ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΣΕ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥΣ ΕΙ ΙΚΗΣ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ

Επαγγελµατική Εξουθένωση σε Εκπαιδευτικούς ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΣΕ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥΣ ΕΙ ΙΚΗΣ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ Κ. Μ. Κόκκινος, Α. αβάζογλου Παιδαγωγικό Τµήµα ηµοτικής Εκπαίδευσης ηµοκρίτειο Πανεπιστήµιο Θράκης Νέα Χηλή, Αλεξανδρούπολη 68100 Email: kkokkino@psed.duth.gr 1. Εισαγωγή Η έρευνα που αφορά στη µελέτη του εργασιακού στρες των εκπαιδευτικών γενικής εκπαίδευσης είναι χαρακτηριστικά άφθονη, ενώ τα ερευνητικά δεδοµένα που αφορούν τους εκπαιδευτικούς που εργάζονται στην ειδική εκπαίδευση είναι σαφώς λιγότερα και παρουσιάζουν αντιφάσεις κυρίως όσον αφορά στο αν βιώνουν περισσότερες εργασιακές πιέσεις και άγχος σε σχέση µε τους συναδέλφους τους της γενικής εκπαίδευσης. Έτσι, ενώ ο Kyriacou (1987) και ο Trendall (1989) διαπίστωσαν ότι οι εκπαιδευτικοί των ατόµων µε ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες (αµεεα) ήταν λιγότερο αγχωµένοι σε σχέση µε τους συναδέλφους τους της γενικής εκπαίδευσης, τα πορίσµατα άλλων µελετών καταλήγουν στο ότι το άγχος και η εξουθένωση αποτελούν τους κυριότερους λόγους φθοράς στους εκπαιδευτικούς των αµεεα (Billingsley, 1993) και ότι η επαγγελµατική εξουθένωση είναι µεγαλύτερη από αυτή των εκπαιδευτικών γενικής εκπαίδευσης σε σηµείο που να αναγκάζει πολλούς από αυτούς να µετακινούνται στη γενική εκπαίδευση (Wisniewski & Gargiulo, 1997, Boe, Bobbit & Cook, 1997). Με τον όρο εξουθένωση περιγράφεται η αρνητική ψυχολογική εµπειρία του ατόµου που αποτελεί απόκριση στο εργασιακό στρες. Ως γενικός όρος, η εξουθένωση αφορά σε µια οµάδα σωµατικών, συναισθηµατικών και αλληλεπιδρασιακών συµπτωµάτων που σύµφωνα µε τη Maslach (1982) προσδιορίζονται από τρεις διαστάσεις: τη συναισθηµατική εξάντληση που αναφέρεται στη συναισθηµατική υπερένταση και κατάπτωση που απορρέει από την εργασία, την αποπροσωποποίηση που αναφέρεται στην κυνική στάση που µπορεί να αναπτύξει ο εργαζόµενος για τα άτοµα που είναι αποδέκτες των υπηρεσιών του, και την προσωπική επίτευξη που αφορά στην αίσθηση επάρκειας, αποδοτικότητας και επαγγελµατικής απόδοσης. Η εξουθένωση δεν εµφανίζεται ξαφνικά, ως συνέπεια µιας έντονης ψυχοπιεστικής κατάστασης, αλλά είναι αποτέλεσµα συσσωρευµένων πιέσεων στον εργασιακό χώρο οι οποίες µπορεί να οδηγήσουν σε δυσπροσαρµοστικές αποκρίσεις αντιµετώπισης και χαµηλή απόδοση στην εργασία (Farber & Miller, 1981). 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 1065

K. Κόκκινος & A. αβάζογλου Οι αιτίες για την εκδήλωση της εξουθένωσης των εκπαιδευτικών έχουν µελετηθεί σε συνάρτηση µε: α) τα δηµογραφικά χαρακτηριστικά (π.χ. φύλο, ηλικία, οικογενειακή κατάσταση), β) τις συνθήκες εργασίας (οργανωσιακά χαρακτηριστικά του επαγγέλµατος, εργασιακό περιβάλλον), γ) τους ατοµικούς παράγοντες που σχετίζονται µε τον εργαζόµενο (π.χ. προσωπικότητα) και τέλος δ) την αλληλεπίδραση ανάµεσα στις πιο πάνω παραµέτρους, η οποία µπορεί να διευκολύνει ή να εµποδίσει την εκδήλωση του φαινοµένου. Και ενώ τα ευρήµατα σχετικά µε την επίδραση των δηµογραφικών χαρακτηριστικών των εκπαιδευτικών στην εµφάνιση συµπτωµάτων εξουθένωσης είναι αντιφατικά, τα αντίστοιχα που αφορούν στην επίδραση των οργανωσιακών χαρακτηριστικών και των συνθηκών εργασίας φαίνεται να συγκλίνουν. Έτσι, οι αυξηµένες διοικητικές υποχρεώσεις, η γραφειοκρατία, η απειθαρχία και η διαταρακτική συµπεριφορά των µαθητών, η έλλειψη συνεργασίας µε τους γονείς, οι δυσλειτουργικές συναδελφικές σχέσεις και οι υπερπληθείς τάξεις, σε συνδυασµό µε την έλλειψη κατάλληλης και επαρκούς επαγγελµατικής κατάρτισης, καθώς και οι δυσκολίες που ανακύπτουν στην αντιµετώπιση των εκπαιδευτικών αναγκών των αµεεα, έχουν εντοπιστεί στην έρευνα ως πιθανές πηγές εργασιακού στρες (π.χ. Karr & Landerholm, 1991, Wisniewski & Gargiulo, 1997). Στην Ελλάδα, δεν υπάρχουν συστηµατικά ερευνητικά δεδοµένα, όσο είµαστε σε θέση να γνωρίζουµε, που να αφορούν στη µελέτη της εξουθένωσης των εκπαιδευτικών ειδικής εκπαίδευσης εκτός από δύο δηµοσιευµένες ερευνητικές µελέτες. Η πρώτη εντόπισε σχετικά χαµηλά επίπεδα εξουθένωσης στο ειδικό προσωπικό Σχολικών Μονάδων Ειδικής Αγωγής (ΣΜΕΑ) σε σχέση µε το αντίστοιχο Ιατροπαιδαγωγικών Κέντρων (Μόττη Στεφανίδη, 2000). Στη µελέτη αυτή δεν προσδιορίζεται ο ακριβής αριθµός των εκπαιδευτικών που συµµετείχαν, και οι αναλύσεις πραγµατοποιούνται συνολικά για όλες τις ειδικότητες του προσωπικού, µε αποτέλεσµα να µην προσφέρεται ξεκάθαρη εικόνα της βαθµολογίας τους στις τρεις διαστάσεις της εξουθένωσης. Στη δεύτερη έρευνα, που είναι και η µόνη δηµοσιευµένη συγκριτική µελέτη, οι Κολιάδης & συν. (2003) βρήκαν ότι οι εκπαιδευτικοί γενικής εκπαίδευσης παρουσιάζουν υψηλότερα επίπεδα συναισθηµατικής εξάντλησης και αποπροσωποποίησης σε σχέση µε τους συναδέλφους τους της ειδικής εκπαίδευσης. Σε µια σχετική έρευνα για τον εντοπισµό των παραγόντων που προκαλούν εργασιακό στρες σε εκπαιδευτικούς που εργάζονται σε ΣΜΕΑ, διαπιστώθηκε ότι η έλλειψη επαγγελµατικής επάρκειας για την αντιµετώπιση των ειδικών εκπαιδευτικών αναγκών των µαθητών, προκαλεί το περισσότερο άγχος, ενώ αντίθετα η συνεργασία µε τους φορείς της ειδικής εκπαίδευσης το λιγότερο. Επίσης, βρέθηκε ότι η κοινωνική και ακαδηµαϊκή συµπεριφορά των µαθητών µε ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες και η κατάρτιση και εφαρµογή του Εξατοµικευµένου Εκπαιδευτικού Προγράµµατος (ΕΕΠ), ήταν οι µόνοι παράγοντες που πρόβλεψαν το βαθµό αντιληπτού άγχους των εκπαιδευτικών (Κόκκινος, Αλβανόπουλος & αβάζογλου, 2004). 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 1066

Επαγγελµατική Εξουθένωση σε Εκπαιδευτικούς Λαµβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, και ενόψει της έλλειψης συστηµατικής µελέτης του φαινοµένου της εξουθένωσης σε ειδικούς πληθυσµούς εκπαιδευτικών (στην παρούσα περίπτωσή των αµεεα) στον ελληνικό χώρο, η µελέτη αυτή αποσκοπεί να συγκρίνει το βαθµό της εξουθένωσης σε εκπαιδευτικούς πρωτοβάθµιας γενικής και ειδικής εκπαίδευσης, και να µελετήσει την επίδραση των δηµογραφικών χαρακτηριστικών των εκπαιδευτικών (φύλο, χρόνια υπηρεσίας, περιοχή σχολείου) στις τρεις διαστάσεις της εξουθένωσης: τη συναισθηµατική εξάντληση, την αποπροσωποποίηση και την προσωπική επίτευξη. 2. Μέθοδος 2.1 Συµµετέχοντες και διαδικασία συλλογής δεδοµένων Στην έρευνα συµµετείχαν 745 εκπαιδευτικοί (430 από τη γενική και 315 από την ειδική εκπαίδευση). Ως προς το φύλο, 371 (49,8%) ήταν άνδρες και 373 (50,1%) γυναίκες, ενώ ένα άτοµο δεν δήλωσε το φύλο του. Οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί ήταν ηλικίας από 31 40 ετών (55,2%), 209 (28,1%) ηλικίας από 41-50 ετών, ενώ 63 (8,5%) και 61 (8,2%) ήταν ηλικίας 22 30 και 51 ετών και άνω αντίστοιχα. Ένα άτοµο δεν δήλωσε την ηλικία του. Το δείγµα κατά κύριο λόγο προέρχονταν από σχολεία αστικών κέντρων 405 (54,4%), ενώ 334 εκπαιδευτικοί εργάζονταν σε σχολεία της επαρχίας (44,8%). Έξι εκπαιδευτικοί δεν δήλωσαν την περιοχή του σχολείου που εργάζονταν. Ως προς τα χρόνια υπηρεσίας στη γενική εκπαίδευση, στο σύνολο του δείγµατος, 239 εκπαιδευτικοί είχαν µέχρι 10 χρόνια υπηρεσίας (32,1%), ενώ 505 (67,8%) είχαν από 11 χρόνια και άνω (1 άτοµο δεν δήλωσε τα χρόνια υπηρεσίας). Ειδικότερα, ως προς τα χρόνια υπηρεσίας στην ειδική εκπαίδευση, 236 (74,9%) εκπαιδευτικοί είχαν ως 10 χρόνια, ενώ 72 (22,9%) περισσότερα από 10 χρόνια (7 άτοµα δεν δήλωσαν την υπηρεσία τους). Το δείγµα των εκπαιδευτικών γενικής εκπαίδευσης επιλέχτηκε τυχαία από περιοχές της Ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης, ενώ οι εκπαιδευτικοί από την ειδική εκπαίδευση επιλέχτηκαν µε τρόπο συστηµατικό (ανά τρίτη ΣΜΕΑ) από τους επίσηµους καταλόγους του ΥΠΕΠΘ για το σχολικό έτος 2002 2003, ώστε να εκπροσωπούν περίπου τους εκπαιδευτικούς του 1/3 από τις 1455 ΣΜΕΑ (500 σχολεία) απ όλες τις επαρχίες της Ελλάδας. Στην περίπτωση των εκπαιδευτικών γενικής εκπαίδευσης τα ερωτηµατολόγια χορηγήθηκαν οµαδικά, ενώ στους εκπαιδευτικούς της ειδικής εκπαίδευσης στάλθηκαν στους διευθυντές των σχολείων τους, οι οποίοι τα συγκέντρωσαν συµπληρωµένα σε σφραγισµένους απαντητικούς φακέλους και τα επέστρεψαν ταχυδροµικά (ποσοστό επιστροφής 39 %, από τα 800 συνολικά ερωτηµατολόγια που στάλθηκαν). 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 1067

K. Κόκκινος & A. αβάζογλου 2.2 Ερευνητικό εργαλείο Για τη µέτρηση της επαγγελµατικής εξουθένωσης χρησιµοποιήθηκε το Ερωτηµατολόγιο Επαγγελµατικής Εξουθένωσης για Εκπαιδευτικούς της Maslach (Maslach Burnout Inventory - Educators Survey; MBI ES) των Maslach, Jackson & Leiter (1996). Το ερωτηµατολόγιο περιλαµβάνει 22 δηλώσεις, οι οποίες κατανέµονται σε τρεις υποκλίµακες: συναισθηµατική εξουθένωση (9 δηλώσεις), αποπροσωποποίηση (5 δηλώσεις) και προσωπική επίτευξη (8 δηλώσεις). Για κάθε δήλωση οι εκπαιδευτικοί έπρεπε να σηµειώσουν σε κλίµακα επτά διαβαθµίσεων (από ποτέ έως κάθε µέρα ), τη συχνότητα µε την οποία έχουν νιώσει για το επάγγελµα τους τα αισθήµατα που περιγράφει η κάθε δήλωση. Για κάθε υποκλίµακα η βαθµολογία υπολογίζεται ξεχωριστά προσθέτοντας τη βαθµολογία των επιµέρους δηλώσεων. Υψηλή βαθµολογία στις κλίµακες της συναισθηµατικής εξάντλησης και της αποπροσωποποίησης και χαµηλή βαθµολογία στην κλίµακα προσωπικής επίτευξης είναι ενδεικτική εξουθένωσης. Για την µετάφραση και την προσαρµογή του ερωτηµατολογίου ΜΒΙ στα ελληνικά γίνεται λόγος αλλού (Κόκκινος, 2002). Η αξιοπιστία και η εγκυρότητα εννοιολογικής κατασκευής του ερωτηµατολογίου και για τα δύο δείγµατα είναι ανάλογες µε αυτές του Αµερικάνικου δείγµατος στάθµισης καθώς και άλλων σχετικών ερευνών (Kokkinos, 2000, Κόκκινος, 2005). Όσον αφορά στην αξιοπιστία των επιµέρους διαστάσεων της εξουθένωσης, οι τιµές του δείκτη αξιοπιστίας Cronbach s alpha για το δείγµα των εκπαιδευτικών γενικής εκπαίδευσης υπολογίστηκαν σε.80, για τη συναισθηµατική εξάντληση,.68 για την αποπροσωποποίηση και.90 για την προσωπική επίτευξη, ενώ για το δείγµα των εκπαιδευτικών της ειδικής εκπαίδευσης ήταν.86,.59 και.74 για τις τρεις διαστάσεις αντίστοιχα. 3. Αποτελέσµατα 3.1. Επίπεδα εξουθένωσης Ως προς τα επίπεδα επαγγελµατικής εξουθένωσης, αυτά υπολογίστηκαν µε βάση τις οδηγίες που παρέχονται στο εγχειρίδιο που συνοδεύει το Ερωτηµατολόγιο της Maslach (Maslach, Jackson & Leiter, 1996). Έτσι όσον αφορά στο δείγµα των εκπαιδευτικών ειδικής εκπαίδευσης, 93 (29.7%) από τους συµµετέχοντες σηµείωσαν υψηλή βαθµολογία στη συναισθηµατική εξάντληση, 11 (3.5%) στην αποπροσωποποίηση και 38 (12.2 %) ανέφεραν χαµηλή προσωπική επίτευξη (ένδειξη υψηλού βαθµού επαγγελµατικής εξουθένωσης ως προς αυτή τη διάσταση). Στην περίπτωση των εκπαιδευτικών γενικής εκπαίδευσης, 72 (16.7%) εκπαιδευτικοί δήλωσαν υψηλή συναισθηµατική εξάντληση, 11 (2.6%) υψηλή αποπροσωποποίηση, ενώ 123 (28.6%) δήλωσαν χαµηλό αίσθηµα προσωπικής επίτευξης. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 1068

Επαγγελµατική Εξουθένωση σε Εκπαιδευτικούς 3.2. Η επίδραση των δηµογραφικών χαρακτηριστικών στις επιµέρους διαστάσεις της εξουθένωσης Οι στατιστικοί περιγραφικοί δείκτες για τις επιµέρους διαστάσεις της εξουθένωσης σε σχέση µε τον τύπο της εκπαίδευσης, το φύλο, τα έτη υπηρεσίας και την περιοχή του σχολείου υπολογίστηκαν και παρουσιάζονται στον Πίνακα 1. Πίνακας 1. Μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις για τις τρεις διαστάσεις της επαγγελµατικής εξουθένωσης σε σχέση µε τον τύπο εκπαίδευσης, το φύλο, τα έτη υπηρεσίας και την περιοχή του σχολείου ιαστάσεις εξουθένωσης Συναισθηµατική Εξάντληση Αποπροσωποποίηση Προσωπική Επίτευξη Μ.Ο. Τ.Α. Μ.Ο. Τ.Α. Μ.Ο. Τ.Α. Γενική εκπαίδευση 17,64 8,78 3,45 3,84 33,93 8,47 Ειδική εκπαίδευση 20,67 10,79 4,07 4,30 38,50 6,89 Άντρες 17.83 9.00 3.40 4.02 34.78 8.56 Γυναίκες 17.43 8.56 3.51 3.64 33.02 8.30 Μέχρι 10 έτη υπηρεσίας 16.94 8.36 3.40 3.45 34.95 7.24 10 35 έτη υπηρεσίας 19.83 10.27 3.86 4.29 36.26 8.52 Πόλη 18.34 8.96 3.39 3.65 33.85 8.96 Ύπαιθρος 16.72 8.49 3.53 4.07 34.03 7.84 Για τη διερεύνηση της επίδρασης των δηµογραφικών χαρακτηριστικών του δείγµατος στις τρεις διαστάσεις της εξουθένωσης, τα δεδοµένα υποβλήθηκαν σε 2 (τύπος εκπαίδευσης) Χ 2 (φύλο) Χ 2 (χρόνια υπηρεσίας) Χ 2 (περιοχή σχολείου), ανάλυση της διακύµανσης τετραπλής κατεύθυνσης (4 way ANOVA), χρησιµοποιώντας καθεµιά από τις τρεις διαστάσεις του ερωτηµατολογίου ΜΒΙ ως εξαρτηµένη µεταβλητή. Ως προς τη διάσταση της συναισθηµατικής εξάντλησης προέκυψε σηµαντική κύρια επίδραση του τύπου εκπαίδευσης [F (1, 719) = 9.60 p <.01], µε τους εκπαιδευτικούς της ειδικής εκπαίδευσης να αναφέρουν υψηλότερα επίπεδα συναισθηµατικής εξάντλησης από τους συναδέλφους τους της γενικής. Όσον αφορά στη διάσταση της αποπροσωποποίησης προέκυψε σηµαντική κύρια επίδραση του τύπου εκπαίδευσης [F (1, 718) = 3.74, p =.05], µε τους εκπαιδευτικούς της ειδικής 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 1069

K. Κόκκινος & A. αβάζογλου εκπαίδευσης να δηλώνουν µεγαλύτερη αποπροσωποποίηση σε σχέση µε τους συναδέλφους τους της γενικής. Τέλος, ως προς τη διάσταση της προσωπικής επίτευξης, προέκυψαν στατιστικά σηµαντικές κύριες επιδράσεις του τύπου εκπαίδευσης [F (1, 718) = 35.06 p <.01] και του φύλου [F (1, 718) = 5.51, p <.05]. Οι εκπαιδευτικοί της ειδικής εκπαίδευσης ανέφεραν υψηλότερο αίσθηµα προσωπικής επίτευξης σε σχέση µε τους συναδέλφους τους της γενικής. Στην ίδια κατεύθυνση κινήθηκαν και οι άνδρες εκπαιδευτικοί σε σχέση µε τις γυναίκες. Καµία στατιστικά σηµαντική κύρια επίδραση ή αλληλεπίδραση της περιοχής του σχολείου και των ετών υπηρεσίας δεν προέκυψε στις τρεις διαστάσεις της εξουθένωσης. 4. Συζήτηση Όπως ήδη αναφέρθηκε, βασική επιδίωξη της έρευνας αυτής ήταν να συγκρίνει το βαθµό της επαγγελµατικής εξουθένωσης σε εκπαιδευτικούς γενικής και ειδικής εκπαίδευσης και να µελετήσει την επίδραση του φύλου, των ετών υπηρεσίας και της περιοχής του σχολείου στις τρεις επιµέρους διαστάσεις του συνδρόµου. Τα αποτελέσµατα έδειξαν ότι οι εκπαιδευτικοί ειδικής εκπαίδευσης δηλώνουν υψηλότερα επίπεδα συναισθηµατικής εξάντλησης και αποπροσωποποίησης και υψηλότερο αίσθηµα προσωπικής επίτευξης σε σχέση µε τους συναδέλφους τους της γενικής. Τα ευρήµατα αυτά έρχονται σε αντίθεση µε τα αντίστοιχα των Κολιάδη και συν. (2003), οι οποίοι εντόπισαν λιγότερη εξουθένωση στους εκπαιδευτικούς των αµεεα. Όπως προκύπτει λοιπόν, οι εκπαιδευτικοί των αµεεα δηλώνουν ότι εργάζονται σκληρότερα από τους συναδέλφους τους της γενικής, ενώ συγχρόνως µοιάζουν να αισθάνονται ότι έχουν κατορθώσει περισσότερα αξιόλογα πράγµατα στην εργασία τους από αυτούς. Το εύρηµα αυτό πιθανόν να αντανακλά το γεγονός ότι οι εκπαιδευτικοί των αµεεα έχουν συνειδητά επιλέξει να εργαστούν στο χώρο της ειδικής αγωγής και ότι παρά τις αντιξοότητες που συναντούν να καταφέρνουν να αντλούν αυξηµένο αίσθηµα προσωπικής επίτευξης. Σύµφωνα µε την κοινωνικογνωστική θεωρία των κινήτρων του Bandura (1986), το άτοµο που διακατέχεται από αισθήµατα υψηλής έννοιας του εαυτού, αυτοεκτίµησης και αυτοαποτελεσµατικότητας, µπορεί να αναπτύξει πεποιθήσεις ικανότητας για την αντιµετώπιση των προκλήσεων που βιώνει. Η επιτυχής αντιµετώπιση των προκλήσεων συµβάλλει στην αύξηση του αισθήµατος της προσωπικής επίτευξης. Πέρα όµως από το ρόλο που µπορεί να διαδραµατίζουν τα ενδογενή χαρακτηριστικά των εκπαιδευτικών και που θα πρέπει να επιβεβαιωθεί µε περαιτέρω έρευνα, το αυξηµένο αίσθηµα προσωπικής επίτευξης µπορεί να οφείλεται και σε εξωγενείς παραµέτρους, όπως π.χ. το επίπεδο υποστήριξης που απολαµβάνουν οι εκπαιδευτικοί. Χαρακτηριστική είναι η διαπίστωση των Lee και Ashforth (1996) από τη µεταανάλυση 61 ερευνητικών µελετών που πραγµατοποίησαν, ότι η υποστήριξη που το άτοµο εισπράττει από τους φίλους, ή η παροχή 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 1070

Επαγγελµατική Εξουθένωση σε Εκπαιδευτικούς ευκαιριών συµµετοχής συνδέονται µε υψηλό αίσθηµα προσωπικής επίτευξης. Για την επιβεβαίωση των παραπάνω υποθέσεων θα πρέπει να διενεργηθεί επιπλέον έρευνα. Αναµφίβολα όµως, το γεγονός ότι οι εκπαιδευτικοί των αµεεα δηλώνουν αυξηµένα επίπεδα συναισθηµατικής εξάντλησης δεν θα πρέπει να περάσει απαρατήρητο. Μπορούµε να υποθέσουµε ότι στο βαθµό που το αίσθηµα της συναισθηµατικής εξάντλησης είναι προϊόν παρατεταµένων και επίµονων πιέσεων που προκαλούνται από µια αυξηµένη σε απαιτήσεις εργασία και στο βαθµό που, σύµφωνα µε τον Leiter (1993), τα συµπτώµατα της συναισθηµατικής εξάντλησης εκδηλώνονται πρώτα σε σχέση µε αυτά της αποπροσωποποίησης, είναι πιθανόν οι εκπαιδευτικοί των αµεεα να διατρέχουν µεγαλύτερο κίνδυνο να αναπτύξουν εξουθένωση σε σχέση µε τους συναδέλφους τους της γενικής εκπαίδευσης. Τα ευρήµατα της παρούσας έρευνας θα πρέπει να αποτελέσουν αφετηρία για τη διενέργεια µελετών που θα εντοπίσουν τις πηγές που προκαλούν εργασιακό στρες στους εκπαιδευτικούς των αµεεα. Μέχρι στιγµής δεν έχουµε υπόψη καµία έρευνα παρά µόνο αυτή των Κόκκινου, Αλβανόπουλου και αβάζογλου (2004) που ασχολήθηκε µε τον εντοπισµό των στρεσογόνων πηγών σ αυτή την οµάδα εκπαιδευτικών. Συνδυάζοντας τα ευρήµατα της προηγούµενης έρευνας µας µε αυτά της παρούσας, φαίνεται πως η έλλειψη κατάλληλης και επαρκούς κατάρτισης φέρνει αντιµέτωπους τους εκπαιδευτικούς των αµεεα µε τους περιορισµούς της γνώσης τους, ενώ η ακαδηµαϊκή και κοινωνική συµπεριφορά των µαθητών τους καθώς και η κατάρτιση και η εφαρµογή του ΕΕΠ, είναι πολύ πιθανόν να συµβάλλουν στην ανάπτυξη συναισθηµάτων άγχους. Απεναντίας, η επαφή και η συνεργασία των εκπαιδευτικών των αµεεα µε φορείς της ειδικής εκπαίδευσης τους προκαλεί το λιγότερο στρες αντανακλώντας, αφενός, την ανάγκη τους για περαιτέρω γνώσεις και αφετέρου, την αναζήτηση υποστήριξης για να µπορέσουν να αντεπεξέλθουν στις πολλαπλές υποχρεώσεις του επαγγελµατικού τους ρόλου. Αξίζει να σηµειωθεί ότι οι αλλαγές που έχουν συντελεστεί τα τελευταία 25 χρόνια στην ελληνική νοµοθεσία για την εκπαίδευση των αµεεα, ανάµεσα στα άλλα, προϋποθέτουν και αναπροσαρµογές στις εκπαιδευτικές πρακτικές. Η εφαρµογή τους, χωρίς την απαραίτητη συνεχή επιµόρφωση και την απαιτούµενη υποδοµή, απαιτεί αυξηµένη προσαρµοστική ικανότητα εκ µέρους των εκπαιδευτικών για την εξυπηρέτηση των αναγκών του ολοένα και αυξανόµενου πληθυσµού των αµεεα. Κατά συνέπεια θέτει σε κίνδυνο την ψυχική τους υγεία. Ενδιαφέρον επίσης αποτελεί το εύρηµα ότι παρά το ότι οι εκπαιδευτικοί των αµεεα βιώνουν συναισθηµατική εξάντληση, η στάση τους απέναντι στους µαθητές τους δεν έχει επηρεαστεί σοβαρά. Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι το αίσθηµα της αποπροσωποποίησης βρέθηκε χαρακτηριστικά χαµηλό σε σχέση µε το αµερικάνικο δείγµα στάθµισης, ενώ κάπως υψηλότερο σε σχέση µε το αντίστοιχο των συναδέλφων τους της γενικής εκπαίδευσης. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 1071

K. Κόκκινος & A. αβάζογλου Ως προς την επίδραση των δηµογραφικών χαρακτηριστικών των εκπαιδευτικών στις επιµέρους διαστάσεις της εξουθένωσης, η παρούσα έρευνα δεν κατέδειξε στατιστικά σηµαντικές επιδράσεις εκτός από την περίπτωση των ανδρών που δήλωσαν µεγαλύτερο αίσθηµα προσωπικής επίτευξης σε σχέση µε τις γυναίκες συναδέλφους τους. Τα αποτελέσµατα της παρούσας έρευνας έχουν σηµαντικές προεκτάσεις στην εκπαίδευση των εκπαιδευτικών των αµεεα. Η κατάρτιση, τόσο σε προπτυχιακό όσο και σε µεταπτυχιακό επίπεδο, θα πρέπει να εστιάζεται στην εκµάθηση εύρους δεξιοτήτων σε πολλαπλά επίπεδα της εκπαιδευτικής διαδικασίας µια που ο ρόλος τους αποδεικνύεται πολυσύνθετος. Οι δεξιότητες αυτές θα πρέπει να αφορούν αφενός, τη διαχείριση προβληµάτων που ανακύπτουν καθηµερινά καθώς και την υιοθέτηση συµπεριφορών διεκδίκησης για παροχή αναγκαίων υπηρεσιών στα αµεεα, και αφετέρου δεξιότητες ενεργητικής ακρόασης των γονιών και ενσυναίσθησης για τους µαθητές µε ειδικές ανάγκες. Ο εντοπισµός των δεξιοτήτων που απαιτούνται σε µια συγκεκριµένη περίσταση, η εκµάθηση των κατά τη διάρκεια εποπτευµένης πρακτικής άσκησης και η συστηµατική αξιολόγηση της κατάκτησης τους ή µη, µε την παροχή συνεχούς επανατροφοδότησης θα αποτελέσει σηµαντική εµπειρία ιδιαίτερα για τους υποψήφιους εκπαιδευτικούς των αµεεα ώστε να καταστεί η µελλοντική τους εργασία λιγότερο πιεστική και ικανή να τους παρέχει µεγαλύτερη επαγγελµατική ικανοποίηση. Σε γενικές γραµµές µπορούµε να ισχυριστούµε ότι τα αποτελέσµατα της παρούσας έρευνας προσφέρουν σηµαντικές πληροφορίες για την ψυχική κατάσταση των εκπαιδευτικών που εργάζονται σε διαφορετικά πλαίσια, µια που το αίσθηµα της επαγγελµατικής εξουθένωσης βρέθηκε να εξαρτάται κυρίως από το πλαίσιο στο οποίο πραγµατώνεται το εκπαιδευτικό έργο και όχι τόσο από τα δηµογραφικά χαρακτηριστικά των εκπαιδευτικών. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bandura, Α. (1986). The social foundations for of thought and action: A social cognitive theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Billingsley, B. S. (1993). Teacher retention and attrition in special and general education: A critical review of the literature. Journal of Special Education, 27, 137 174. Boe, E., Bobbit, S. A., & Cook, Lynne H. (1997). Whither didst thou go? Retention, reassignment, migration, and attrition of special and general education teachers from a national perspective. Journal of Special Education, 30, 371 389. Farber, B. A., & Miller, J. (1981). Teacher burnout: A psycho-educational perspective. Teachers College Record, 83, 235 243. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 1072

Επαγγελµατική Εξουθένωση σε Εκπαιδευτικούς Karr, J. & Landerholm, E. (1991). Reducing staff stress and burnout by changing staff expectations in dealing with parents. Unpublished position paper. Kokkinos, C. M. (2000). Professional burnout in Greek primary school teachers: Cross cultural data on the Maslach Burnout Inventory (MBI). International Journal of Psychology, 35, 249. Κόκκινος, Κ. Μ (2002). Ερωτηµατολόγιο Καταγραφής Επαγγελµατικής Εξουθένωσης της Maslach για Εκπαιδευτικούς. Στο Α. Σταλίκας, Σ. Τριλίβα & Π. Ρούσση (Επιµ.) Τα Ψυχοµετρικά Εργαλεία στην Ελλάδα, σελ. 224 225. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Κόκκινος, Κ. Μ., Αλβανόπουλος, Γ. & αβάζογλου, Α. (2004). Ανιχνεύοντας τις πηγές άγχους σε εκπαιδευτικούς ατόµων µε ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Εργασία που παρουσιάστηκε στο Ευρωπαϊκό Συνέδριο Ειδικής Αγωγής, Θεσσαλονίκη 19 21 Νοεµβρίου. Κόκκινος, Κ. Μ. (2005). Επαγγελµατική εξουθένωση στην πρωτοβάθµια εκπαίδευση: µια συγκριτική µελέτη ανάµεσα σε εκπαιδευτικούς από την Ελλάδα και την Κύπρο. Μέντορας, 14, 79-89. Κολιάδης, Ε., Μυλωνάς, Κ.Λ., Κουµπιάς, Ε., Τσιναρέλλης, Γ., Βαλσάµη, Ν., & Βάρφη, Β., (2003). Το Σύνδροµο Επαγγελµατικής Εξουθένωσης σε Εκπαιδευτικούς Πρωτοβάθµιας Γενικής & Ειδικής Αγωγής. Στο Α. Παπάς, Α. Τσιπλητάρης, Ν. Πετρουλάκης, Κ. Χάρης, Σ. Νικόδηµος, & Ν. Ζούκης (Επιµ.), Πρακτικά, 2 ο Πανελλήνιο Συνέδριο της Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος, "Ελληνική Παιδαγωγική και Εκπαιδευτική Έρευνα", Β τόµος, σελ. 282-297. Αθήνα: Εκδόσεις Ατραπός. Kyriacou, C. (1987). Teacher stress and burnout: an international review. Educational Research, 29, 146-152. Lee, R. T., & Ashforth, B. E. (1996). A meta-analytic examination of the correlates of the three dimensions of job burnout. Journal of Applied Psychology, 81, 123-133. Leiter, M. P. (1993). Burnout as a developmental process. In W. B. Schaufeli, C. Maslach, & T. Marek (Eds.). Professional burnout: Recent developments in theory and research (pp. 237-250). Washington DC: Taylor & Francis. Maslach, C. (1982). Burnout: The cost of caring. Englewood Cliffs, NJ: Prentice - Hall. Maslach, C., Jackson, S. E., & Leiter, M. P. (1996). Maslach Burnout Inventory Manual (3 rd Edition). Consulting Psychologist Press, Inc.: Palo Alto, California. Μόττη Στεφανίδη, Φρ. (2000). Επαγγελµατική εξουθένωση ειδικού προσωπικού σχολικών µονάδων ατόµων µε ειδικές ανάγκες και µελών οµάδων ιατροπαιδαγωγικών κέντρων. Στο Α. Καλαντζή Αζίζι & Η. Γ. Μπεζεβένγκης (Επιµ), Θέµατα επιµόρφωσης, ευαισθητοποίησης στελεχών ψυχικής υγείας παιδιών και εφήβων (σελ. 95 103). Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 1073

K. Κόκκινος & A. αβάζογλου Trendall, C.(1989). Stress in teaching and teacher effectiveness: A study of teachers across mainstream and special education. Educational Research 1, 52 58. Wisniewski, L. & Gargiulo, R. M. (1997). Occupational stress and burnout among special educators: A review of the literature. Journal of Special Education, 31, 325 346. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 1074