Εκφοβισµός/ θυµατοποίηση µεταξύ των µαθητών: Αντιµετώπιση Εντοπισµός & Εκπαιδευτικές Παρεµβάσεις

Εκφοβισµός/ θυµατοποίηση µεταξύ των µαθητών: Αντιµετώπιση Εντοπισµός & Εκπαιδευτικές Παρεµβάσεις Γενικά χαρακτηριστικά των πιθανών «θυµάτων» (victim) Μπορεί να είναι σωµατικά πιο αδύναµοι από τους συνοµηλίκους τους (αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τα αγόρια). Μπορεί να έχουν «σωµατικό άγχος» ( body anxiety ): φοβούνται ότι θα πληγωθούν, ή ότι θα πονέσουν, είναι σωµατικά αναποτελεσµατικοί στις δραστηριότητες παιχνιδιού, στα αθλήµατα και στις συµπλοκές, έχουν φτωχό σωµατικό συντονισµό (αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τα αγόρια). Είναι προσεκτικοί, ευαίσθητοι, ήσυχοι, αποσυρµένοι, παθητικοί, πειθήνιοι και ντροπαλοί, µπορεί εύκολα να ξεσπάσουν σε κλάµατα. Είναι ανήσυχοι, ανασφαλείς, δυστυχισµένοι, αγχωµένοι και έχουν αρνητική αυτοεικόνα (χαµηλή αυτοεκτίµηση). Από µία άποψη, «δηλώνουν» στους άλλους ότι είναι ανάξια και ανεπαρκή άτοµα που δεν θα εκδικηθούν εάν δεχθούν επίθεση ή προσβολές είναι «εύκολοι στόχοι». υσκολεύονται να επιβληθούν στην οµάδα των συνοµηλίκων τόσο σωµατικά και λεκτικά όσο και µε άλλους τρόπους, δεν είναι συνήθως επιθετικοί, δεν πειράζουν και δεν προκαλούν τους άλλους. Συχνά δηµιουργούν σχέσεις καλύτερα µε τους ενηλίκους (γονείς, εκπαιδευτικούς) απ' ό,τι µε τους συνοµηλίκους τους. Μπορεί να είναι καλοί, µέτριοι ή κακοί µαθητές αναφορικά µε τη σχολική τους επίδοση και συνήθως, αλλά όχι απαραίτητα, παίρνουν χαµηλότερους βαθµούς στο γυµνάσιο (Olweus, 1993). Ειδικότερα χαρακτηριστικά στο σχολείο (Olweus, 1993) Πρωτεύοντα σηµάδια: έχονται επανειληµµένα άσχηµα πειράγµατα, βρίζονται από τους συµµαθητές-«θύτες» (µπορεί επίσης να έχουν ένα µειωτικό παρατσούκλι), χλευάζονται, µειώνονται, γελοιοποιούνται, εκφοβίζονται, υποβιβάζονται, απειλούνται, δέχονται διαταγές, εξουσιάζονται, δείχνουν υποτονικοί. Γίνονται αντικείµενο διασκέδασης και περίγελου µε έναν κοροϊδευτικό και µη φιλικό τρόπο. Οι µαθητές-«θύτες» αποπαίρνουν τους µαθητές-«θύµατα», τους έχουν σήκωεπάνω κάτσε-κάτω, τους σπρώχνουν µε δύναµη, τους γρονθοκοπούν, τους χτυπούν, τους κλωτσούν, ενώ την ίδια στιγµή οι µαθητές-«θύµατα» δεν είναι ικανοί να υπερασπιστούν επαρκώς τον εαυτό τους. Οι µαθητές-«θύµατα» εµπλέκονται σε φιλονικίες (καυγάδες) ή τσακωµούς (συµπλοκές) στις οποίες είναι αρκετά ανυπεράσπιστοι και από τις οποίες προσπαθούν να αποσυρθούν, ίσως κλαίγοντας. 1

Τα βιβλία τους, τα χρήµατά τους, ή τα υπόλοιπα υπάρχοντά τους αρπάζονται από τους «θύτες», καταστρέφονται ή διασκορπίζονται τριγύρω. Έχουν µώλωπες, τραύµατα, κοψίµατα, γρατσουνιές (αµυχές), ή σκισµένα ρούχα για τα οποία δεν µπορεί να δοθεί µια φυσική εξήγηση. ευτερεύοντα σηµάδια: Είναι (συχνά) µόνοι και αποκλεισµένοι από την οµάδα των συνοµηλίκων κατά τη διάρκεια των διαλειµµάτων και της ώρας του µεσηµεριανού γεύµατος. εν φαίνεται να έχουν έναν µοναδικό καλό φίλο στην τάξη. Επιλέγονται µεταξύ των τελευταίων στα οµαδικά παιχνίδια. Προσπαθούν να στέκονται κοντά στο δάσκαλο ή σε άλλους ενηλίκους κατά τη διάρκεια του διαλείµµατος. υσκολεύονται να πάρουν το λόγο στην τάξη και δίνουν την εντύπωση ότι είναι ανήσυχοι και ανασφαλείς. Εµφανίζονται αγχωµένοι, δυστυχισµένοι, καταθλιπτικοί, κλαµένοι. Παρουσιάζουν ξαφνική ή βαθµιαία µείωση της σχολικής τους εργασίας. Ειδικότερα χαρακτηριστικά στο σπίτι (Olweus, 1993) Πρωτεύοντα σηµάδια: Επιστρέφουν από το σχολείο στο σπίτι µε σκισµένα ή ακατάστατα (στραπατσαρισµένα) ρούχα, µε χαλασµένα βιβλία (σκισµένα, µουντζουρωµένα, τσαλακωµένα). Έχουν µώλωπες, τραύµατα, κοψίµατα και αµυχές για τα οποία δεν µπορεί να δοθεί µια φυσική εξήγηση. ευτερεύοντα σηµάδια: εν φέρνουν συµµαθητές ή άλλους συνοµηλίκους στο σπίτι µετά από το σχολείο και σπάνια επισκέπτονται τα σπίτια των συµµαθητών τους ή παίζουν µαζί τους στις παιδικές χαρές. Μπορεί να µην έχουν έναν µοναδικό καλό φίλο για να µοιραστούν µαζί του τον ελεύθερο χρόνο τους (να παίξουν, να πάνε για ψώνια, να παρακολουθήσουν αθλητικά και µουσικά γεγονότα, να κουβεντιάσουν στο τηλέφωνο, κ.λπ.). εν δέχονται ποτέ ή δέχονται σπάνια προσκλήσεις για πάρτι και µπορεί να µην ενδιαφέρονται να διοργανώσουν οι ίδιοι ένα δικό τους πάρτι, επειδή υποθέτουν ότι κανένας δεν θέλει να έρθει. είχνουν φοβισµένοι ή απρόθυµοι να πάνε στο σχολείο το πρωί, έχουν φτωχή όρεξη και επαναλαµβανόµενους πονοκέφαλους ή στοµαχόπονους, ιδιαίτερα το πρωί. Επιλέγουν µια «παράλογη» διαδροµή για τη µετάβαση από και προς το σχολείο. Έχουν ανήσυχο ύπνο µε κακά όνειρα, µπορεί να κλαίνε στον ύπνο τους. Χάνουν το ενδιαφέρον για τη σχολική εργασία και παίρνουν χαµηλότερους βαθµούς. 2

είχνουν δυστυχισµένοι, λυπηµένοι, καταθλιπτικοί, ή εκδηλώνουν απροσδόκητες µεταστροφές διάθεσης µε οξύθυµα και ξαφνικά ξεσπάσµατα του χαρακτήρα. Ζητούν ή κλέβουν επιπλέον χρήµατα από την οικογένειά τους, για να εξυπηρετούν τους «θύτες» τους. Οι µαθητές-«προκλητικά θύµατα» Γενικά, είναι πιθανό να είναι ανήσυχοι, ανασφαλείς, δυστυχισµένοι και αγχωµένοι µε την αρνητική αυτοεικόνα τους. Επιπλέον, ιδιαίτερα τα αγόρια: Μπορεί να είναι ευέξαπτοι και να προσπαθούν να συµπλακούν ή να απαντήσουν µε αντίποινα στις επιθέσεις ή στις προσβολές που δέχονται, αλλά συνήθως όχι πολύ αποτελεσµατικά. Μπορεί να είναι υπερκινητικοί, ανήσυχοι, αδιάφοροι, αδέξιοι και ανώριµοι µε εκνευριστικές συνήθειες, να προσβάλλουν και να δηµιουργούν ένταση στο χώρο που βρίσκονται. Μπορεί και οι ίδιοι µε τη σειρά τους να προσπαθούν να εκφοβίσουν τους πιο αδύναµους µαθητές. Εκτός από τους συνοµηλίκους, µπορεί και οι ενήλικες, συµπεριλαµβανοµένου του εκπαιδευτικού, να τους αντιπαθούν έντονα (Olweus, 1993). Ο µαθητής-«θύτης» (bully) Οι µαθητές που συµµετέχουν στον εκφοβισµό άλλων µαθητών παρατηρείται συχνά ότι εµπλέκονται ως δράστες σε δραστηριότητες, όπως αυτές που περιγράφονται παραπάνω στα πρωτεύοντα και δευτερεύοντα σηµάδια των «πιθανών θυµάτων» στην υποενότητα «Ειδικότερα χαρακτηριστικά». Στο σχολείο, οι µαθητές-«θύτες» πειράζουν, επανειληµµένα, µε έναν δυσάρεστο τρόπο, τους µαθητές-«θύµατα», τους χλευάζουν, τους εκφοβίζουν, τους απειλούν, τους βρίζουν, τους κοροϊδεύουν, τους γελοιοποιούν, τους έχουν «σήκω-επάνω κάτσε-κάτω» τους σπρώχνουν, τους χτυπούν, τους κλοτσούν, καταστρέφουν τα πράγµατά τους, κ.λπ... (βλ. όλα τα «πρωτεύοντα σηµάδια» των πιθανών θυµάτων που αναφέρονται παραπάνω). Οι µαθητές-«θύτες» µπορεί να εκδηλώνουν αυτή τη συµπεριφορά προς πολλούς µαθητές, αλλά επιλέγουν ως στόχους τους ειδικά τους πιο αδύναµους και σχετικά πιο ανυπεράσπιστους µαθητές. Επίσης, πολλοί «θύτες» προτρέπουν µερικούς από τους οπαδούς τους να κάνουν εκείνοι τη «βρώµικη δουλειά», ενώ οι ίδιοι µένουν στο παρασκήνιο. Τα αγόρια είναι περισσότερο πιθανό από τα κορίτσια να είναι «θύτες», ωστόσο, ο εκφοβισµός που προέρχεται από τα κορίτσια είναι περισσότερο δύσκολο να ανακαλυφθεί: Τα κορίτσια-«θύτες», κατά κανόνα, χρησιµοποιούν λιγότερο ορατά και περισσότερο «πονηρά» µέσα παρενόχλησης, όπως τις συκοφαντίες, τη διάδοση φηµών και την εκµετάλλευση των σχέσεων φιλίας στην 3

τάξη (για παράδειγµα στερούν από το κορίτσι-«θύµα» την «καλύτερή της φίλη») (Olweus, 1993). Γενικά χαρακτηριστικά των µαθητών-«θυτών» Μπορεί να είναι σωµατικά δυνατότεροι από τους συµµαθητές τους και ειδικότερα από τα «θύµατά» τους. Ως προς την ηλικία µπορεί να είναι συνοµήλικοι ή λίγο µεγαλύτεροι από αυτά και είναι ιδιαίτερα αποτελεσµατικοί στις δραστηριότητες παιχνιδιού, στον αθλητισµό και στις συµπλοκές (ισχύει ιδιαίτερα για τα αγόρια). Έχουν ισχυρή την ανάγκη να εξουσιάζουν άλλους µαθητές και να τους κάνουν πειθήνιους, να επιβάλλονται µε τη δύναµη και την απειλή και για να περάσει το δικό τους, µπορεί να καυχώνται για την πραγµατική ή υποθετική υπεροχή τους επάνω σε άλλους µαθητές. Είναι ευέξαπτοι και παρορµητικοί, θυµώνουν εύκολα και έχουν χαµηλή ανοχή στις µαταιώσεις, δυσκολεύονται να προσαρµοστούν στους κανόνες και να ανεχτούν αντιξοότητες και καθυστερήσεις και µπορεί να προσπαθήσουν να αποκτήσουν ισχύ µε την εξαπάτηση. Είναι γενικά αντιδραστικοί, ανυπάκουοι και επιθετικοί προς τους ενηλίκους (συµπεριλαµβανοµένων των εκπαιδευτικών και των γονέων), ενώ, ανάλογα µε την ηλικία και τη σωµατική δύναµη που έχουν, µπορεί να είναι τροµαχτικοί ακόµα και στους ενηλίκους. Επίσης είναι καλοί στο να αποφεύγουν τις «δύσκολες καταστάσεις». Θεωρούνται σκληροί, πορωµένοι και συµπάσχουν λίγο µε τους µαθητές που θυµατοποιούνται. εν είναι ανήσυχοι ή ανασφαλείς και έχουν κατά κανόνα µια σχετικά θετική αυτοεικόνα (µέση ή υψηλότερη από µέση αυτοεκτίµηση). Συµµετέχουν σε σχετικά νεαρή ηλικία, συγκριτικά µε τους συνοµηλίκους τους, σε άλλες αντικοινωνικές συµπεριφορές συµπεριλαµβανοµένων της κλοπής, του βανδαλισµού, της µέθης και των «κακών συναναστροφών». Μπορεί στην κλίµακα δηµοτικότητας µεταξύ των συµµαθητών τους να βρίσκονται στο µέσο, υψηλότερα από το µέσο ή χαµηλότερα από αυτό, αλλά συχνά υποστηρίζονται από τουλάχιστον µια µικρή οµάδα συνοµηλίκων. Οι µαθητές-«θύτες» είναι πιθανό να είναι λιγότερο δηµοφιλείς στο γυµνάσιο απ' ό,τι είναι στο δηµοτικό σχολείο. Η σχολική τους επίδοση, µπορεί να βρίσκεται στο µέσο, υψηλότερα ή χαµηλότερα από αυτό στο δηµοτικό σχολείο, ενώ στο γυµνάσιο συνήθως, αλλά όχι απαραίτητα, παίρνουν χαµηλότερους βαθµούς και αναπτύσσουν αρνητική στάση απέναντι στο σχολείο. ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ 4

Πρώιµες παρεµβάσεις: α) Αναγνωρίζουµε ως σηµαντικούς στόχους τους τοµείς που είναι σηµαντικοί για όλους τους µαθητές: ενσυναίσθηση, έλεγχος παρορµητικότητας, «παίρνω θέση στο πρόβληµα». β) Ασχολούµαστε συστηµατικά µε την απόκτηση δεξιοτήτων, την εφαρµογή τους και το ρόλο τους στην ακαδηµαϊκή και κοινωνική επιτυχία, στη συναισθηµατική συνείδηση, στην αντίληψη της οπτικής των άλλων, στις εναλλακτικές στρατηγικές σκέψεις και στην επίλυση προβλήµατος. γ) Στρατηγικές διδασκαλίας: η προτυποποίηση ρόλου από τον/ην εκπαιδευτικό, η συζήτηση και η εξάσκηση. δ) Ενσωµατώνουµε τις δεξιότητες αυτές και σε άλλα προγράµµατα, όπου αυτό είναι δυνατό. ε) ιδάσκουµε επίλυση συγκρούσεων και διαµεσολάβηση από έναν συνοµήλικο (peer mediation) (Feinberg, 2003). Τεχνικές: α) παιχνίδια ρόλων σε διάφορες καταστάσεις (role-play situations), ιδιαίτερα στις µικρές τάξεις. Παράδειγµα: Ζητούµε από τους µαθητές να γράψουν σε µια λευκή σελίδα τις δύσκολες καταστάσεις που έχουν αντιµετωπίσει στο παρελθόν και στη συνέχεια µέσα από παιχνίδια ρόλων διδάσκουµε λύσεις που θα µπορούσαν να χρησιµοποιήσουν σε ανάλογες καταστάσεις στο µέλλον (Trautman, 2003). β) εµπιστευτικό «κουτί µηνυµάτων» για τις προτάσεις ή τα σχόλια των µαθητών σχετικά µε θέµατα της τάξης. γ) είµαστε διαθέσιµοι, ώστε οι µαθητές µας να µπορούν να µας µιλήσουν ιδιαιτέρως για τις ανησυχίες τους (Migliore, 2003). δ) παρέχουµε στους µαθητές πολλούς τρόπους για να κερδίσουν την αναγνώριση µέσα στην τάξη, τόσο οι ακαδηµαϊκές όσο και οι µη ακαδηµαϊκές επιδόσεις, ιδιαίτερα η προσπάθεια, πρέπει να επαινούνται. Προγράµµατα παρέµβασης: περιλαµβάνουν µέτρα σε (3) επίπεδα: σχολείο, τάξη και ατοµικό. Τα µέτρα σε επίπεδο σχολείου και τάξης κατευθύνονται στην ανάπτυξη στάσεων και στη δηµιουργία καταστάσεων που µειώνουν την έκταση του εκφοβισµού στο σχολείο ως σύνολο, ή στην συγκεκριµένη τάξη, καθώς και στην πρόληψη της ανάπτυξης νέων καταστάσεων εκφοβισµού/ θυµατοποίησης. Μέτρα σε επίπεδο σχολείου: (οµάδα-στόχος: ολόκληρος ο µαθητικός πληθυσµός της σχολικής µονάδας χωρίς ειδικότερη εστίαση σε µαθητές που έχουν αναγνωριστεί ως «θύτες» ή «θύµατα»): Έρευνα µέσω ερωτηµατολογίου για τη συλλογή λεπτοµερών πληροφοριών (έκταση του προβλήµατος εκφοβισµού/ θυµατοποίησης µεταξύ των µαθητών, συχνότητα παρέµβασης των εκπαιδευτικών και συζήτησης µε τους εµπλεκόµενους µαθητές, βαθµός ενηµερότητας των γονέων για τη συµπεριφορά ή/και τις εµπειρίες των παιδιών τους, κ.λπ.). Ηµέρα σχολικής συνεδρίασης (school conference day) για τα προβλήµατα εκφοβισµού/ θυµατοποίησης µε τη συµµετοχή του διευθυντή, του διδακτικού προσωπικού, του σχολικού συµβούλου, του σχολικού ψυχολόγου και κοινωνικού λειτουργού, εφόσον υπάρχουν, καθώς και επιλεγµένων γονέων και µαθητών. Στόχος της ηµέρας σχολικής συνεδρίασης είναι η υιοθέτηση 5

ενός γενικού, συγκεκριµένου και αρκετά λεπτοµερούς µακροπρόθεσµου σχεδίου δράσης για το σχολείο. Καλύτερη επιτήρηση κατά τη διάρκεια του διαλείµµατος και της ώρας του µεσηµεριανού γεύµατος µε την παρουσία ικανού αριθµού εκπαιδευτικώνεπιτηρητών, οι οποίοι είναι προετοιµασµένοι να παρέµβουν άµεσα και αποφασιστικά στις παρατηρούµενες, αλλά και σε πιθανές αναδυόµενες καταστάσεις εκφοβισµού µε γνώµονα τον κανόνα δράσης «καλύτερα να παρεµβαίνει κανείς πολύ ενωρίς παρά πολύ αργά» δίνοντας έτσι το µήνυµα στους µαθητές ότι ο εκφοβισµός δεν γίνεται δεκτός στο σχολείο. Ελκυστικότερο σχολικό προαύλιο µε κατάλληλα διαµορφωµένους χώρους παιχνιδιών για τους µικρότερους µαθητές και αθλητικών δραστηριοτήτων (π.χ. γήπεδα µπάσκετ, βόλεϊ) για τους µεγαλύτερους. Ανώνυµη τηλεφωνική επαφή: ένα υπεύθυνο πρόσωπο (σχολικός ψυχολόγος, σχολικός σύµβουλος ή ευαισθητοποιηµένος στο θέµα εκπαιδευτικός) αναλαµβάνει να δέχεται εβδοµαδιαία, σε συγκεκριµένες ώρες, τηλέφωνα από µαθητές-«θύµατα» ή τους γονείς τους, οι οποίοι επιθυµούν να συζητήσουν το πρόβληµά τους ανώνυµα, είτε επειδή φοβούνται πιθανή αντεκδίκηση των µαθητών-«θυτών», είτε επειδή ο/η εκπαιδευτικός της τάξης, τον/ην οποίον/αν ενηµέρωσαν, δεν επιλήφθηκε. Το συγκεκριµένο µέτρο µπορεί να υλοποιηθεί σε επίπεδο Γραφείου Πρωτοβάθµιας Εκπαίδευσης, αν οι συνθήκες δεν επιτρέπουν την εφαρµογή του σε επίπεδο σχολικής µονάδας. Κοινή συνεδρίαση διδακτικού προσωπικού γονέων για το πρόβληµα του σχολικού εκφοβισµού/ θυµατοποίησης κατά τακτά χρονικά διαστήµατα, ανάλογα µε την έκταση και τη σοβαρότητα του προβλήµατος, µε τη συµµετοχή και των µαθητών, όποτε αυτό κρίνεται αναγκαίο, όπου συζητούνται εκτενώς η έκταση, οι µορφές και οι αιτίες του εκφοβισµού/ θυµατοποίησης, καθώς και το σχέδιο δράσης µε συγκεκριµένα µέτρα που το σχολείο επιθυµεί να εφαρµόσει µε τη συνεργασία των γονέων για την αντιµετώπιση του προβλήµατος. Οµάδες 5-10 δασκάλων (teacher groups) για την ανάπτυξη του κοινωνικού περιβάλλοντος του σχολείου, οι οποίοι συναντώνται µία φορά την εβδοµάδα για µερικές εβδοµάδες και συζητούν για το πρόβληµα του σχολικού εκφοβισµού και τα κατάλληλα µέτρα αντιµετώπισής του ανταλλάσσοντας τις εµπειρίες τους και αλληλοµαθαίνοντας από τις επιτυχίες ή τις αποτυχίες τους. Κύκλοι συναντήσεων γονέων (parent circles), οι οποίοι λειτουργούν κατ ανάλογο τρόπο µε τις οµάδες δασκάλων (Olweus, 1993). Μέτρα σε επίπεδο τάξης: (το σύνολο των µαθητών της συγκεκριµένης τάξης). Κανόνες τάξης ενάντια στον εκφοβισµό/ θυµατοποίηση, οι οποίοι προκύπτουν µέσα από συζήτηση µε τους µαθητές. Ως αρχή µπορούν να τεθούν οι κανόνες: α) «εν εκφοβίζουµε άλλους µαθητές». 6

β) «Προσπαθούµε να βοηθήσουµε τους µαθητές που είναι θύµατα εκφοβισµού». γ) «εν παραλείπουµε να συµπεριλαµβάνουµε στην παρέα µας τους µαθητές που εύκολα αποκλείονται από την οµάδα ή αποµονώνονται». Είναι απαραίτητο να παρέχονται διευκρινήσεις στους µαθητές, ώστε το είδος της συµπεριφοράς που δηλώνουν οι κανόνες να είναι σαφές, ξεκάθαρο σε αυτούς, να επαινούνται εκείνοι που επιδεικνύουν την επιθυµητή συµπεριφορά και να υφίστανται κυρώσεις µε τη µορφή των αρνητικών συνεπειών όσοι επιδεικνύουν επιθετική, αντίθετη µε τους κανόνες συµπεριφορά. Παιχνίδια ρόλων, ανάγνωση σχετικών αποσπασµάτων από τη λογοτεχνία µε στόχο την αύξηση της ενσυναίσθησης των µαθητών για τα θύµατα του εκφοβισµού. Εβδοµαδιαία συνεδρίαση της τάξης (ίσως στην ώρα της «Ευέλικτης Ζώνης») για το θέµα του σχολικού εκφοβισµού στην οποία συµµετέχουν ο/η εκπαιδευτικός και οι µαθητές καθισµένοι σε κύκλο ή ηµικύκλιο, ώστε να υπάρχει βλεµµατική επαφή. Συνεργατική µάθηση (cooperative learning) (Johnson et al., 1984, Slavin, 1983), η οποία, εκτός από τα θετικά αποτελέσµατα που επιφέρει στη σχολική µάθηση, έχει και πολλαπλά κοινωνικά οφέλη, καθώς ενισχύει τη θετική στάση και αποδοχή του ενός µαθητή προς τον άλλο περιορίζοντας τις προκαταλήψεις προς τους συµµαθητές άλλης εθνικότητας. Κοινές θετικές δραστηριότητες τάξης (π.χ. πάρτι, θεατρικές εκδηλώσεις, κ.ά.) που ενισχύουν σηµαντικά τις κοινωνικές σχέσεις των µαθητών και µειώνουν τη µοναχικότητά τους. Συνεδριάσεις τάξης µεταξύ δασκάλων και γονέων / παιδιών, όπου γίνεται γενική συζήτηση για το πρόβληµα του εκφοβισµού /θυµατοποίησης και προτείνονται µέτρα αντιµετώπισής του, χωρίς να γίνεται αναφορά σε συγκεκριµένα ονόµατα γονέων και µαθητών-«θυτών ή θυµάτων» (Olweus, 1993). Μέτρα σε ατοµικό επίπεδο: (στόχος είναι εκείνοι οι µαθητές για τους οποίους είναι γνωστό ή υπάρχει υποψία ότι εµπλέκονται σε καταστάσεις εκφοβισµού είτε ως «θύτες» είτε ως «θύµατα» και σκοπός των λαµβανόµενων µέτρων είναι η αλλαγή της συµπεριφοράς ή της κατάστασής τους): Σοβαρές συζητήσεις µε τους «θύτες» και τα «θύµατα»: στους «θύτες» δίνεται το µήνυµα ότι ο εκφοβισµός δεν είναι αποδεκτός στο σχολείο ή στην τάξη και τιµωρείται ως συµπεριφορά, ενώ στα «θύµατα» δίνεται επαρκή προστασία από τον/ην εκπαιδευτικό µέσω της στενής συνεργασίας και της ανταλλαγής πληροφοριών µε την οικογένειά τους. Σοβαρές συζητήσεις µε τους γονείς των εµπλεκοµένων µαθητών, ώστε να εξασφαλιστεί η συνεργασία τους για την αλλαγή της συµπεριφοράς των παιδιών τους προς την επιθυµητή κατεύθυνση. 7

Χρήση της φαντασίας από εκπαιδευτικούς και γονείς µε στόχο την αύξηση της δηµοτικότητας των λιγότερο δηµοφιλών µαθητών της τάξης, ώστε να µην θυµατοποιούνται: για παράδειγµα ο/η εκπαιδευτικός µπορεί να αναθέσει στο µαθητή-«θύµα», στα πλαίσια των δυνατοτήτων του, να εκτελέσει µια σηµαντική εργασία σε συνεργασία µε έναν δηµοφιλή συµµαθητή του και να ανακοινώσουν από κοινού τα αποτελέσµατά της στην ολοµέλεια της τάξης. Βοήθεια από τους «ουδέτερους» µαθητές, οι οποίοι είναι πρόθυµοι να αποδοκιµάσουν ενεργά την επιθετική συµπεριφορά του µαθητή-«θύτη» και να τον αποµονώσουν προστατεύοντας το µαθητή-«θύµα». Βοήθεια και υποστήριξη για τους γονείς (φάκελος γονέων, πρόσθετη βοήθεια από παιδικό ψυχολόγο ή παιδοψυχίατρο µε εξειδικευµένη εµπειρία στο θέµα του σχολικού εκφοβισµού /θυµατοποίησης, κ.λπ.). Οµάδες συζήτησης για τους γονείς των «θυτών» και των «θυµάτων» µε συντονιστή έναν ειδικό οµιλητή (π.χ. σχολικό ψυχολόγο), αρχικά χωριστά και κατόπιν σε κοινή συνεδρίαση, ώστε να αντιληφθεί η κάθε οµάδα το πρόβληµα της άλλης. Αλλαγή τάξης ή σχολείου στην περίπτωση που όλα τα ληφθέντα µέτρα υπήρξαν ατελέσφορα. Ακόµα και η απειλή αυτής της αλλαγής µπορεί να πιέσει το «θύτη» να αλλάξει τη συµπεριφορά του (Olweus, 1993). Το παρόν κείµενο αποτελεί απόσπασµα από την ακόλουθη δηµοσίευση: Φελούκα, Βασιλική (2010). Εκφοβισµός/ θυµατοποίηση µεταξύ µαθητών: Εντοπισµός & Αντιµετώπιση (εκπαιδευτικές παρεµβάσεις). Πρακτικά 2 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Ειδικής Αγωγής: Η Ειδική Αγωγή ΑΦΕΤΗΡΙΑ εξελίξεων στην Επιστήµη και στην Πράξη, Αθήνα 15-18 Απριλίου 2010. Εκδόσεις Γρηγόρη. Κυρίαρχη παραποµπή: Olweus, D. (1993). Bullying at school. What we know and what we can do. Oxford: Blackwell. Χρήσιµο υλικό: Π.Ι. (www.pi-schools.gr): Συµβουλευτικά φυλλάδια για την πρόληψη και αντιµετώπιση της βίας στα σχολεία. Χρυσή Γ., Χατζηχρήστου (2004). Πρόγραµµα Προαγωγής της Ψυχικής Υγείας και της Μάθησης- Κοινωνική και Συναισθηµατική Αγωγή στο Σχολείο. Βιβλίο για τον Εκπαιδευτικό Πρωτοβάθµιας Εκπαίδευσης & Τετράδιο ραστηριοτήτων για µαθητές ηµοτικού: Τάξεις:, Ε, Στ. Εκδόσεις: Τυπωθήτω Γιώργος αρδανός. Αθήνα (υπάρχει και το αντίστοιχο για τις τάξεις Α, Β, Γ ). Σοφία, Τριλίβα και Giovanni, Chimienti, (1998). Εγώ και Εσύ γινόµαστε Εµείς - Πρόγραµµα Ελέγχου των Συγκρούσεων. Εγχειρίδιο για Ψυχολόγους, Εκπαιδευτικούς και Κοινωνικούς Λειτουργούς που θέλουν να ενισχύσουν τη συναισθηµατική νοηµοσύνη των παιδιών και Τετράδιο ραστηριοτήτων. Εκδόσεις: Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα. 8