπηηθά ζρφιηα») Αληίζεηα, ζην πνιίηεπκα ηεο δεκνθξαηίαο, ην νξζφηεξν ησλ πνιηηεπκάησλ, ε έλλνηα ηνπ πνιίηε πξνυπνζέηεη ηελ ελεξγφ ζπκκεηνρή ηνπ ζηηο δεκφζηεο ππνζέζεηο ηεο πφιεο. Η άπνςε απηή επηβεβαηψλεηαη ζαθέζηαηα θαη απφ ηηο αλαθνξέο ηνπ Πεξηθιή ζηνλ «Δπηηάθην» ιφγν ζηνλ νπνίν κλεκνλεχεηαη ε άκεζε ζπκκεηνρή ηνπ πνιίηε ζηηο πνιηηεηαθέο ππνζέζεηο πξνθεηκέλνπ λα δηαζθαιηζηεί ε νξζή ιεηηνπξγία ηεο δεκνθξαηίαο (τόν μηδέν τῶνδε μετέχοντα οὐκ ἀπράγμονα, ἀλλ ἀχρεῖον νομίζομεν) θαη ε ακθίδξνκε ζρέζε κεηαμχ πφιεο - πνιίηε. 3α. Να ραξαθηεξίζεηε ην ύθνο ηνπ Αξηζηνηέιε. 3β. Να γξάςεηε θαη λα ραξαθηεξίζεηε ην ζπιινγηζκό κε ηνλ νπνίν ν Αξηζηνηέιεο θαηαιήγεη ζην ζπκπέξαζκα ἡ δέ πολιτεία τῶν τήν πόλιν οἰκούντων ἐστί τάξις τις. 3α. Τν χθνο ηνπ Αξηζηνηέιε ζην ζπγθεθξηκέλν απφζπαζκα είλαη απιφ, ιηηφ θαη θαηαλνεηφ. Ο θηιφζνθνο ρξεζηκνπνηεί απηφλ ηνλ ηξφπν έθθξαζεο γηα λα γίλεη θαηαλνεηφο, ζηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα δηεηζδχζεη ζηελ έξεπλα γηα ηε θχζε ησλ πνιηηεπκάησλ, πξνθεηκέλνπ ε ζεσξία ηνπ λα θαηαζηεί αληηιεπηή απφ ηνπο καζεηέο ηνπ. 3β. 1 ε πξνθείκελε: Νῦν γάρ ἀμφισβητοῦσιν ἤ τόν τύραννον. 2 ε πξνθείκελε: τοῦ δέ πολιτικοῦ περί πόλιν. Σπκπέξαζκα: ἡ δέ πολιτεία.τάξις τις. Ο ζπιινγηζκφο είλαη επαγσγηθφο, δειαδή μεθηλάεη απφ ην εηδηθφ θαη θαηαιήγεη ζε κηα γεληθή δηαπίζησζε. 4. ηελ ελόηεηα απηή ν Αξηζηνηέιεο παξαηεξεί : καὶ γὰρ ὁ πολίτης ἀμφισβητεῖται πολλάκις οὐ γὰρ τὸν αὐτὸν ὁμολογοῦσι πάντες εἶναι πολίτην. ηεξηδόκελνη ζην παξαθάησ θείκελν, λα αλαθέξεηε πνην είλαη ην απζηεξό -αθξηβέο λόεκα ηνπ όξνπ «πνιίηεο» θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε: «.πολίτης δ ἁπλῶς οὐδενί τῶν ἄλλων ὁρίζεται μᾶλλον ἤ τῷ μετέχειν κρίσεως καί ἀρχῆς. Τίς μέν οὖν ἐστιν ὁ πολίτης, ἐκ τούτων φανερόν ᾧ γάρ ἐξουσία κοινωνεῖν ἀρχῆς βουλευτικῆς καί κριτικῆς, πολίτην ἤδη λέγομεν εἶναι ταύτης τῆς πόλεως, πόλιν δέ τό τῶν τοιούτων πλῆθος ἱκανόν πρός αὑτάρκειαν ζωῆς, ὡς ἁπλῶς εἰπεῖν». 4. Γηα ηνλ Αξηζηνηέιε γλήζηνο πνιίηεο είλαη απηφο πνπ κεηέρεη ζηηο δηθαζηηθέο ιεηηνπξγίεο θαη ζηα αμηψκαηα. Βνπιεπηηθή αξρή ζεκαίλεη ηε ζπκκεηνρή ηνπ πνιίηε ζηα φξγαλα εθείλα φπνπ κε αληαιιαγή απφςεσλ θαη ζθέςεσλ ιακβάλνληαη νη δηάθνξεο απνθάζεηο. Τέηνηα φξγαλα ζεσξνχληαλ ε Βνπιή θαη ε Δθθιεζία ηνπ δήκνπ. Κξηηηθή αξρή ζεκαίλεη φηη ν πνιίηεο ζπκκεηέρεη ζε φια ηα δηνηθεηηθά φξγαλα απνλνκήο δηθαηνζχλεο. (βι. ζρνιηθφ εγρεηξίδην, Δξκελεπηηθά ζρφιηα ζει. 197) Γηα ην ιφγν απηφλ, απφ ην ζχλνιν ησλ πνιηηψλ ελφο θξάηνπο εμαηξνχληαη νη κέηνηθνη πνπ είραλ πεξηνξηζκέλα δηθαηψκαηα, νη δνχινη θαζψο θαη άιινη κε ηνπο νπνίνπο ε πφιε έρεη ζπλάςεη νξηζκέλεο ζπκθσλίεο. (βι. ζρνιηθφ εγρεηξίδην «Δξκελεπηηθά ζρφιηα», ζει. 197) «ὁ πολίτης οὐ 15
κοινωνοῦσι». Οινθιεξψλνληαο ηνλ νξηζκφ ηνπ ν Αξηζηνηέιεο, δίλεη ην πνηνηηθφ (τῶν τοιούτων) αιιά θαη ην πνζνηηθφ (πιήζνο), θξηηήξην ησλ πνιηηψλ πνπ απαξηίδνπλ ην ζχλνιν κηαο πφιεο. Άιισζηε, νη πνιίηεο απηνί κφλν κπνξνχλ λα εμαζθαιίζνπλ κε βεβαηφηεηα ηνλ αλψηεξν ζηφρν (εληειέρεηα) ηεο πφιεο-θξάηνπο, δειαδή ηελ απηάξθεηα. Φπζηθά δελ πξέπεη λα παξαβιέςνπκε θαη ηε ζρέζε πνπ ππάξρεη αλάκεζα ζηελ απηάξθεηα ηεο πφιεο θαη ην εὖ ζῆν, ηελ επδαηκνλία ησλ πνιηηψλ. 5. Πνηα δεηήκαηα δηαηείλεηαη ν Αξηζηνηέιεο όηη αλαθύπηνπλ ζηελ επηζθόπεζε «πεξί πνιηηείαο» θαη γηα πνηνπο ιόγνπο; Πνηα κέζνδν εθαξκόδεη πξνθεηκέλνπ λα δηεξεπλήζεη ηε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα; 5. Ο Αξηζηνηέιεο ππνζηεξίδεη φηη γηα λα θαηαζηεί δπλαηή ε επηζθφπεζε «πεξί πνιηηείαο», είλαη απαξαίηεην λα απνζαθεληζηεί πξψηα ην πεξηερφκελν ηεο έλλνηαο «πφιηο». Οη ιφγνη, πνπ θαηά ηελ άπνςή ηνπ επηβάιινπλ θάηη ηέηνην, είλαη νη αθφινπζνη: α. ε δηαηχπσζε θαηά θαηξνχο δηηζηάκελσλ απφςεσλ ζρεηηθά κε ην πεξηερφκελν ηεο έλλνηαο «πφιηο», δειαδή ζρεηηθά κε ηα πξφζσπα πνπ εθείλε αληηπξνζσπεχεη (ην ζχλνιν ησλ πνιηηψλ ή ηελ εθάζηνηε θπβέξλεζε), φηαλ κέζσ ησλ ζπληεηαγκέλσλ νξγάλσλ ηεο ιακβάλεη ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθέο απνθάζεηο. Με άιια ιφγηα, παξακέλεη αζαθέο πνηα είλαη ε νληφηεηα εθείλε πνπ απνθαιείηαη πνιηηεία θαη ε νπνία επζχλεηαη γηα ηελ ηέιεζε θάζε πνιηηηθήο πξάμεο θαη αθφκε, αλ κπνξεί λα ζεσξεζεί σο νληφηεηα κε ζπλέρεηα κέζα ζην ρξφλν, αλεμάξηεηα απφ ηα πξφζσπα πνπ θάζε θνξά ηελ αληηπξνζσπεχνπλ β. ην γεγνλφο φηη ε δξαζηεξηφηεηα ηφζν ησλ πνιηηηθψλ φζν θαη ησλ λνκνζεηψλ αθνξά ζην ζχλνιν ηεο ηελ «πφιηλ», θαζηζηψληαο έηζη αλαγθαία ηε δηεξεχλεζε ηεο νπζίαο ηεο πξνθεηκέλνπ λα θαηαλνεζνχλ πιήξσο ν ξφινο θαη ε δξαζηεξηφηεηα εθείλσλ γ. ην γεγνλφο φηη ην πνιίηεπκα είλαη έλα ζχζηεκα νξγάλσζεο πνπ δηέπεη ηηο ζρέζεηο φζσλ δηαβηνχλ ζε κηα «πφιηλ» θαη πνπ, θαηά ζπλέπεηα, γηα λα θαζνξηζηεί ε νπζία ηνπ, ζα πξέπεη πξψηα λα απνζαθεληζηεί ε νπζία θαη ην πεξηερφκελν εθείλεο. Σηε ζπλέρεηα, ν Αξηζηνηέιεο δηαηππψλεη ηελ άπνςε φηη, γηα λα θαηαζηεί δπλαηφο ν νξηζκφο ηεο έλλνηαο «πφιηο», ζα πξέπεη πξψηα λα θαζνξηζηεί ην πεξηερφκελν ηεο έλλνηαο «πνιίηεο». Σχκθσλα κε ηνλ θηιφζνθν, απηφ είλαη απαξαίηεην λα γίλεη γηα δχν ιφγνπο: α. ε «πφιηο» αλήθεη ζηελ θαηεγνξία ησλ ζχλζεησλ πξαγκάησλ, απνηειεί δειαδή έλα ζχλνιν πνπ απαξηίδεηαη απφ επηκέξνπο ζηνηρεία, απφ ηα νπνία ην κηθξφηεξν είλαη ν «πνιίηεο». Καηά ζπλέπεηα, γηα λα γλσξίδεη θαλείο ηη είλαη ην ζχλνιν, ζα πξέπεη πξψηα λα γλσξίδεη ηη είλαη ηα κέξε απφ ηα νπνία απνηειείηαη β. δελ ππάξρεη κηα θνηλά παξαδεθηή άπνςε γηα ην ηη είλαη «πνιίηεο», θαζψο ζε θάζε πνιίηεπκα ηζρχνπλ δηαθνξεηηθά θξηηήξηα γηα λα απνδνζεί ζε έλα άηνκν ε ζπγθεθξηκέλε ηδηφηεηα. Γηαπηζηψλνπκε επνκέλσο φηη ν Αξηζηνηέιεο εθαξκφδεη ηελ αλαιπηηθή κέζνδν πξνθεηκέλνπ λα νξίζεη ηελ έλλνηα «πνιηηεία»: ζχκθσλα κε απηή, γηα λα δηεξεπλεζεί ην πεξηερφκελν κηαο ζχλζεηεο έλλνηαο ή νληφηεηαο, ζα πξέπεη πξψηα λα δηεξεπλεζεί ην πεξηερφκελν ησλ επηκέξνπο ζηνηρείσλ απφ ηα νπνία απηή απνηειείηαη. Σηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε, γηα λα νξηζηεί ε έλλνηα «πνιηηεία», ζα πξέπεη πξψηα λα νξηζηεί ε έλλνηα «πφιηο» (αθνχ ην πνιίηεπκα εθαξκφδεηαη ζε κηα «πφιηλ»), θαη γηα λα νξηζηεί ε έλλνηα «πφιηο», ζα πξέπεη πξψηα λα νξηζηεί ε έλλνηα «πνιίηεο» (αθνχ ε «πφιηο» απαξηίδεηαη απφ «πνιίηεο»). 6. «Τῷ περὶ πολιτείας... οὐκ ἔστι πολίτης»: α. Να αλαθέξεηε ηνπο ιόγνπο γηα ηνπο νπνίνπο ν Αξηζηνηέιεο ζθέθηεηαη πσο είλαη αλάγθε λα δηεξεπλεζεί ην ζέκα «τί ποτέ ἐστιν ἡ πόλις», β. Πνηα λέα κέζνδν γηα ηνλ νξηζκό ηεο πόιεο ρξεζηκνπνηεί ν Αξηζηνηέιεο ζηελ ελόηεηα απηή; 16
6α. Σηελ 15 ε ελφηεηα ησλ «Πνιηηηθψλ» ν Αξηζηνηέιεο, ζην πιαίζην ηεο δηεξεχλεζεο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ γλσξηζκάησλ θάζε πνιηηεχκαηνο, ζεσξεί πσο πξψηα απ' φια πξέπεη λα εμεηαζηεί ην ζέκα «τί ποτέ ἐστιν ἡ πόλις». Πξσηαξρηθφο ιφγνο απηήο ηεο εμέηαζεο είλαη νη δηρνγλσκίεο πνπ παξνπζηάδνληαη σο πξνο ηε θχζε ηνπ θξάηνπο. Πξέπεη επνκέλσο λα μεθαζαξηζηεί πνηνο θέξεη ηελ επζχλε κίαο πνιηηηθήο πξάμεο: ε πφιε, ην θξάηνο ή ν ζπγθεθξηκέλνο ηχξαλλνο; Παξάιιεια, πξέπεη λα δηεπθξηληζηεί ε δξαζηεξηφηεηα ηνπ λνκνζέηε θαη ηνπ πνιηηηθνχ, αθνχ απηή αλαθέξεηαη νινθάλεξα ζην θξάηνο. Δίκαζηε επνκέλσο ππνρξεσκέλνη λα θαηαιάβνπκε ηη είλαη ην θξάηνο γηα λα θαηαιάβνπκε απηή ηε δξαζηεξηφηεηα. Τέινο, ν Σηαγεηξίηεο θηιφζνθνο θξίλεη αλαγθαία ηε δηεξεχλεζε ηνπ ελ ιφγσ ζέκαηνο, θαζψο πξέπεη λα θαηαλνεζεί φηη ν ηξφπνο δηαθπβέξλεζεο είλαη έλα ζχζηεκα πνπ αλαπηχρζεθε γηα λα ξπζκίζεη ηελ θαηαλνκή ηεο πνιηηηθήο δχλακεο κεηαμχ ησλ κεξψλ (δει. ησλ θαηνίθσλ) ελφο ζπλζέηνπ ζπζηήκαηνο, ηεο πφιεο («ἡ δὲ πολιτεία τῶν τὴν πόλιν οἰκούντων ἐστὶ τάξις τις»). 6β. Σηελ ελφηεηα 15 ν Αξηζηνηέιεο επηιέγεη ηελ αλαιπηηθή κέζνδν γηα ηε δηεξεχλεζε ηνπ ζέκαηφο ηνπ, κνινλφηη ζηηο πξνεγνχκελεο (11-14) ρξεζηκνπνίεζε ηε γελεηηθή κέζνδν, επηρεηξψληαο λα απαληήζεη ζην εξψηεκα «πψο γελλήζεθε ε πφιε». Σην ζεκείν βέβαηα απηφ ησλ «Πνιηηηθψλ» πξνζπαζεί λα βξεη ηα ζπζηαηηθά ζηνηρεία ελφο πξάγκαηνο, κε ηελ ειπίδα φηη, αλ δηαθξίλεη θαζαξά θαη θαηαιάβεη εθείλα, ζα κπνξέζεη λα έρεη ηνλ νξηζκφ θαη ηνπ πξάγκαηνο πνπ δελ είλαη παξά κηα ζχλζεζε εθείλσλ. Αλαδεηά ινηπφλ ηη είδνπο χπαξμε είλαη κηα πφιε, πνηα ε ηαπηφηεηά ηεο, ε ελνπνηεηηθή αξρή ηεο ηη θάλεη ηελ πφιε λα είλαη εληαία νληφηεηα. Δπνκέλσο, απαηηείηαη νξηζκφο φρη κε ην «γέλνο» θαη ηελ «εηδνπνηφ δηαθνξά» ηεο πφιεο, αιιά κε ηελ «χιε» θαη ην «είδνο» (ηε «κνξθή»), δειαδή ν νξηζκφο πνπ εμεγεί πψο ζπλέρνληαη ηα ζπζηαηηθά κέξε ζε κηα νιφηεηα εληαία (φπνπ χιε, δειαδή ηα ζπζηαηηθά ζηνηρεία, είλαη νη πνιίηεο, κνξθή ή είδνο είλαη ε δνκηθή ζρέζε πνπ ηνπο ελνπνηεί, ελψ ε ζχλζεζε είλαη ε εληαία πφιε). 7. Με πνηα ζπιινγηζηηθή πνξεία θαηαιήγεη ν Αξηζηνηέιεο ζηελ αλαγθαηόηεηα ηεο εμέηαζεο ηεο έλλνηαο ηνπ πνιίηε; 7. Κχξην ζέκα πνπ απαζρφιεζε ηνλ Αξηζηνηέιε ζηηο ελφηεηεο πνπ πξνεγνχληαη ήηαλ ε γέλεζε ηεο πφιεσο. Σην Γ βηβιίν ησλ Πνιηηηθψλ εμεηάδεη ηα πνιηηεχκαηα, δειαδή ηα ζπζηήκαηα δηαθπβέξλεζεο ηεο πφιεσο, ηε θχζε θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θαζελφο. Σην πιαίζην ηεο δηεξεχλεζεο ησλ πνιηηεπκάησλ (πεξί πνιηηείαο) ν θηιφζνθνο ζεσξεί απαξαίηεην ηνλ αθξηβή πξνζδηνξηζκφ ηεο έλλνηαο «πφιηο» (ηνπ θξάηνπο), θαζψο ζηελ επνρή ηνπ ην εξψηεκα «ηη είλαη πφιε» απνδείρζεθε δχζθνιν ζηελ πξάμε θαη πξνθάιεζε ηε δηαηχπσζε πνιιψλ θαη κάιηζηα αληηθξνπφκελσλ κεηαμχ ησλ απφςεσλ. Οη ιφγνη πνπ ππαγνξεχνπλ ζην θηιφζνθν ηελ πνιχπιεπξε εμέηαζε ηεο έλλνηαο «πφιηο» είλαη ηξεηο: α. ην ζέκα ηεο λνκηκφηεηαο ηεο εθάζηνηε εμνπζίαο θη ε απφδνζε ηεο πνιηηηθήο επζχλεο (Βι. ζρνι. βηβιίν, ζει. 194). β. ε δηαπίζησζε πσο ε δξαζηεξηφηεηα ηνπ πνιίηηθνπ θαη ηνπ λνκνζέηε αλαθέξεηαη ζηελ πφιε. Αλ ζέινπκε λα θαηαλνήζνπκε απηή ηε δξαζηεξηφηεηα, πξέπεη πξψηα λα θαηαλνήζνπκε ηελ έλλνηα ηεο πφιεσο γ. ν ηξφπνο δηαθπβέξλεζεο κηαο πφιεσο ζρεηίδεηαη κε ηελ θαηαλνκή ηεο πνιηηηθήο δχλακεο, ά- ξα, αλ ζέινπκε λα θαηαιάβνπκε ην ζχζηεκα απηφ, πξέπεη πξψηα λα θαηαιάβνπκε ηη είλαη πφιηο. Μεηά ηελ έθζεζε ησλ πξνβιεκαηηζκψλ ν Αξηζηνηέιεο εξεπλά ηελ απάληεζε ζην εξψηεκα «ηί είλαη πφιηο». Η έλλνηα «πφιηο» φκσο είλαη ζπλζέηε θαη πξέπεη λα εμεηαζηεί κε ηε κέζνδν πνπ εθαξκφδεηαη γηα ηα ζχλζεηα πξάγκαηα, δειαδή ηελ εμέηαζε ηνπ κέξνπο αξρηθά θαη ζηε ζπλέρεηα ηνπ φινπ. Δθαξκφδνληαο ηελ αλαιπηηθή κέζνδν ν Αξηζηνηέιεο θαηαιήγεη ζηε δηαπίζησζε πσο ε «πφιηο» α- πνηειείηαη απφ πιήζνο πνιηηψλ, επνκέλσο ε δηεξεχλεζε ηεο έλλνηαο ηνπ πνιίηε πξέπεη λα πξνεγεζεί ησλ άιισλ. Σηε ζθέςε ηνπ θηινζφθνπ ε ζεηξά ησλ εξσηεκάησλ ζηα νπνία ζα δψζεη απάληεζε είλαη ε εμήο: - Τη είλαη πνιίηεο θαη πνηνο πξέπεη λα νλνκάδεηαη πνιίηεο; - Τη είλαη πφιηο; 17
- Πψο θπβεξληέηαη κία πφιηο; Έηζη, ν πξνβιεκαηηζκφο ζρεηηθά κε ηνλ ηξφπν δηαθπβέξλεζεο κηα πφιεσο κεηαθέξεηαη ζηελ αλαδήηεζε ηεο ζσζηήο έλλνηαο ηνπ πνιίηε, γηαηί ν φξνο απηφο ιακβάλεη δηαθνξεηηθφ πεξηερφκελν ζε θάζε πνιίηεπκα (δεκνθξαηηθφ - νιηγαξρηθφ) θη ε απάληεζε δελ είλαη εχθνιε (Βι. ζρνι. βηβιίν, ζει. 194). 8. «ἔστι γάρ τις ὃς ἐν δημοκρατίᾳ πολίτης ὢν ἐν ὀλιγαρχίᾳ πολλάκις οὐκ ἔστι πολίτης»: Να αλαιύζεηε ην ξόιν ηνπ πνιίηε θαη πώο απηόο πξνζδηνξίδεηαη ζε θάζε πνιίηεπκα ζύκθσλα κε ηνλ Αξηζηνηέιε. 8. Σην ζεκείν απηφ ν Αξηζηνηέιεο ηνλίδεη φηη θάζε θνξά είλαη δηαθνξεηηθά ηα θξηηήξηα γηα λα ραξαθηεξηζηεί ην κέινο κηαο πνιηηηθήο θνηλσλίαο «πνιίηεο». Έηζη, ην ίδην άηνκν ζ έλα δεκνθξαηηθφ θαζεζηψο κπνξεί λα ζεσξείηαη πνιίηεο θαη λα έρεη πιήξε πνιηηηθά δηθαηψκαηα, φρη φκσο θαη ζηα πιαίζηα ελφο νιηγαξρηθνχ θαζεζηψηνο. Σηε δεκνθξαηία ν πνιίηεο είλαη ην βαζηθφ ζπζηαηηθφ ηνπ πνιηηεχκαηνο γηαηί ε εμνπζία πεγάδεη απφ απηφλ, αζθείηαη απφ απηφλ θαη ηνλ αθνξά άκεζα. Ο δεκνθξαηηθφο πνιίηεο έρεη πιήξε πνιηηηθά δηθαηψκαηα, έρεη ην δηθαίσκα ηνπ εθιέγεηλ θαη εθιέγεζζαη, ζπκκεηέρεη ζηα δηάθνξα φξγαλα ιήςεο πνιηηηθψλ θαη δηθαζηηθψλ απνθάζεσλ θαη ζπκκεηέρεη ελεξγά ζηα πνιηηηθά δξψκελα. Σε έλα νιηγαξρηθφ φκσο πνιίηεπκα ηα θξηηήξηα γηα ηελ απφδνζε ηεο ηδηφηεηαο ηνπ πνιίηε κπνξεί λα είλαη ε θαηαγσγή, ην εηζφδεκα, ην είδνο ηεο απαζρφιεζεο θ.ά. Απηφ ζεκαίλεη φηη δελ έρνπλ φινη νη πνιίηεο πιήξε πνιηηηθά δηθαηψκαηα, αιιά κφλν νη «νιίγνη», νη πινχζηνη θαη νη ηζρπξνί. 9. «Ἐπεί δ' ἡ πόλις τῶν συγκειμένων... ἡ γάρ πόλις πολιτῶν τι πλῆθός ἐστιν»: ην πξσηόηππν απόζπαζκα ν θηιόζνθνο πξνζεγγίδεη ηελ πόλιν αλαθέξνληαο ηα ζπζηαηηθά ζηνηρεία πνπ ηε ζπλαπνηεινύλ. Πνηα κέζνδν δηεξεύλεζεο ρξεζηκνπνηεί θαη πώο απηή δηαθνξνπνηείηαη ζην κεηαθξαζκέλν απόζπαζκα πνπ αθνινπζεί; 9. Σην πξσηφηππν απφζπαζκα ν Αξηζηνηέιεο δηεξεπλά ηελ πόλιν εθαξκφδνληαο ηε ιεγφκελε αλαιπηηθή κέζνδν. Δπηδηψθεη δειαδή λα κειεηήζεη πξψηα ηα ζπζηαηηθά ηεο ζηνηρεία, γηα λα νδεγεζεί ζηε ζπλέρεηα ζηνλ νξηζκφ ηεο, αθνχ ε πόλις δελ είλαη παξά κηα ζχλζεζε απηψλ ησλ κεξψλ. Αλαιχεη ηε ζχλζεηε απηή θνηλσληθή νληφηεηα ζηα επηκέξνπο, κε ζηφρν λα θηάζεη ζηα έζραηα ζπζηαηηθά ηεο ζηνηρεία. Γηα ηνλ νξηζκφ ηνπ φινπ (πόλις), επνκέλσο, ν θηιφζνθνο ζεσξεί απαξαίηεην ηνλ νξηζκφ ησλ κεξψλ (πολίτες). Η ρξήζε ηεο ζπγθεθξηκέλεο κεζφδνπ θαηαδεηθλχεη επίζεο ηε ζρέζε ακνηβαίαο εμάξηεζεο πνπ ππάξρεη αλάκεζα ζηελ πόλιν θαη ζηνλ πνιίηε. Η θπζηνγλσκία ηεο πόλεως θαζνξίδεη ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πνιίηε θαη, αληηζηξφθσο, ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πνιίηε, φπσο δηακνξθψλνληαη ζην πέξαζκα ησλ ρξφλσλ, θαζνξίδνπλ ηελ ηδηνζπζηαζία ηεο πόλεως. Σην κεηαθξαζκέλν απφζπαζκα ν θηιφζνθνο πξνζεγγίδεη ηελ πόλιν εθαξκφδνληαο ηε γελεηηθή-ηζηνξηθή κέζνδν, θαζψο αλαδεηά ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν απηή δεκηνπξγήζεθε. Καηαιήγεη έηζη ζην ζπκπέξαζκα φηη ε πόλις πξνέθπςε απφ θπζηθή αλαγθαηφηεηα, ήξζε ζηελ χπαξμε εθ θχζεσο, εθφζνλ απνηειεί νινθιήξσζε δχν πξνγελέζηεξσλ, θπζηθψλ επίζεο, θνηλνηήησλ, ηνπ οίκου θαη ηεο κώμης. Η ρξήζε δηαθνξεηηθψλ κεζφδσλ απφ ηνλ θηιφζνθν ζηε κηα θαη ζηελ άιιε πεξίπησζε δελ ζπληζηά αληίθαζε, γηαηί θαη νη δχν ρξεζηκνπνηνχληαη ζπκπιεξσκαηηθά, εληζρχνληαο ην επηζηεκνληθφ θχξνο ησλ εμαγφκελσλ ζπκπεξαζκάησλ. 10. Πώο εμεγεί ν Αξηζηνηέιεο ηε κεηάβαζε από ηελ πόιε ζηνλ πνιίηε θαη πνηα ζπιινγηζηηθή πνξεία αθνινπζεί; 10. Τε κεηάβαζε απηή ηε δηθαηνινγεί κε ην επηρείξεκα φηη ε πφιε αλήθεη ζηελ θαηεγνξία ησλ ζχλζεησλ πξαγκάησλ, είλαη δειαδή «φινλ» απνηεινχκελν απφ πνιιά «κέξε». Με άιια ιφγηα ε «πφιε» είλαη έλα «φινλ», κέξνο ηνπ νπνίνπ είλαη ν πνιίηεο. Η πφιε απνηειεί ζχλζεηε νληφηεηα 18
πνπ απνηειείηαη απφ πνιιά κέξε (κφξηα). Η ζχλζεηε απηή νληφηεηα εκπεξηέρεη έλα θπξηαξρηθφ ζηνηρείν, ηνπο άξρνληεο, θαη έλα άιιν πθηζηάκελν, ηνπο πνιίηεο. Ο ζπιινγηζκφο ηνπ Αξηζηνηέιε εδψ είλαη αλαινγηθφο: φπσο νπνηνδήπνηε πξάγκα πνπ παξνπζηάδεηαη σο «φινλ» αλήθεη ζηελ θαηεγνξία ησλ ζχλζεησλ πξαγκάησλ, έηζη θαη ε πφιε, πνπ απαξηίδεηαη απφ πνιίηεο, είλαη ζχλζεηε νληφηεηα. Δπνκέλσο, νπνηαδήπνηε έξεπλα γηα ηελ έλλνηα ηεο «πφιεο» πξνυπνζέηεη ηελ έξεπλα ηεο έλλνηαο «πνιίηεο» («δῆλον ὅτι πρότερον ὁ πολίτης ζητητέος») θαη ηελ αλαδήηεζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ («Ὥστε τίνα χρὴ καλεῖν πολίτην καὶ τις ὁ πολίτης ἐστὶ σκεπτέον»), πνιχ πεξηζζφηεξν κάιηζηα πνπ ν ξφινο ηνπ γηα ηελ πνιηηηθή ηάμε είλαη θαζνξηζηηθφο. 11. «Τῷ περὶ πολιτείας... οὐκ ἔστι πολίτης»: Πνηα λέα κέζνδν γηα ηνλ νξηζκό ηεο πόιεο ρξεζηκνπνηεί ν Αξηζηνηέιεο ζηελ ελόηεηα απηή; 11. Σηελ ελφηεηα 15 ν Αξηζηνηέιεο επηιέγεη ηελ αλαιπηηθή κέζνδν γηα ηε δηεξεχλεζε ηνπ ζέκαηφο ηνπ, κνινλφηη ζηηο πξνεγνχκελεο (11-14) ρξεζηκνπνίεζε ηε γελεηηθή κέζνδν, επηρεηξψληαο λα απαληήζεη ζην εξψηεκα «πψο γελλήζεθε ε πφιε». Σην ζεκείν βέβαηα απηφ ησλ «Πνιηηηθψλ» πξνζπαζεί λα βξεη ηα ζπζηαηηθά ζηνηρεία ελφο πξάγκαηνο, κε ηελ ειπίδα φηη, αλ δηαθξίλεη θαζαξά θαη θαηαιάβεη εθείλα, ζα κπνξέζεη λα έρεη ηνλ νξηζκφ θαη ηνπ πξάγκαηνο πνπ δελ είλαη παξά κηα ζχλζεζε εθείλσλ. Αλαδεηά ινηπφλ ηη είδνπο χπαξμε είλαη κηα πφιε, πνηα ε ηαπηφηεηά ηεο, ε ελνπνηεηηθή αξρή ηεο ηη θάλεη ηελ πφιε λα είλαη εληαία νληφηεηα. Δπνκέλσο, απαηηείηαη νξηζκφο φρη κε ην «γέλνο» θαη ηελ «εηδνπνηφ δηαθνξά» ηεο πφιεο, αιιά κε ηελ «χιε» θαη ην «είδνο» (ηε «κνξθή»), δειαδή ν νξηζκφο πνπ εμεγεί πψο ζπλέρνληαη ηα ζπζηαηηθά κέξε ζε κηα νιφηεηα εληαία (φπνπ χιε, δειαδή ηα ζπζηαηηθά ζηνηρεία, είλαη νη πνιίηεο, κνξθή ή είδνο είλαη ε δνκηθή ζρέζε πνπ ηνπο ελνπνηεί, ελψ ε ζχλζεζε είλαη ε εληαία πφιε). 19
16 ε Δλόηεηα 1. «πολίτης δ' ἁπλῶς... ἀρχῆς» (Δλόηεηα 16ε): Πώο νξίδεη ν Αξηζηνηέιεο ζην ζπγθεθξηκέλν ρσξίν ηνλ «πνιίηελ» θαη ηελ «πόιηλ» θαη πνηα ζρέζε θαίλεηαη λα ππάξρεη κεηαμύ ηνπο ζύκθσλα κε ηνλ ίδην; 1. Σην ζπγθεθξηκέλν ρσξίν ηεο 16εο Δλφηεηαο ν Αξηζηνηέιεο δίλεη ηνλ νξηζκφ ηνπ πνιίηε. Έρνληαο απνθιείζεη πξψηα θάπνηα ζηνηρεία πνπ δελ ζεσξεί επαξθή θξηηήξηα γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο ζπγθεθξηκέλεο έλλνηαο, φπσο ην δηθαίσκα ηεο κφληκεο δηακνλήο ζε κηα «πόλιν» θαη ε δπλαηφηεηα πξφζβαζεο ζηηο δηθαζηηθέο αξρέο εθείλεο, θαηαιήγεη ζηε ζπλέρεηα ζηνλ νξηζκφ ηνπ πνιίηε, εληνπίδνληαο ηα απνθιεηζηηθά γλσξίζκαηά ηνπ. Έηζη, «πολίτης» είλαη ην άηνκν πνπ δηαζέηεη ην δηθαίσκα ζπκκεηνρήο ζηε δηθαζηηθή, βνπιεπηηθή θαη εθηειεζηηθή εμνπζία κηαο πνιηηηθά ζπγθξνηεκέλεο θνηλσλίαο («ἡ γάρ ἐξουσία... ταύτης τῆς πόλεως»). Δηδηθά, ε ζπκκεηνρή ζηηο δηθαζηηθέο ιεηηνπξγίεο ήηαλ θαηά ηνπο θιαζζηθνχο ρξφλνπο νπζηψδεο ζηνηρείν γηα ηνλ νξηζκφ ηνπ πνιίηε. Ο Πιάησλαο κάιηζηα ζεσξνχζε φηη ε κε ζπκκεηνρή ζε απηέο ηζνδπλακνχζε κε κε ζπκκεηνρή ζην ζχλνιν ησλ ιεηηνπξγηψλ ηεο «πόλεως». Αθνινχζσο, ν Αξηζηνηέιεο νξίδεη ηελ «πόλιν», βαζηδφκελνο ζηνλ αξρηθφ - πξνθαηαξθηηθφ νξηζκφ πνπ είρε δψζεη γη απηήλ ζηελ πξνεγνχκελε ελφηεηα: «πόλις» είλαη ην ζχλνιν ησλ «πνιηηψλ» πνπ ηε ζπλαπαξηίδνπλ, δειαδή ην ζχλνιν ησλ αηφκσλ εθείλσλ πνπ έρνπλ δηθαίσκα ζπκκεηνρήο ζηελ άζθεζε ηεο δηθαζηηθήο, βνπιεπηηθήο θαη εθηειεζηηθήο εμνπζίαο θαη κάιηζηα, ζχλνιν αηφκσλ ζε ηέηνην αξηζκφ ψζηε λα εμαζθαιίδεηαη ε απηάξθεηα ηεο «πφιεσο», πνπ ζπλδέεηαη κε ην «εὖ ζῆν», ηελ επδαηκνλία ησλ πνιηηψλ. Δίλαη θαλεξφ φηη, θαηά ηνλ θηιφζνθν, ππάξρεη ζρέζε ακνηβαίαο εμάξηεζεο κεηαμχ ηεο «πόλεως» θαη ηνπ πνιίηε. Η «πόλις» είλαη ην φινλ, κέξνο ηνπ νπνίνπ είλαη ν πνιίηεο. Ωο κέξνο ηνπ φινπ ν πνιίηεο είλαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλνο κε εθείλν, θαζψο δελ κπνξεί λα νινθιεξσζεί εζηθά θαη πλεπκαηηθά παξά κφλν κέζα ζηελ «πόλιν». Απφ ηελ άιιε, ν ξφινο ηνπ πνιίηε είλαη θαζνξηζηηθφο γηα ηελ πνιηηηθή ηάμε θαη ηελ εμαζθάιηζε ηεο απηάξθεηαο θαη, θαη επέθηαζε, ηεο επδαηκνλίαο ηεο «πόλεως», πνπ είλαη ν χςηζηνο ζηφρνο ηεο. Δπνκέλσο, ε ζρέζε πνπ ζθηαγξαθείηαη κεηαμχ ηνπο θηλείηαη ακθίδξνκα. 2. «πολίτης δ ἁπλῶς... εἶναι ταύτης τῆς πόλεως»: Με πνηα θξηηήξηα νξίδεηαη, θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε, ν πνιίηεο; Να εμεγήζεηε γηαηί είλαη ηόζν νπζηαζηηθά ιακβάλνληαο ππόςε ηηο ηζηνξηθέο ζπλζήθεο ζηελ αξραία Αζήλα. 2. Τα θξηηήξηα ηα νπνία ν Αξηζηνηέιεο ζεσξεί επαξθή γηα λα νξίζεη ηελ έλλνηα ηνπ πνιίηε είλαη ηα εμήο: α. ε ελεξγφο ζπκκεηνρή ζηηο δηθαζηηθέο ιεηηνπξγίεο ηεο «πφιεσο», ε αλάιεςε δειαδή δηθαζηηθψλ αμησκάησλ β. ε ελεξγφο ζπκκεηνρή ζηηο λνκνζεηηθέο θαη εθηειεζηηθέο ιεηηνπξγίεο ηεο πφιεσο, δειαδή ζηα ζεζκνζεηεκέλα φξγαλα δηαβνχιεπζεο θαη ιήςεο απνθάζεσλ. Η ζπκκεηνρή ζηε δηθαζηηθή εμνπζία ζεσξνχληαλ ζηελ αξραηφηεηα θεθαιαηψδνπο ζεκαζίαο γηα ηνλ νξηζκφ ηνπ πνιίηε, ζε βαζκφ πνπ ν Πιάησλ λα ππνζηεξίδεη φηη ν απνθιεηζκφο απφ απηήλ ηζνδπλακνχζε κε ζηέξεζε ηεο πνιηηηθήο ηδηφηεηαο. Απηφ ίζρπε θπξίσο ζηε δεκνθξαηηθή Αζήλα, φπνπ ηα ιατθά δηθαζηήξηα (κε πξψην θαη θχξην ηελ Ηιηαία) είραλ απνθηήζεη ζεκαληηθφηαηεο αξκνδηφηεηεο ζέηνληαο ζπρλά ζε αρξεζηία άιια παξαδνζηαθφηεξα ζψκαηα, φπσο ηνλ Άξεην Πάγν. Δμίζνπ θαζνξηζηηθφ γηα ηνλ νξηζκφ ηνπ πνιίηε ζεσξνχληαλ θαη ην δηθαίσκα ζπκκεηνρήο ζηε βνπιεπηηθή θαη εθηειεζηηθή εμνπζία, δειαδή ζηα ζπιινγηθά φξγαλα πνπ επεμεξγάδνληαλ ηε λνκνζεζία θαη εμέδηδαλ απνθάζεηο γηα ηελ εζσηεξηθή θαη εμσηεξηθή πνιηηηθή. Γηα ηνλ αξραίν Έιιελα, πνιίηεο δελ ήηαλ ην άηνκν εθείλν πνπ απιψο πθίζηαην ηηο απνθάζεηο ηεο εμνπζίαο, αιιά απηφ πνπ 20