ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ: ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΙΣΜΟΣ Του Αθανάσιου Κουτσογιάννη Εισαγωγικό σχόλιο Θεωρούμε ότι οποιαδήποτε πρόταση διδασκαλίας που αναφέρεται στο Λύκειο, για να έχει πιθανότητες αποδοχής από τους/τις διδάσκοντες/-ουσες οφείλει να είναι ρεαλιστική και πρακτικά χρήσιμη και, ασφαλώς, δεν μπορεί ν αγνοεί το ισχύον διδακτικό πλαίσιο (π.χ. συγκεκριμένη ύλη και θεματικές ενότητες του βιβλίου, και κυρίως το συγκεκριμένο σύστημα εξετάσεων, το οποίο, ασφαλώς, επηρεάζει το περιεχόμενο της διδασκαλίας). Έτσι και η γλωσσική δραστηριότητα που ακολουθεί, η οποία σχεδιάστηκε και διδάχθηκε στην Α τάξη Λυκείου του Μουσικού Σχολείου της Δράμας από το συγγραφέα, κινείται στο πλαίσιο των διδασκομένων στην Α Λυκείου, με βάση το ισχύον πρόγραμμα σπουδών και τα συγκεκριμένα διδακτικά εγχειρίδια. Μέσα από τη συγκεκριμένη πρόταση επιχειρείται η αξιοποίηση διδακτικού υλικού και η κάλυψη μέρους της διδακτέας ύλης που περιλαμβάνεται στο συγκεκριμένο εγχειρίδιο. Δεν αγνοείται επίσης η προσπάθεια για εξοικείωση του/της μαθητή/-τριας με το πνεύμα και τις απαιτήσεις των εξετάσεων, κυρίως όσον αφορά στην περίληψη και την παραγωγή λόγου. Ο/Η εξοικειωμένος/-η φιλόλογος με την Α Λυκείου θα αναγνωρίσει εύκολα τις αντιστοιχίες αυτές και την ύλη των ενοτήτων που καλύπτονται μέσω της συγκεκριμένης πρότασης, γι αυτό και αποφεύγεται η λεπτομερής αναφορά σε συγκεκριμένες σελίδες του σχολικού εγχειριδίου. Χρησιμοποιεί ως ερέθισμα για γλωσσική άσκηση το θέμα του αναλφαβητισμού αξιοποιώντας σχετική πρόταση του βιβλίου της Α Λυκείου (σελ. 143 146). Η πρόταση αυτή προτείνει έναν διαφορετικό τρόπο προσέγγισης της ύλης και μια διαφορετική οργάνωση και λειτουργία της τάξης, προσπαθώντας να αντιμετωπίσει γνωστές στους/στις διδάσκοντες/-ουσες αδυναμίες του βιβλίου. Η επιγραμματική διατύπωση της μεθόδευσης της διδασκαλίας που προτείνεται υπαγορεύεται από πρακτικούς και όχι κανονιστικούς λόγους. Ο/Η φιλόλογος λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαίτερες συνθήκες της τάξης του/της και τις ανάγκες των μαθητών/-τριών του/της μεθοδεύει την πορεία της διδασκαλίας του/της με τον τρόπο που ο/η ίδιος/-α κρίνει ότι είναι προσφορότερος για την τάξη του/της. Η πρόταση αυτή παρουσιάστηκε σε δύο σεμινάρια φιλολόγων (στο ένα ήταν 100 φιλόλογοι και στο άλλο 25) στη Θεσσαλονίκη. 1
Τάξη: Α Λυκείου Διάρκεια: 8-10 διδακτικές ώρες Μέσα-Υλικά: Κείμενα σχετικά με το θέμα (από τον ημερήσιο και περιοδικό τύπο, από βιβλία) Επιδιώξεις Άσκηση στην προφορική έκφραση (συζήτηση, έκθεση εμπειριών, συζήτηση για προγραμματισμό δράσης). Κατανόηση γραπτού λόγου (ποικίλα πληροφοριακά κείμενα, στατιστικοί πίνακες). Εντοπισμός των βασικών σημείων ενός κειμένου - Περιληπτική απόδοση κειμένου. Άσκηση στο σχεδιασμό και προγραμματισμό έρευνας. Κατανόηση προφορικού λόγου (συνέντευξη) - Εξοικείωση με τη μορφή επικοινωνίας που είναι η συνέντευξη. Παραγωγή γραπτού λόγου (διατύπωση και παρουσίαση διαπιστώσεων, περιγραφή και τεκμηρίωση προβλήματος, ανάπτυξη επιχειρηματολογίας, ενημερωτικό-πληροφοριακό κείμενο). Κατανόηση των διαφορών ανάμεσα στον προφορικό και στον γραπτό λόγο. Ευαισθητοποίηση στην αναγνώριση και κατανόηση διαλεκτικών, ιδιωματικών και ιδιοσυγκρασιακών χαρακτηριστικών στην ομιλία. Δημιουργία αφίσας. Ραδιοφωνικό μήνυμα. Κατανόηση της διαδικασίας που οδηγεί στη διαμόρφωση ενός αποτελεσματικού κειμένου. Κατανόηση θεμάτων σχετικών με τη συνοχή, τη συνεκτικότητα, καθώς και την επικοινωνιακή καταλληλότητα των κειμένων. Κοινωνικοποίηση των μαθητών/-τριών (με τη διαδικασία της συνέντευξης). Ενδεικτική πορεία 1. Γίνεται συζήτηση κατά την οποία οι μαθητές/-τριες αναφέρουν αν γνωρίζουν κάποιους ανθρώπους του στενού ή ευρύτερου περιβάλλοντός τους ή κάποιες κοινωνικές ομάδες που δεν ξέρουν γράμματα. Εξηγούμε την έννοια του αναλφαβητισμού. Μικρά κείμενα μάς βοηθούν στον προβληματισμό (Ερέθισμα αποτελούν τα σχετικά αποσπάσματα του σχολικού 2
βιβλίου). Συζητάμε αν γνωρίζουν την έκταση του προβλήματος σήμερα στη χώρα μας ή στον κόσμο ευρύτερα. Στο τέλος της συζήτησης καταγράφουμε επιγραμματικά τα βασικά συμπεράσματα που προκύπτουν από τη συζήτηση. Αποφασίζουμε να ασχοληθούμε με το θέμα και να κινηθούμε σε δύο κατευθύνσεις: α) Να κάνουμε μια μικρής κλίμακας έρευνα και να δημοσιεύσουμε τα συμπεράσματα. (Η έρευνα προσαρμόζεται στις ιδιαιτερότητες της περιοχής όπου λειτουργεί το σχολείο). β) Να ευαισθητοποιήσουμε αρμόδιους φορείς, ώστε να ασχοληθούν με το πρόβλημα. Οι μαθητές/-τριες εκφράζοντας τις απόψεις τους σταδιακά εισάγονται στο θέμα. Μια καλή αφορμή για προβληματισμό αποτελούν τα μικρά αποσπάσματα του σχολικού βιβλίου που αναφέρονται στο θέμα Ο ρόλος του/της διδάσκοντα/-ουσας στο στάδιο αυτό είναι συντονιστικός. Με ερωτήσεις ή με αναφορές σε παραδείγματα από το κοινωνικό ή οικογενειακό περιβάλλον μπορεί να δώσει περισσότερα ερεθίσματα και να ωθήσει τους/τις μαθητές/-τριες να λειτουργήσουν βιωματικά. Επιτυγχάνεται η άσκηση των μαθητών/-τριών στον απροσχεδίαστο προφορικό λόγο και ασκούνται στην προφορική έκφραση. Καλύπτουμε με τον τρόπο αυτό απαιτήσεις της ύλης του σχολικού εγχειριδίου που αναφέρεται στον προφορικό λόγο ως μέσο επικοινωνίας 2. Οι μαθητές/-τριες χωρίζονται σε ομάδες και σε κάθε ομάδα δίνεται ένα κείμενο που αναφέρεται σε μια πτυχή του προβλήματος του αναλφαβητισμού. Κατόπιν: α) Η κάθε ομάδα μελετά το κείμενο και ανακοινώνει το περιεχόμενό του στην τάξη. Μετά από κάθε ανακοίνωση γίνονται διευκρινιστικές ερωτήσεις. β) Με βάση την ενημέρωση επί του περιεχομένου των κειμένων γίνεται συζήτηση και κατανοούνται βασικές πτυχές του προβλήματος του αναλφαβητισμού. γ) Γίνεται κωδικοποίηση και ταξινόμηση των συμπερασμάτων που προέκυψαν κατά τη συζήτηση. Αποφασίζεται να ασχοληθούμε με το σχεδιασμό και τη διεξαγωγή της έρευνας. Θα είναι περιορισμένης κλίμακας και θα αφορά πρόσωπα του οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος των μαθητών/-τριών, από τα οποία θα πάρουν συνεντεύξεις. Ετοιμάζεται στην τάξη το ερωτηματολόγιο για τις συνεντεύξεις. Δεν είναι υποχρεωτικό να χρησιμοποιηθούν οπωσδήποτε τα παραπάνω κείμενα. Ο/Η εκπαιδευτικός και οι μαθητές/-τριες μπορούν να αναζητήσουν άλλα ανάλογα από τον ημερήσιο ή περιοδικό τύπο, όπου αρκετά συχνά γίνονται σχετικές αναφορές. Προσέχουμε ώστε τα κείμενα που επιλέγουμε να δώσουμε στους/στις μαθητές/-τριες να εξυπηρετούν τους στόχους μας: να προσφέρουν υλικό που να τους βοηθά στην κατανόηση του προβλήματος και 3
η έκτασή τους να συνδυάζεται με τον χρόνο που θα διαθέσουμε για μελέτη. Η επιλογή των κειμένων μπορεί να γίνει και από τους/τις μαθητές/-τριες, όταν αυτό είναι πρακτικά εφικτό, κατά την κρίση του/της διδάσκοντος/-ουσας. Η βιβλιοθήκη του σχολείου ή άλλες βιβλιοθήκες, το αρχείο των εφημερίδων, καθώς και τα σώματα κειμένων που υπάρχουν στο διαδίκτυο μπορούν να προσφέρουν άφθονο υλικό. Η ανακοίνωση του περιεχομένου των κειμένων στην τάξη θα πρέπει να γίνει με σαφήνεια και πληρότητα. Η κάθε ομάδα μελετώντας το κείμενό της εντοπίζει τα κύρια σημεία του, τα σημειώνει στο πρόχειρο, ελέγχει αυτά που σημείωσε και τελικά τα ανακοινώνει στην τάξη. Η ανακοίνωση μπορεί να γίνει από δύο τουλάχιστον άτομα της ομάδας: Ένα θα αναφερθεί γενικά στο θέμα και στο περιεχόμενο του κειμένου και άλλο πιο αναλυτικά θα πει τα κύρια σημεία (προσχεδιασμένος προφορικός λόγος) Οι διευκρινιστικές ερωτήσεις που πιθανόν θα γίνουν από την υπόλοιπη τάξη ή τον/την διδάσκοντα/-ουσα, μπορούν ν απαντηθούν από άλλα μέλη της ομάδας. Έτσι, δίνουμε τη δυνατότητα σε ολόκληρη την ομάδα να μιλήσει. Καλύπτουμε έτσι μια βασική παράμετρο της διδασκαλίας της γλώσσας: την κατανόηση ενός γραπτού κειμένου και την προφορική απόδοσή του. Τα συμπεράσματα που προκύπτουν από τις ανακοινώσεις των ομάδων και την συζήτηση τα καταγράφουμε στον πίνακα και οι μαθητές/-τριες στη συνέχεια τα σημειώνουν στα τετράδιά τους. Το ερωτηματολόγιο συντάσσεται από τους/τις μαθητές/-τριες. Διατυπώνουν τις ερωτήσεις που θα περιέχει, τις καταγράφουμε στον πίνακα και στο τέλος κάνουμε μια σύνθεση ή κάποια επιλογή, ανάλογα με τον αριθμό των ερωτήσεων που προτάθηκαν. Κατά τη σύνταξη του ερωτηματολογίου ο/η διδάσκων/-ουσα έχει πάντα υπόψη του τις ιδιαίτερες συνθήκες της περιοχής στην οποία θα γίνει η έρευνα και τους ανθρώπους στους οποίους θα απευθυνθούν οι μαθητές/-τριες (ηλικίες, κοινωνικές ομάδες κτλ.). Προσπαθεί με τις παρεμβάσεις του/της να βοηθήσει τους/τις μαθητές/-τριες να διατυπώσουν και τελικά να συντάξουν σωστά τις ερωτήσεις. Έτσι θα ασκηθούν στο σωστό σχεδιασμό μιας έρευνας, καθώς επίσης θα αντιληφθούν το πόσο σημαντική είναι η σωστή διατύπωση της ερώτησης για να πάρουν μια σαφή και ολοκληρωμένη απάντηση. (Σχετική εργασία προτείνεται στο σχολικό βιβλίο, όπου υπάρχει κι ένα ενδεικτικό ερωτηματολόγιο. Να τονισθεί ότι δεν θα πρέπει από την αρχή να παραπέμψουμε τους/τις μαθητές/-τριες στο ερωτηματολόγιο του βιβλίου, αλλά να τους/τις βοηθήσουμε να διατυπώσουν τις δικές τους ερωτήσεις, να ασκηθούν σ αυτό. Όταν ολοκληρωθούν οι προτάσεις των μαθητών/-τριών μπορούμε να δούμε και την πρόταση του βιβλίου και, αν κρίνεται απαραίτητο, να συμπληρώσουμε ή να βελτιώσουμε αυτές που η τάξη παρήγαγε). 4
3. Οι μαθητές/-τριες σε ομάδες των 2 ή 3 παίρνουν τις συνεντεύξεις. Κατόπιν: α) Με βάση τις απαντήσεις που δόθηκαν, η κάθε ομάδα διαμορφώνει ένα κείμενο και το παρουσιάζει στην τάξη. β) Απομαγνητοφωνείται ένα κομμάτι μιας συνέντευξης και καταγράφεται στον πίνακα με πιστότητα ο προφορικός λόγος της συνέντευξης. Σχολιάζεται ο καταγραμμένος προφορικός λόγος για να διαπιστωθεί ότι δεν αποτελεί ένα αποδεκτό γραπτό κείμενο. Κατόπιν γίνεται μετατροπή του καταγραμμένου προφορικού λόγου σε γραπτό και κατά τη διαδικασία αυτή σχολιάζονται οι μετατροπές και οι προσαρμογές. Κατανοούνται έτσι οι διαφορές ανάμεσα στον προφορικό και στο γραπτό λόγο. γ) Η κάθε ομάδα εντοπίζει στις προφορικές συνεντεύξεις που πήρε διαλεκτικά ή άλλα γλωσσικά χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν, τα ανακοινώνει και σχολιάζονται. δ) Γίνεται μια συνόψιση και ταξινόμηση των συμπερασμάτων της έρευνας, όπως προκύπτουν από όλες τις συνεντεύξεις. Δεν είναι απαραίτητο να προσδιορίσουμε τον αριθμό των συνεντεύξεων που θα πάρει η κάθε ομάδα. Όσα περισσότερα άτομα ερωτηθούν τόσο καλύτερα θα μπορέσει η κάθε ομάδα να διαμορφώσει το κείμενό της. Η κάθε ομάδα μπορεί να ασχοληθεί στην έρευνά της με συγκεκριμένη κατηγορία ανθρώπων: π.χ με κριτήριο την ηλικία, το φύλο, το επάγγελμα, την κοινωνική προέλευση κτλ. Το κείμενο που επιλέγεται για απομαγνητοφώνηση-καταγραφή στον πίνακα και σχολιασμό, καλό είναι να αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα προφορικού λόγου χωρίς πολλά διαλεκτικά ή άλλα στοιχεία που το καθιστούν δυσνόητο. Σε περιπτώσεις όπου ο προφορικός λόγος είναι κατ εξοχήν διαλεκτικός, αλλά οι μαθητές/-τριες της τάξης μας μπορούν να τον κατανοήσουν και να τον σχολιάσουν δεν θα πρέπει να θεωρηθεί πρόβλημα. Αντιθέτως αποτελεί πολύ καλή ευκαιρία να γνωρίσουμε τις διαλέκτους, να σχολιάσουμε θετικά τον γλωσσικό τους πλούτο και να επιχειρήσουμε να καταρρίψουμε τις προκαταλήψεις που υπάρχουν σε βάρος ανθρώπων που μιλούν διαλεκτικά. (Είναι γνωστό ότι, πολλές φορές αναπτύσσεται ένας ιδιότυπος ρατσισμός εναντίον των μαθητών/-τριών που μιλούν κάποιο ιδίωμα). Κατά τη διάρκεια της απομαγνητοφώνησης δείχνουμε επίσης ιδιαίτερη προσοχή στα παραγλωσσικά γνωρίσματα που συνοδεύουν την ομιλία. Τα επισημαίνουμε, τα σχολιάζουμε και τα αξιοποιούμε στα τελικά συμπεράσματα, αν κρίνουμε απαραίτητο (πώς νιώθει ένας αναλφάβητος στην εποχή μας μπορεί να γίνει κατανοητό και από τον επιτονισμό ή την ένταση της φωνής του). 5
4. Γίνεται συζήτηση για το πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν το υλικό και τα συμπεράσματα της έρευνας. Έτσι αποφασίζεται: α) Να γραφτεί ένα κείμενο προς συγκεκριμένους αρμόδιους φορείς (Δήμο, ΝΕΛΕ κτλ.), στο οποίο να περιγράφεται το πρόβλημα του αναλφαβητισμού και να επιδιώκεται να πειστούν να εκδηλώσουν έμπρακτα, με τη λήψη συγκεκριμένων μέτρων, το ενδιαφέρον τους για τον αλφαβητισμό των ατόμων και των κοινωνικών ομάδων που για διάφορους λόγους βρίσκονται σε μειονεκτική θέση σ αυτόν τον τομέα. β) Με βάση την έρευνα, τα κείμενα που διαβάστηκαν και τη συζήτηση που έγινε στην τάξη, να γραφτεί κείμενο που θα δημοσιευτεί στον τοπικό τύπο ή όπου αλλού κριθεί πρόσφορο, για την ενημέρωση του ευρύτερου κοινού. γ) Για μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης δημιουργείται αφίσα ή κείμενο διαφημιστικού χαρακτήρα για το ραδιόφωνο. Για το γράψιμο του κάθε κειμένου (για τους φορείς, για τον τύπο, αφίσα ή ραδιοφωνικό κείμενο) λαμβάνουμε υπόψη μας την αντίστοιχη θεωρία (ποικιλίες κειμένων). Στη συγκεκριμένη φάση της δραστηριότητας οι μαθητές/-τριες ασκούνται στη δημιουργία ποικίλων κειμένων σε πραγματικές επικοινωνιακές συνθήκες. Ταυτόχρονα κατά τη διαδικασία παραγωγής των κειμένων μάς δίνεται η δυνατότητα να εργαστούμε στην οργάνωση του λόγου και ν αναπτύξουμε την επιχειρηματολογία σύμφωνα με τους στόχους μας. Οι μαθητές/-τριες κατανοούν πώς οργανώνεται ένα κείμενο ανάλογα με τον/την αποδέκτη/-τριά του και τους στόχους που θέτουμε. 5. Γίνεται επεξεργασία των κειμένων που θα σταλούν για δημοσίευση και των αφισών. Η επεξεργασία των κειμένων αποτελεί την τελική φάση της δραστηριότητας και δίνεται η ευκαιρία στον/στην διδάσκοντα/-ουσα, αφού έχει διορθώσει τα παραχθέντα κείμενα, να κάνει παρατηρήσεις βελτιωτικές, σύμφωνα με τους στόχους που έχουν από την αρχή τεθεί. Οι όποιες παρατηρήσεις και οι προτάσεις βελτίωσης των κειμένων γίνονται με συζήτηση στην τάξη, ώστε όλοι/-ες οι μαθητές/-τριες να αντιληφθούν την έννοια της επικοινωνιακής καταλληλότητας ενός κειμένου. Η φάση αυτή της δραστηριότητας και μέσα από την συζήτηση, τις παρατηρήσεις και την κριτική που ασκείται αποτελεί μια μορφή αξιολόγησης της δουλειάς μας. Ελέγχουμε και αξιολογούμε το επίπεδο γνώσης και επίδοσης των μαθητών/-τριών και κατά πόσο πετύχαμε στις επιδιώξεις μας. Είναι πιθανό να μην ολοκληρωθούν κάποιες από τις επιδιώξεις που θέτουμε στα διάφορα στάδια της δραστηριότητας μέσα στο χρόνο που προβλέπεται για την ολοκλήρωσή της. Αυτό εξαρτάται από πολλούς παράγοντες (αριθμός μαθητών/-τριών της τάξης, καλός συντονισμός 6
εκ μέρους μας, εξωδιδακτικός χρόνος που διατίθεται κτλ.). Στην περίπτωση, λοιπόν, που διαπιστωθεί ότι δεν έχουν κατανοηθεί πλήρως κάποιοι από τους στόχους μας, κρατούμε σχετικές σημειώσεις, ώστε σε επόμενη δραστηριότητα να δώσουμε και πάλι έμφαση σ αυτούς. Δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο ότι εξαντλείται και ολοκληρώνεται η διδασκαλία μιας συγκεκριμένης ύλης μέσα από τη δραστηριότητα. Η κατανόηση και παραγωγή προφορικού και γραπτού λόγου για παράδειγμα ως στόχος τίθεται, φυσιολογικά, κάθε φορά που στις γλωσσικές μας δραστηριότητες έχουμε κείμενα για επεξεργασία. Αυτό, εκτός των άλλων, φέρνει τους/τις μαθητές/-τριες συχνότερα σε επαφή με τις απαιτήσεις των προαγωγικών και απολυτηρίων εξετάσεων. Δημοσιευμένο στο http://www.komvos.edu.gr/periodiko/periodiko2nd/thematikes/new_print/4/2.htm 7