Γηπισκαηηθή εξγαζία κε ζέκα:

ΥΟΛΖ: ΝΟΜΗΚΩΝ, ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΩΝ & ΠΟΛΗΣΗΚΩΝ ΔΠΗΣΖΜΩΝ ΣΜΖΜΑ: ΝΟΜΗΚΖ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΩΝ ΠΟΤΓΩΝ ΣΟΜΔΑ ΓΖΜΟΗΟΤ ΓΗΚΑΗΟΤ ΚΑΗ ΠΟΛΗΣΗΚΖ ΔΠΗΣΖΜΖ ΜΑΘΖΜΑ: ΤΝΣΑΓΜΑΣΗΚΟ ΓΗΚΑΗΟ ΓΗΓΑΚΟΝΣΔ: Α.ΜΑΝΗΣΑΚΖ Η.ΚΑΜΣΗΓΟΤ Σ.ΠΑΠΑΓΟΠΟΤΛΟΤ Κ.ΥΡΤΟΓΟΝΟ.ΟΡΦΑΝΟΤΓΑΚΖ Γηπισκαηηθή εξγαζία κε ζέκα: «Η πξνζηαζία ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο: εμειίμεηο & νζκώζεηο κεηαμύ ΔΣΓΑ & ειιεληθήο έλλνκεο ηάμεο». ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΔΑΝΑΗ ΓΚΟΥΜΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007

ΘΔΜΑ: «Η πξνζηαζία ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο: εμειίμεηο θαη νζκώζεηο κεηαμύ ΔΣΓΑ θαη ειιεληθήο ζπληαγκαηηθήο πξάμεο». Άξζξν 9 ΔΣΓΑ: «1. Κάζε πξόζσπν έρεη δηθαίσκα ζηελ ειεπζεξία ζθέςεσο, ζπλεηδήζεσο θαη ζξεζθείαο. Τν δηθαίσκα απηό πεξηιακβάλεη ηελ ειεπζεξία αιιαγήο ζξεζθεύκαηνο ή πεπνηζήζεσλ, θαζώο θαη ηελ ειεπζεξία εθδειώζεσο ηεο ζξεζθείαο ή ησλ πεπνηζήζεσλ αηνκηθώο ή ζπιινγηθώο, δεκνζία ή ηδησηηθώο κε ηε ιαηξεία, ηελ εθπαίδεπζε, ηελ άζθεζε ησλ ζξεζθεπηηθώλ θαζεθόλησλ ή ηειεηνπξγηώλ. 2. Η ειεπζεξία εθδειώζεσο ηεο ζξεζθείαο ή ησλ πεπνηζήζεσλ δελ επηηξέπεηαη λα απνηειέζεη αληηθείκελν άιισλ πεξηνξηζκώλ εθηόο από εθείλνπο πνπ πξνβιέπνληαη από ην λόκν θαη πνπ απνηεινύλ αλαγθαία κέηξα ζε κία δεκνθξαηηθή θνηλσλία γηα ηε δεκόζηα αζθάιεηα, ηελ πξνάζπηζε ηεο δεκόζηαο ηάμεο, πγείαο ή ηελ πξνάζπηζε ησλ δηθαησκάησλ θαη ειεπζεξηώλ ησλ άιισλ.» Άξζξν 13 Σπλη: «1. Η ειεπζεξία ηεο ζξεζθεπηηθήο ζπλείδεζεο είλαη απαξαβίαζηε. Η απόιαπζε ησλ αηνκηθώλ θαη πνιηηηθώλ δηθαησκάησλ δελ εμαξηάηαη από ηηο ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο θαζελόο. 2. Κάζε γλσζηή ζξεζθεία είλαη ειεύζεξε θαη ηα ζρεηηθά κε ηε ιαηξεία ηεο ηεινύληαη αλεκπόδηζηα ππό ηελ πξνζηαζία ησλ λόκσλ. Η άζθεζε ηεο ιαηξείαο δελ επηηξέπεηαη λα πξνζβάιιεη ηε δεκόζηα ηάμε ή ηα ρξεζηά ήζε. Ο πξνζειπηηζκόο απαγνξεύεηαη. 3. Οη ιεηηνπξγνί όισλ ησλ γλσζηώλ ζξεζθεηώλ ππόθεηληαη ζηελ ίδηα επνπηεία ηεο Πνιηηείαο θαη ζηηο ίδηεο ππνρξεώζεηο απέλαληί ηεο, όπσο θαη νη ιεηηνπξγνί ηεο επηθξαηνύζαο ζξεζθείαο. 4. Καλέλαο δελ κπνξεί, εμαηηίαο ησλ ζξεζθεπηηθώλ ηνπ πεπνηζήζεσλ, λα απαιιαγεί από ηελ εθπιήξσζε ησλ ππνρξεώζεσλ πξνο ην Κξάηνο ή λα αξλεζεί λα ζπκκνξθσζεί πξνο ηνπο λόκνπο. 5. Καλέλαο όξθνο δελ επηβάιιεηαη ρσξίο λόκν, πνπ νξίδεη θαη ηνλ ηύπν ηνπ.» 2

ΔΔ). 1 Ζ αιιειεπίδξαζε ηεο πξνζηαζίαο πνπ ην θείκελν ηεο πλζήθεο δηαζθαιίδεη ΔΙΑΓΩΓΙΚΑ Ζ ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία απνηειεί έλα απφ ηα κείδνλα δεηήκαηα πνπ απαζρφιεζαλ θαηά ηελ ηειεπηαία θπξίσο δεθαεηία ηνλ επξσπατθφ λνκηθφ θφζκν, θαη ηδίσο κεηά ηελ πξσηνπφξα απφθαζε ηνπ Γηθαζηεξίνπ ηνπ ηξαζβνχξγνπ (απφθαζε 25.5.1993 Κνθθηλάθεο θαηά Διιάδαο), θαη επεξέαζε ηφζν ηελ πνξεία ησλ επηκέξνπο εζληθψλ ελλφκσλ ηάμεσλ, φζν θαη ηελ επξχηεξε πνξεία ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, ζην βαζκφ πνπ ε ηειεπηαία «ζέβεηαη ηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα φπσο θαηνρπξψλνληαη ζηελ ΔΓΑ θαη φπσο πξνθχπηνπλ απφ ηηο θνηλέο ζπληαγκαηηθέο παξαδφζεηο ησλ θξαηψλ κειψλ σο γεληθέο αξρέο ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ» (αξ. 6 ζηα ζπκβαιιφκελα κέξε κε παξάγνληεο εζληθνχ ζπληαγκαηηθνχ, αιιά θαη θνηλνηηθνχ δηθαίνπ, πξνζδίδεη ζηνλ ηνκέα ηεο πξνζηαζίαο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ γεληθά, θαη ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο εηδηθφηεξα, έλαλ πνιπδηάζηαην ραξαθηήξα. ινη νη παξάγνληεο απηνί, ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο κεηαβαηηθέο πνιηηηθέο αιιαγέο ζηελ αλαηνιηθή Δπξψπε θαη ηελ αλάπηπμε δηαθφξσλ ζξεζθεπηηθψλ κεηνλνηήησλ ζηελ Δπξψπε, θαζηζηνχλ ηελ πξνζηαζία ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο έλα πνιπδηάζηαην λνκηθφ πξφβιεκα, κε έληνλεο πνιηηηθέο θαη πνιηηηζηηθέο δηαζηάζεηο. Ζ παξνχζα κειέηε επηρεηξεί ζην α κέξνο λα ζθηαγξαθήζεη ην θαζεζηψο πξνζηαζίαο ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο, φπσο απνηππψλεηαη ζην θείκελν ηεο Δπξσπατθήο χκβαζεο ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ, φπσο ζθπγκνκεηξάηαη θαη θαηαγξάθεηαη απφ ηε Ννκνινγία ηνπ ΔΓΓΑ θαη, ηέινο, φπσο ζπζρεηίδεηαη θαη ζπγθξνχεηαη ή ζπκπνξεχεηαη κε ηα ινηπά δηθαηψκαηα πνπ ηπγράλνπλ ηεο πξνζηαζίαο ηεο Δπξσπατθήο χκβαζεο, κέζα ζηελ ηδηφκνξθε έλλνκε ηάμε πνπ απνθαιείηαη 1 Βι. ζρεη. Κ. ΥΡΤΟΓΟΝΟΤ, Η ενζωμάηωζη ηηρ Δςπωπαϊκήρ ύμβαζηρ ηων Γικαιωμάηων ηος Ανθπώπος ζηην εθνική έννομη ηάξη, Ανη. άκκοςλαρ, Αθήνα Κομοηηνή 2001, ζει. 184 επ. ρεηηθά κε ην δήηεκα ηνπ αλ ε Δπξσπατθή Έλσζε εκθαλίδεηαη κε έλαλ πιήξε θαηάινγν ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ ππάξρνπλ απνθιίλνπζεο απφςεηο. Γηα βηβιηνγξαθία ππέξ βι.: Δ. ΒΔΝΗΕΔΛΟΤ, Ζ πλζήθε ηνπ Μάαζηξηρη θαη ν επξσπατθφο ζπληαγκαηηθφο ρψξνο, Σν 1993, ζει. 453 επ, Γ. ΠΑΠΑΓΖΜΖΣΡΗΟΤ, Ζ δηεζλνπνίεζε θαη ε θνηλνηηθνπνίεζε ηεο δηθαζηηθήο πξνζηαζίαο, ΝνΒ 1996, ζει.569 επ.. Πξβι. ζρεη. λνκνινγία: ηδ 3502/1994, ΓηΓηθ 1995, ζει. 448, ηε 249/1997, ΓηΓηθ 1997, ζει. 361 επ. Γηα βηβιηνγξαθία θαηά βι.: Κ. ΥΡΤΟΓΟΝΟΤ, ν.π. ζει. 188 επ., Α. ΠΑΠΑΚΩΝΣΑΝΣΗΝΟΤ, Ζ λνκνινγία ηνπ ηδ γηα ην άξζξν 6 ηεο ΔΓΑ, ΓηΓηθ 1995, ζει. 11 επ. Δ. ΑΥΠΔΚΗΓΟΤ, Σν Γηθαζηήξην ησλ Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ θαη ε πνξεία πξνο ηελ Δπξσπατθή Έλσζε, Θεζζαινλίθε 1995, ζει. 113 επ., Α. ΜΑΝΗΑΣΖ, ρέζεηο ΔΓΑ-Κνηλνηηθνχ Γηθαίνπ, Δθαξκνγέο Γεκνζίνπ Γηθαίνπ 1995, ζει. 82 επ. Α. ΣΑΜΠΑΖ, Ζ λνκνινγία ηνπ ΓΔΚ γηα ηα αηνκηθά δηθαηψκαηα θαη ε ζεκαζία ηεο ζην εζσηεξηθφ δίθαην, Σν 1986, ζει. 321 επ. 3

«εςπωπαϊκή δημόζια ηάξη ηων ανθπωπίνων δικαιωμάηων». 2 ηε ζπλέρεηα, ζην β κέξνο ζα επηρεηξεζεί ε πξνζέγγηζε ηεο πξνζηαζίαο ηεο ζξεζθεηηθήο ειεπζεξίαο κε φξνπο εζσηεξηθνχ δηθαίνπ, ε απνηχπσζε ησλ ηδηαίηεξσλ πηπρψλ ηεο, ιακβαλφκελεο ππφςε ηεο ειιεληθήο ηδηαηηεξφηεηαο θαη, ηέινο, ε «γεθχξσζε» ησλ δχν ζπζηεκάησλ πξνζηαζίαο (επξσπατθνχ θαη εζληθνχ) κε ηηο ζπλαθφινπζεο νζκψζεηο θαη αιιεινεπηξξνέο. Α Μέξνο Ι. Η ΘΡΗΚΔΤΣΙΚΗ ΔΛΔΤΘΔΡΙΑ ΣΗΝ ΔΓΑ ην άξζξν 9 παξ. 1 ηεο ΔΓΑ θαηνρπξψλνληαη νη βαζχηεξεο πλεπκαηηθέο ειεπζεξίεο «ζθέςεσο, ζπλεηδήζεσο θαη ζξεζθείαο». Σν δηθαίσκα απηφ «επάγεηαη ειεπζεξίαλ αιιαγήο ζξεζθείαο ή πεπνηζήζεσλ, σο θαη ηελ ειεπζεξίαλ εθδειψζεσο ηεο ζξεζθείαο ή ησλ πεπνηζήζεσλ κεκνλσκέλσο ή ζπιινγηθψο δεκνζία ή θαη ηδίαλ, δηα ηεο ιαηξείαο, ηεο παηδείαο θαη ηεο αζθήζεσο ησλ ζξεζθεπηηθψλ θαζεθφλησλ θαη ηειεηνπξγηψλ». ηελ παξάγξαθν 2 ηνπ ηδίνπ άξζξνπ θαζνξίδνληαη νη ζεκηηνί ιφγνη πεξηνξηζκνχ ηεο ειεπζεξίαο εθδειψζεσο ηεο ζξεζθείαο ή ησλ πεπνηζήζεσλ: «Ζ ειεπζεξία εθδειψζεσο ηεο ζξεζθείαο ή ησλ πεπνηζήζεσλ δελ επηηξέπεηαη λα απνηειέζεη αληηθείκελν εηέξσλ πεξηνξηζκψλ πέξαλ ησλ πξνβιεπνκέλσλ ππφ ηνπ λφκνπ θαη απνηεινχλησλ αλαγθαία κέηξα ελ δεκνθξαηηθή θνηλσλία» γηα ηε δεκφζηα ηάμε, πξνάζπηζε ηεο δεκφζηαο ηάμεο, ηεο πγείαο, ηεο εζηθήο, ηελ πξνάζπηζε ησλ δηθαησκάησλ θαη ειεπζεξηψλ ησλ άιισλ». α. Η εζσηεξηθή δηάζηαζε ηεο ειεπζεξίαο ην forum internum Σν άξζξν 9 παξ. 1 ΔΓΑ πξνζηαηεχεη θαηά ηξφπν απφιπην ρσξίο δειαδή λα ρξήδνπλ εθαξκνγήο νη πεξηνξηζκνί ηεο παξαγξάθνπ 2 ηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία ζηελ εζσηεξηθή ηεο δηάζηαζε (forum internum) θαη ε νπνία αθνξά ζηελ εζσηεξηθή δηάζεζε ηνπ αηφκνπ σο πξνο ηα δεηήκαηα ησλ ζξεζθεπηηθψλ θαη ηδενινγηθψλ (θηινζνθηθψλ ελ γέλεη) πεπνηζήζεσλ. ηε ζπλέρεηα αλαιχνληαη πεξαηηέξσ νη δηάθνξεο εθθάλζεηο ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο, πξνθεηκέλνπ πξνζδηνξίδεη ηελ εκβέιεηα ηνπ πξνζηαηεπηηθνχ ηνπ πεδίνπ. 2 Βι. Κ. ΥΡΤΟΓΟΝΟΤ, ν.π. ζει. 171, Σ.ΜΑΣΘΙΑ, Δςπωπαϊκή ύμβαζη για ηα Γικαιώμαηα ηος Ανθπώπος, Αθήνα-Κομοηηνή, Ανη.άκκοςλα, ζει. 17 θαη 24 επ. 4

i. H ειεπζεξία ζθέςεσο θαη ζπλεηδήζεσο: Με ηελ απνηχπσζε ηεο ειεπζεξίαο απηήο νη ζπληάθηεο ηεο ΔΓΑ επηζπκνχζαλ, φπσο πξνθχπηεη απφ ηε κνλαδηθή αλαθνξά ζηηο πξνπαξαζθεπαζηηθέο εξγαζίεο 3, λα πξνζηαηέςνπλ ην άηνκν «ελάληηα ζηελ θξαηηθή επηβνπιή αιιά θαη ελάληηα ζηα απερζή κέζα αζηπλνκηθήο έξεπλαο ή δηθαζηηθήο αλάθξηζεο πνπ ζηεξνχλ απφ ηνλ χπνπην ή ηνλ θαηεγνξνχκελν ηνλ έιεγρν ησλ πλεπκαηηθψλ ηνπ δπλαηνηήησλ θαη ηεο ζπλείδεζήο ηνπ» 4. Απφ ην πξνπαξαηεζέλ ζχληνκν απφζπαζκα πηζαλνινγείηαη φηη ε ζθέςε (α) αθνξά ζηηο πλεπκαηηθέο δπλάκεηο ηνπ αηφκνπ θαη (β) απνηειεί πξνυπφζεζε γηα ηελ αλάπηπμε ηεο ζπλείδεζεο. Σα παξαπάλσ επηβεβαηψλνληαη απφ ηηο πξνπαξαζθεπαζηηθέο εξγαζίεο γηα ηε ζχληαμε ηνπ άξζξνπ 18 ηεο ΟΓΓΑ, απφ ηελ νπνία εκπλεχζηεθαλ νη ζπληάθηεο ηεο ΔΓΑ, φπνπ θαη θπξηάξρεζε ε άπνςε φηη ζε θακία πεξίπησζε πάλησο ην forum internum δελ πξέπεη λα πεξηνξίδεηαη απνθιεηζηηθά ζηνπο πηζηνχο. Γη απηφ θαη ε ειεπζεξία ηεο «ζξεζθείαο» πιαηζηψζεθε απφ εθείλε ηεο «ζθέςεο» θαη ηεο «ζπλείδεζεο», πξνθεηκέλνπ λα δηεπξπλζεί ην πεδίν πξνζηαζίαο θαη ζηνπο κε πηζηνχο. πγρξφλσο, ζεψξεζαλ φηη απφ ην δηθαίσκα ζηελ ειεπζεξία ηεο ζθέςεο πεγάδνπλ φια ηα ππφινηπα δηθαηψκαηα θαη θαηά ζπλέπεηα θαη ε ειεπζεξία ζπλείδεζεο. ζνλ αθνξά ηελ αλζξψπηλε ζπλείδεζε, ζηελ ππφζεζε Grandrath θαηά Οκνζπνλδηαθήο Γεκνθξαηίαο ηεο Γεξκαλίαο (1967), ζηελ πξψηε ππφζεζε γηα αληηξξεζίεο ζπλείδεζεο ζην ζηξαηφ, ν πξνζθεχγσλ ηζρπξίζζεθε φηη ην δηθαίσκά ηνπ ζηελ ειεπζεξία ζπλείδεζεο επηβάιιεη ηνλ ζεβαζκφ ζε θάζε απφθαζε πνπ ηνπ επηηάζζεη ε ζπλείδεζή ηνπ, εθηφο αλ απηή πξνζβάιιεη ηα δηθαηψκαηα θαη ηηο ειεπζεξίεο ησλ άιισλ. Ζ Δπηηξνπή έθξηλε «πεξηηηφ λα εμεηάζεη θάζε δήηεκα ζρεηηθά κε ηελ εξκελεία ησλ φξσλ «ειεπζεξία...ζπλείδεζεο θαη ζξεζθείαο», φπσο απηνί δηαηππψλνληαη ζην άξζξν 9 ηεο ΔΓΑ» θαη απέξξηςε ηελ πξνζθπγή, ζεκεηψλνληαο φηη εηδηθά ε ππνρξέσζε γηα ηελ εθπιήξσζε ηεο ελαιιαθηηθήο ζεηείαο δελ νδεγεί, νχησο ή άιισο, ζε επέκβαζε ζην forum internum». Απφ ηε λνκνινγία θπξίσο ηεο επηηξνπήο αληινχληαη δχν ζεκαληηθέο παξαηεξήζεηο. Ζ πξψηε αθνξά ζηελ αηνκηθή δηάζηαζε ηεο ειεπζεξίαο ζθέςεο: ζε αληίζεζε κε ηεο ειεπζεξία εθδήισζεο ηεο ζξεζθείαο, ηελ νπνία κπνξνχλ λα επηθαινχληαη άηνκα θαη νκάδεο αηφκσλ, ηελ ειεπζεξία ζπλείδεζεο κπνξνχλ λα 3 Γ. ΚΣΗΣΑΚΗ, Θξεζθεπηηθή Διεπζεξία θαη Δπξσπατθή χκβαζε Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ, Αλη. άθθνπια, Αζήλα-Κνκνηελή 2004, ζει. 54 επ. 4 Βι. ηελ παξέκβαζε ηνπ Π.-Ζ. Teitgen ζηελ δέθαηε Πέκπηε ζπλεδξίαζε ηεο πξψηεο πλφδνπ ηεο πκβνπιεπηηθήο πλέιεπζεο, Rec.T.Prép. vol. I, ζει. 223. 5

επηθαινχληαη κφλνλ άηνκα. Οκνίσο θαη γηα ηελ ειεπζεξία ηεο ζθέςεο. Ζ δεχηεξε παξαηήξεζε ζρεηίδεηαη κε ηνλ ηξφπν εμσηεξίθεπζεο ηεο ζθέςεο θαη ηεο ζπλείδεζεο. ηελ Έθζεζή ηεο γηα ηελ ππφζεζε Κνθθηλάθεο ε Δπηηξνπή πξνέβε ζηελ αθφινπζε θξίζε: «ηαλ ε άζθεζε ηεο ειεπζεξίαο έθθξαζεο ζπλίζηαηαη ζηελ ειεπζεξία εθδήισζεο ηεο ζξεζθείαο ή ησλ πεπνηζήζεσλ δηα ηεο ιαηξείαο, ησλ ηεξνηειεζηηψλ, ηεο δηδαζθαιίαο θαη ηεο άζθεζεο ησλ θαζεθφλησλ, ηφηε ελεξγνπνηείηαη θπξίσο ην δηθαίσκα πνπ εγγπάηαη ην άξζξν 9» θαη φρη ην άξζξν 10. Σελ θξίζε απηή επηβεβαίσζε θαη ην Γηθαζηήξην ζηελ Απφθαζε Polat. Ζ ειεπζεξία εθδήισζεο ηεο ζξεζθείαο ή ησλ πεπνηζήζεσλ απνηειεί lex specialis ζε ζρέζε κε ηελ επξχηεξε ειεπζεξία ηεο έθθξαζεο πνπ πξνζηαηεχεηαη απφ ην άξζξν 10. Δπνκέλσο, ε εμσηεξίθεπζε ηεο ζθέςεο θαη ηεο ζπλείδεζεο εληάζζνληαη ζην πεδίν ηνπ άξζξνπ 10. Δθφζνλ ε ζθέςε θαη ε ζπλείδεζε δελ ηαπηίδνληαη κε ηε ζξεζθεία θαη ηηο πεπνηζήζεηο, ε εμσηεξίθεπζή ηνπο πξνζηαηεχεηαη απφ ηε γεληθφηεξε ειεπζεξία ηεο έθθξαζεο ηνπ άξζξνπ 10 θαη φρη απφ ηελ εηδηθφηεξε ηνπ άξζξνπ 9, πνπ αθνξά απνθιεηζηηθά ηελ ειεπζεξία εθδήισζεο ηεο ζξεζθείαο θαη ησλ πεπνηζήζεσλ. ii. H ειεπζεξία ζξεζθείαο ή πεπνηζήζεσλ: Ζ δηάθξηζε ζξεζθείαο θαη πεπνηζήζεσλ δελ είλαη επθξηλήο ζηελ ΔΓΑ. Μνινλφηη άλεπ νπζηαζηηθνχ απνηειέζκαηνο γηα ηελ πξνζηαζία ηνπο, αο ζεκεησζεί πσο απφ ηελ δηαηχπσζε ηνπ άξζξνπ 2 ηνπ πξψηνπ πξφζζεηνπ πξσηνθφιινπ ηεο ΔΓΑ, αιιά θαη απφ ηε λνκνινγία ηεο Δπηηξνπήο θαη ηνπ Γηθαζηεξίνπ 5 πξνθχπηεη πσο ε έλλνηα «πεπνηζήζεηο» είλαη επξχηεξε απφ ηελ έλλνηα «ζξεζθεία». αθήο είλαη, σζηφζν, θαη ε δηαθνξνπνίεζε ησλ «πεπνηζήζεσλ» απφ ηηο «γλψκεο» θαη «ηδέεο» πνπ πξνζηαηεχνληαη απφ ην άξζξν 10 ΔΓΑ, θαζψο νη πξψηεο ζπγθεληξψλνπλ κεγαιχηεξν βαζκφ πεηζηηθφηεηαο, ζνβαξφηεηαο, ζπλνρήο θαη ζεκαζίαο θαη εκπλένπλ ζεβαζκφ κέζα ζε κία δεκνθξαηηθή θνηλσλία, ελψ πεξαηηέξσ δελ αληίθεηληαη ζηελ αμηνπξέπεηα ηνπ αλζξψπνπ θαη δελ έξρνληαη ζε ζχγθξνπζε κε θάπνην ζεκειηψδεο αλζξψπηλν δηθαίσκα. 6 ηελ έλλνηα ησλ πξνζηαηεπφκελσλ απφ ηελ ΔΓΑ «ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ» εληάζζνληαη παγίσο απφ ηελ Δπηηξνπή θαη ην Γηθαζηήξην, φιεο νη 5 ΔπξΔΓΑ, Τπφζεζε Cambell and Cosans θαηά Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ, αξ. πξνζθ. 7511/76 θαη 7743/76, série B αξ. 42, παξ. 92 (Έθζεζε, 16.5.1980) 6 Βι. CLARE OVEY & ROBIN C.A.WHITE, Jacobs & White European Convention on Human Rights (Third Edition), Oxford University Press, 2002, ζει. 265. 6

δηαδεδνκέλεο ζξεζθείεο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ: ν Υξηζηηαληζκφο 7, ν Ηζιακηζκφο, ν Ηλδνπηζκφο, ν Βνπδηζκφο, ν Ηνπδατζκφο, ε Θξεζθεία ησλ ηρ, νη Μάξηπξεο ηνπ Ηερσβά. Απνθιείνληαη κφλν νη απζηεξά πξνζσπνπαγείο ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο, νη νπνίεο ελίνηε ηείλνπλ πξνο ηελ εθθεληξηθφηεηα. 8 Εήηεκα αλαθχπηεη σο πξνο ηελ έληαμε ησλ λέσλ ζξεζθεπηηθψλ θηλεκάησλ ζην πξνζηαηεπηηθφ πεδίν ηνπ άξζξνπ 9. ηελ πεξίπησζε απηή, ην βάξνο απφδεημεο βαξχλεη ηνπο ηζχλνληεο ησλ λέσλ απηψλ ζξεζθεπηηθψλ θηλεκάησλ, νη νπνίνη νθείινπλ λα πείζνπλ πξαγκαηηθά φηη δελ επηδηψθνπλ αζέκηην ζθνπφ, φπσο ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο ειεπζεξίαο ηεο βνχιεζεο ηνπ αηφκνπ. 9 Ζ επξεία ελλνηνινγηθή πξνζέγγηζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ αθνινπζείηαη ζησπεξά θαη ζηελ πεξίπησζε ησλ θηινζνθηθψλ πεπνηζήζεσλ. Έηζη, ζην ξπζκηζηηθφ πεδίν ηνπ άξζξνπ 9 ΔΓΑ εληάζζνληαη φια ηα γλσζηά θηινζνθηθά ξεχκαηα εθηφο απφ ηηο πεξηζσξηαθέο-πξνζσπνπαγείο αληηιήςεηο. Σν δε θξηηήξην ηνπ δηαρσξηζκνχ παξακέλεη ην ίδην: ν επαξθήο βαζκφο πεηζηηθφηεηαο, ζπλνρήο θαη ζεκαζίαο. Ο εηξεληζκφο απνηειεί ηελ πην πνιχθξνηε πεξίπησζε θηινζνθηθήο πεπνίζεζεο πνπ εμεηάζηεθε ζην ηξαζβνχξγνπ. Έπεηηα απφ έληνλεο εξκελεπηηθέο δηακάρεο ε Δπηηξνπή θαηέιεμε φηη «ε ζπκπεξηθνξά ηνπ εηξεληζηή ζεσξείηαη πεπνίζεζε θαη πξνζηαηεχεηαη απφ ην άξζξν 9 παξ. 1 ΔΓΑ». 10 Ο αγλσζηηθηζκφο, ε 7 Γηα ηε Ρσκαηνθαζνιηθή Δθθιεζία βι. ΔΓΓΑ, Απφθαζε Καζνιηθή Δθθιεζία ησλ Υαλίσλ, 16.12.1997, Recueil 1997-VIII, EΔΓΑ, Τπφζεζε Δ& G.R. θαηά Απζηξίαο, αξ.πξνζθ. 9781/82, D&R 37, ζει. 42, ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Gottesmann θαηά Διβεηίαο, αξ.πξνζθ. 10616/83, D&R 40, ζει. 284, ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Knudsen θαηά Ννξβεγίαο, αξ.πξνζθ. 11045/84, D&R 42, sel. 247. Γηα ηελ Αγγιηθαληθή Δθθιεζία βι. ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Stedman θαηά Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ, αξ.πξνζθ. 29107/95, http://www.echr.coe.int Γηα ηελ Δπαγγειηθή Δθθιεζία βι. ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Pitkevich θαηά Ρσζίαο, αξ.πξνζθ. 47936/99, http://www.echr.coe.int Γηα ηελ Δθθιεζία ηεο Γεπηέξαο Παξνπζίαο ησλ Δπηά Ζκεξψλ βι. ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Konttinen θαηά Φηλιαλδίαο, αξ.πξνζθ. 24949/94, http://www.echr.coe.int Γηα ηελ Οξζφδνμε Δθθιεζία ηεο εξβίαο βι. ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Serbisch-Griechisch-Orientalische Kirchengemeinde Zum Helligen Sava in Wien θαηά Απζηξίαο, αξ.πξνζθ.20966/92, http://www.echr.coe.int 8 Σν θξηηήξην ηεο πεηζηηθφηεηαο, ζνβαξφηεηαο, ζπλνρήο θαη ζεκαζίαο ηζρχεη νκνίσο θαη γηα ηηο θηινζνθηθέο πεπνηζήζεηο. ην πξνζηαηεπηηθφ πεδίν ηνπ άξζξνπ 9 ΔΓΑ εκπίπηνπλ φια ηα γλσζηά θηινζνθηθά ξεχκαηα (βι. ελδεηθηηθά: αγλσζηηθηζκφο, αζεΐα, πιηζκφο, εηξεληζκφο, αθξαία ρνξηνθαγία, θνκκνπληζκφο, λαδηζκφο, θαζηζκφο). 9 Απηφ πξνθχπηεη απφ ηελ prima facie εμέηαζε ηνπ πξφζθαηνπ γαιιηθνχ λφκνπ γηα ηε δηάιπζε ησλ επηθίλδπλσλ «λέσλ ζξεζθεπηηθψλ θηλεκάησλ» [Νφκνο 2001-54 ηεο 12 εο Ηνπλίνπ 2001 tendant a renforcer la prévention et la repression des mouvements sectaires portant atteinte aux droits de l homme et aux libertés fontamentales, γλσζηψλ θαη σο «ζέθηεο». Αλ θαη ην Γηθαζηήξην δελ εξεχλεζε ζε έθηαζε αλ ε λέα λνκνζεζία αληηβαίλεη ζην άξζξν 9 ΔΓΑ, έθξηλε σζηφζν φηη ε δηάιπζε λνκηθψλ πξνζψπσλ, ησλ νπνίσλ νη ηζχλνληεο ή ηα ίδηα ηα λνκηθά πξφζσπα έρνπλ θαηαδηθαζηεί ηειεζίδηθα γηα ζπγθεθξηκέλα αδηθήκαηα είλαη ζε γεληθέο γξακκέο ζχκθσλε κε ηελ ΔΓΑ 10 ΔπξΔΓΑ, Τπφζεζε Pat Arrowsmith θαηά Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ, αξ.πξνζθ. 7050/75, D&R 19, ζ.35-64, παξ.69 (Έθζεζε, 12.10.1978). Δπίζεο ΔπξΔΓΑ, Τπφζεζε Le Cour Grandmaison et Fritz θαηά 7

αζεΐα θαη ν πιηζκφο εληάρζεθαλ αδηακθηζβήηεηα απφ ηελ Δπηηξνπή 11 θαη ην Γηθαζηήξην 12 ζηελ έλλνηα ησλ θηινζνθηθψλ πεπνηζήζεσλ ηνπ άξζξνπ 9, θαζψο θαη ε πεξίπησζε ηεο αθξαίαο ρνξηνθαγίαο (veganism) 13, ησλ νηθνινγηθψλ πεπνηζήζεσλ. 14 Σέινο, ζηελ έλλνηα ησλ θηινζνθηθψλ πεπνηζήζεσλ εκπίπηνπλ θαη νη πνιηηηθέο πεπνηζήζεηο, φπσο ν θνκκνπληζκφο. 15 Δλ ηνχηνηο, ε Δπηηξνπή απνθεχγεη λα θξίλεη αλ ν λαδηζκφο ή ν θαζηζκφο εληάζζνληαη ζηελ ίδηα έλλνηα, απνξξίπηνληαο ζρεηηθέο πξνζθπγέο κε ηελ αηηηνινγία φηη νη πεξηνξηζκνί είλαη νχησο νη άιισο «δηθαηνινγεκέλνη κέζα ζε κία δεκνθξαηηθή θνηλσλία». 16 πκπεξαζκαηηθά, ε έλλνηα ησλ «θηινζνθηθψλ πεπνηζήζεσλ» ζηελ ΔΓΑ παξακπέκπεη ζηα δηαδεδνκέλα θηινζνθηθά ξεχκαηα. Γελ εκπίπηνπλ ζηελ ίδηα έλλνηα νη πξνζσπνπαγείο πεπνηζήζεηο, εθηφο αλ παξνπζηάδνπλ ζπγγέλεηα κε γλσζηά θηινζνθηθά ξεχκαηα ή ζξεζθεπηηθέο ζέζεηο, αιιά θαηά θχξην ιφγν πξνζηαηεχνληαη νη δηαδνκέλεο θηινζνθηθέο πεπνηζήζεηο πνπ είλαη απνδεθηέο κέζα ζε κία δεκνθξαηηθή θνηλσλία θαη δελ αληίθεηληαη ζηελ αλζξψπηλε αμηνπξέπεηα. iii. Η «αξλεηηθή» ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία: Ζ πξφζθαηε απφθαζε Buscarini θαη ινηπνί είλαη θαζνξηζηηθή γηα ηελ θαηνρχξσζε ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο κε ην εηδηθφηεξν «αξλεηηθφ» ηεο πεξηερφκελν ηεο. ρεηηθά κε ην ζέκα ηνπ ζξεζθεπηηθνχ φξθνπ ησλ κειψλ ηνπ Κνηλνβνπιίνπ, ε Δπηηξνπή ζεκείσζε ζηελ Έθζεζή ηεο φηη ν ζξεζθεπηηθφο ραξαθηήξαο ηνπ φξθνπ είλαη αλακθηζβήηεηνο. Δπί ηεο νπζίαο ηφληζε φηη ην δηθαίσκα ζηελ εθδήισζε ηεο ζξεζθείαο ή ησλ πεπνηζήζεσλ εθηείλεηαη εθηείλεηαη έσο ηελ Γαιιίαο, αξ.πξνζθ. 11567 /85 θαη 11658/85, D&R 53, ζ.150, παξ.69 (Απφθαζε επί ηνπ παξαδεθηνχ, 6.7.1987) 11 ΔπξΔΓΑ, Τπφζεζε Angelini θαηά νπεδίαο, αξ.πξνζθ. 10491/83, 29 YBECHR (1986), ζ.113 (Απφθαζε επί ηνπ παξαδεθηνχ, 3-12-1986) 12 ΔπξΓΓΑ, Απφθαζε Κνθθηλάθεο, 25.5.1993, série A, αξ.260-α, παξ.31. 13 ΔπξΔΓΑ, Τπφζεζε C.W. θαηά Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ, αξ.πξνζθ.18187/91, http://echr.coe.int, (Απφθαζε επί ηνπ παξαδεθηνχ 10.2.1993) 14 Δηδηθφηεξα θαηά ηελ απφθαζε ΔπξΓΓΑ Chassagnou θαη ινηπνί θαηά Γαιιίαο, 29.4.1999, http://echr.coe.int (παξ.114), εθηηκήζεθε φηη ε αλαγθαηηθή ζπκκεηνρή ζε θπλεγεηηθνχο ζπιιφγνπο φζσλ έρνπλ απνδεδεηγκέλα ζπγθξνηεκέλεο νηθνινγηθέο πεπνηζήζεηο, δελ κπνξεί λα γίλεη δεθηή κέζα ζε κία δεκνθξαηηθή θνηλσλία. 15 Ζ απφθαζε ηεο Δπηηξνπήο είλαη ζχγρξνλε ησλ ξηδηθψλ εμειίμεσλ ζηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε. ΔπξΔΓΑ, Τπφζεζε Hazar, Hazar and Acik θαηά Σνπξθίαο, αξ. πξνζθ. 16311, 16312 θαη 16313/90, D&R 72, ζ.200 (Απφθαζε επί ηνπ παξαδεθηνχ, 11.11.1991) 16 ΔπξΔΓΑ, Τπφζεζε Υ θαηά Απζηξίαο, αξ.πξνζθ. 1747/62, Recueil 13, ζ.42-54 (Απφθαζε επί ηνπ παξαδεθηνχ, 13.12.1963). ΔπξΔΓΑ, Τπφζεζε Υ θαηά Ηηαιίαο, αξ.πξνζθ.6741/74, D&R 5, ζ.83 (Απφθαζε επί ηνπ παξαδεθηνχ 21.5.1976) 8

ειεπζεξία λα κελ εθδειψλεη θαλείο ηε ζξεζθεία ηνπ ή λα κελ πξνζρσξεί ζε νξηζκέλε ζξεζθεία. Σν δηθαίσκα απφθξπςεο ζεκειηψλεηαη ζηε βαξχλνπζα ζεκαζία ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο γηα ηνπο πηζηνχο, αιιά θπξίσο γηα ηνπο αζένπο, ηνπο αγλσζηηθηζηέο, ηνπο ζθεπηηθηζηέο θαη ηνπο αδηάθνξνπο. Σν δηθαίσκα απφθξπςεο φκσο είλαη ζρεηηθφ θαη ππφθεηηαη ζηνπο πεξηνξηζκνχο ηνπ άξζξνπ 9 παξ. 2 ΔΓΑ. 17 Σν Γηθαζηήξην θαηαδίθαζε νκφθσλα ηνλ Άγην Μαξίλν γηα παξαβίαζε ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο. πκπέξαλε φηη ε πίεζε πξνο ηνπο λενζχιιεθηνπο βνπιεπηέο λα νξθηζηνχλ ζηνλ Ηεξφ Δπαγγέιην απνηειεί αδηαθηινλίθεηα αδηθαηνιφγεην πεξηνξηζκφ ηεο ζξεζθεπηηθήο ηνπο ειεπζεξίαο. Ζ ζεκειίσζε ηεο θαηαδίθεο είλαη δηπιή. ην επίπεδν ησλ αξρψλ, ην Γηθαζηήξην επαλέιαβε φηη «φπσο πξνζηαηεχεηαη ζην άξζξν 9 ΔΓΑ, ε ειεπζεξία ηεο ζθέςεο, ηεο ζπλείδεζεο θαη ηεο ζξεζθείαο αληηπξνζσπεχεη έλα απφ ηα ζεκέιεηα ηεο δεκνθξαηηθήο θνηλσλίαο». Σφληζε φκσο γηα πξψηε θνξά φηη «ε (ζξεζθεπηηθή) ειεπζεξία πεξηιακβάλεη, κεηαμχ άιισλ, ηελ ειεπζεξία λα δηαπλέεηαη ην άηνκν απφ ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο ή λα ηηο παξαβιέπεη θαη λα αθνινπζεί ή λα κελ ελδηαθέξεηαη γηα ηε ζξεζθεπηηθή πξαθηηθή» Καη εθαξκνγή ησλ αξρψλ απηψλ, ην Γηθαζηήξην έθξηλε φηη ε πίεζε γηα νξθνδνζία πξνο ηε ρξηζηηαληθή πίζηε απνηειεί πεξηνξηζκφ ηεο ζξεζθεηηθήο ειεπζεξίαο, ν νπνίνο ιφγσ ηεο ηδηφηεηαο ησλ πξνζθεπγφλησλ δελ δηθαηνινγείηαη ζε θακία πεξίπησζε κέζα ζε κία δεκνθξαηηθή θνηλσλία. Οη βνπιεπηέο αληηπξνζσπεχνπλ ηελ πινπξαιηζηηθή (δεκνθξαηηθή) θνηλσλία θαη δελ επηηξέπεηαη ε άζθεζε ησλ θνηλνβνπιεπηηθψλ θαζεθφλησλ ηνπο λα ππφθεηηαη ζε πξνεγνχκελε δήισζε δέζκεπζεο πξνο νξηζκέλε ζξεζθεία. Ζ απφθαζε Buscarini θαη ινηπνί νπζηαζηηθά θαηνρπξψλεη ηελ «αξλεηηθή» ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία. Γεδνκέλνπ φηη ην θείκελν ηνπ άξζξνπ 9 ΔΓΑ δελ αλαθέξεη ηίπνηε ζρεηηθφ, ην Γηθαζηήξην δηαηππψλεη γηα πξψηε θνξά ην θεληξηθφ πεξηερφκελν ηεο κνξθήο απηήο, ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο σο εμήο: θαλείο δελ πξέπεη λα ππνρξεψλεηαη ζε πξάμεηο ή παξαιείςεηο πνπ πξνυπνζέηνπλ ηελ πίζηε ζε νξηζκέλεο ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο. Παξαδείγκαηα ηέηνησλ πξάμεσλ απνηεινχλ ε ππνρξέσζε νξθνδνζίαο πξνο νξηζκέλε πίζηε ή ε ππνρξεσηηθή εηζθνξά ζε νξηζκέλε ζξεζθεπηηθή θνηλφηεηα. 18 17 ΔπξΔΓΑ, Τπφζεζε Buscarini θαη ινηπνί θαηά Αγ. Μαξίλνπ, αξ.πξνζθ. 24645/94, http://www.echr.coe.int, παξ. 34 θ.επ. (Έθζεζε, 2.12.1997). 18 ΔπξΓΓΑ, Απφθαζε Darby, 23.10.1990, série Α, αξ. 187. 9

iv. Μία δηθαηνπνιηηηθή αμηνιόγεζε: Σν forum internum απνηειεί ηνλ ππξήλα ηεο πξνζηαζίαο ηνπ άξζξνπ 9 ΔΓΑ. χκθσλα κε ηελ Δπηηξνπή «ην άξζξν 9 πξνζηαηεχεη θπξίσο ηε ζθαίξα ησλ πξνζσπηθψλ πεπνηζήζεσλ θαη ζξεζθεπηηθψλ επηινγψλ». Παξάιιεια ζηελ θξίζηκε γηα ηελ εξκελεία ηνπ ελ ιφγσ άξζξνπ ππφζεζε Κνθθηλάθεο 19 ην Γηθαζηήξην ζεκεηψλεη φηη «ε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία είλαη πξσηαξρηθά δήηεκα αηνκηθήο ζπλείδεζεο» 20. Ζ θεληξηθή ζέζε ηνπ forum internum ζηελ πξνζηαζία ηα ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο έρεη επηπηψζεηο ζηηο πξνζηαηεπφκελεο απφ ην άξζξν 9 ΔΓΑ πεπνηζήζεηο. Απνδίδεη πεξηζζφηεξν βάξνο ζε έλα ζχλνιν δνγκάησλ, πξνηάζεσλ θαη εζσηεξηθψλ αλαδεηήζεσλ, παξά ζηνλ ηξφπν δσήο θαη δξάζεο ησλ πξνζψπσλ. Δλ νιίγνηο, ε εζσηεξηθή δξάζε ή ην ελδηάζεην θξφλεκα δηαρσξίδνληαη απφ ηε δξάζε ηνπ αηφκνπ, ηελ πξνζπάζεηα εμσηεξίθεπζεο θαη πξαγκάησζεο ηνπ ελδηάζεηνπ θξνλήκαηνο. Ζ έκθαζε, πνπ δίλεη ε Δπηηξνπή θαη ην Γηθαζηήξην ζηελ δηάθξηζε ηνπ forum internum απφ ην forum externum δελ είλαη ηπραία. Σελ πξνβάιινπλ σο αλαγθαία ζπλζήθε γηα ηελ ζπκβίσζε φισλ ησλ ζξεζθεηψλ θαη πεπνηζήζεσλ κέζα ζε «κηα δεκνθξαηηθή θνηλσλία». Αλ ηχγραλαλ ηεο απφιπηεο πξνζηαζίαο ηνπ forum internum εθθάλζεηο ή παξάκεηξνη ηνπ ηξφπνπ δσήο ή δξάζεο, ηφηε ν ξφινο ηνπ θξάηνπο σο απνηειεζκαηηθνχ εγγπεηή ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο ζα ππνλνκεπφηαλ. 21 β. Η εμσηεξηθή δηάζηαζε ηεο ειεπζεξίαο ην forum externum ε αληίζεζε κε ηελ εζσηεξηθή ειεπζεξία ηνπ αηφκνπ λα επηιέγεη ηελ ζξεζθεπηηθή θαη θηινζνθηθή ηδενινγία ηελ νπνία πξεζβεχεη, ζην δεχηεξν εδάθην ηεο παξαγξάθνπ 1 ηνπ άξζξνπ 9 ΔΓΑ πξνζηαηεχεηαη ε έθθαλζε εθείλε ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο πνπ αλαθέξεηαη ζηελ εμσηεξίθεπζε (forum externum) φισλ ησλ πξναλαθεξφκελσλ πεπνηζήζεσλ «κεκνλσκέλσο ή ζπιινγηθψο, δεκνζία ή θαη 19 Βι. ζρεη. JEAN PIERRE MARGUÉNAUD, La Cour européenne des droits de l homme, Dalloz, Paris 1997, ζει. 75 επ., PIERRE LAMBERT, La Grèce devant la Cour européenne des droits de l homme, Bruylant Ant.Sakkoulas, Bruxelles, 2003, ζει. 62 επ., 20 ΔΓΓΑ, Απφθαζε Κνθθηλάθεο, 25.5.1993, série A, αξ.260-α, παξ. 31. 21 Βι. ελδεηθηηθά ΔΓΓΑ, Απφθαζε Κνθθηλάθεο, φ.π., παξ. 33: «Μέζα ζε κία δεκνθξαηηθή θνηλσλία φπνπ πνιιέο ζξεζθείεο ζπλππάξρνπλ κέζα ζηνλ ίδην πιεζπζκφ, κπνξεί λα είλαη απαξαίηεην λα επηβιεζνχλ πεξηνξηζκνί ζηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία γηα λα ελαξκνληζηνχλ ηα ζπκθέξνληα ησλ δηαθνξεηηθψλ ζξεζθεπηηθψλ νκάδσλ θαη λα εμαζθαιηζηεί ν ζεβαζκφο ησλ πεπνηζήζεσλ ηνπ θαζελφο». 10

ηδίαλ, δηα ηεο ιαηξείαο, ηεο παηδείαο θαη ηεο αζθήζεσο ησλ ζξεζθεπηηθψλ θαζεθφλησλ θαη ηειεηνπξγηψλ». 22 Οη εθδειψζεηο απηέο ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο ππφθεηληαη ζηνπο πεξηνξηζκνχο πνπ απαξηζκνχληαη ζηελ παξάγξαθν 2 ηνπ ελ ιφγσ άξζξνπ, γηα ηνπο νπνίνο ζα γίλεη ιφγνο παξαθάησ. i. To δηθαίσκα εθδήισζεο ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο: Ζ ηδηαίηεξε ζεκαζία ηνπ δηθαηψκαηνο εθδήισζεο ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ έγθεηηαη θπξίσο ζηελ πξνζηαζία ησλ κεηνλνηήησλ, νη νπνίεο, ζε αληίζεζε κε ηνλ Υξηζηηαληζκφ, ιφγσ ησλ ζπκβνιηζκψλ ηνπο θαη ησλ πξνδηαγεγξακκέλσλ θσδίθσλ θαη πξνηχπσλ ζπκπεξηθνξάο θαη δηαβίσζεο πνπ πηνζεηνχλ, ηαπηίδνπλ ηελ πίζηε πεξηζζφηεξν κε ηελ νξκή γηα πξάμε ζχκθσλα κε ηηο ζξεζθεπηηθέο εληνιέο, παξά κε ηε βεβαηφηεηα γηα ηε ζξεζθεπηηθή αιήζεηα. Ωο πξνο ηνλ αηνκηθφ ή ζπιινγηθφ ηξφπν εθδήισζεο ηεο ζξεζθείαο θαη ησλ πεπνηζήζεσλ, ζχκθσλα κε ηελ Δπηηξνπή «δελ είλαη νξζφ νη δχν απηνί ηξφπνη λα απνθιείνπλ ν έλαο ηνλ άιιν ή λα αθήλνπλ πεξηζψξην επηινγήο ζην θξάηνο, αιιά απιψο αλαγλσξίδνπλ φηη ε εθδήισζε ηεο ζξεζθείαο πινπνηείηαη κε ηνλ έλαλ ηξφπν ή κε ηνλ άιιν» 23. Σν ηξαζβνχξγν, θαηά ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο λνκνινγίαο ηνπ, επεμεξγάδεηαη ην δηθαίσκα ηεο ζπιινγηθήο εθδήισζεο ησλ πεπνηζήζεσλ, γεγνλφο πνπ επηβεβαηψλεη ηε ζεκαζία ηνπ δηθαηψκαηνο απηνχ γηα ηηο ζξεζθεπηηθέο κεηνλφηεηεο. ηα πιαίζηα απηά δχν είλαη ηα δεηήκαηα πνπ αλαθχνληαη: α) αλ ε ειεπζεξία ζπιινγηθήο εθδήισζεο ησλ πεπνηζήζεσλ πεξηιακβάλεη θαη ην δηθαίσκα ζηελ απηφλνκε νξγάλσζε ηεο ζξεζθεπηηθήο κεηνλφηεηαο 24 θαη β) αλ ε ίδηα ειεπζεξία επηβάιιεη ζην θξάηνο ηελ ζεηηθή ππνρξέσζε λα εγγπάηαη ηε λνκηθή ζπλέρεηα ηνπ νξγαλσηηθνχ ηεο ζρήκαηνο. ρεηηθά κε ην πξψην δήηεκα ην Δπξσπατθφ Γηθαζηήξην κεηά απφ ρξφληα ηξηβήο θαη πξνβιεκαηηζκνχ θαηέιεμε λνκνινγηαθά ζηελ εμήο απάληεζε: «Σν δηθαίσκα ησλ πηζηψλ ζηελ ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία πξνυπνζέηεη φηη ε θνηλφηεηα κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη εηξεληθά ρσξίο ηελ απζαίξεηε επέκβαζε ην θξάηνπο. ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ε απηνλνκία ησλ ζξεζθεπηηθψλ θνηλνηήησλ είλαη αιιειέλδεηε κε ηνλ πινπξαιηζκφ κέζα ζε κηα δεκνθξαηηθή θνηλσλία θαη βξίζθεηαη ζην θέληξν ηεο 22 Βι.ζρεη. CLARE OVEY & ROBIN C.A.WHITE, φ.π. ζει. 266-268 επ. 23 ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Υ θαηά Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ, αξ.πξνζθ. 8160/78, παξ.5. 24 Βι. ζρεηηθά ΔΓΓΑ, Απφθαζε Hassan θαη Tchaouch, 26.10.2000, http://www.echr.coe.int 11

πξνζηαζίαο ηνπ άξζξνπ 9 ΔΓΑ. Παξνπζηάδεη ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ φρη κφλν γηα ηελ νξγάλσζε ηεο θνηλφηεηαο, αιιά θαη γηα ηελ απνηειεζκαηηθή απφιαπζε ηνπ δηθαηψκαηνο ζηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία απφ φια ηα κέιε ηεο. Αλ ε νξγάλσζε ηεο δσήο ηεο θνηλφηεηαο δελ πξνζηαηεχεηαη απφ ην άξζξν 9 ΔΓΑ, νη ππφινηπεο φςεηο ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο θαζίζηαληαη ηξσηέο» 25. Με ηελ αλσηέξσ ζέζε ην ΔΓΓΑ επλνεί κηα θνηλνηηζηηθή-ζπιινγηθή πξνζέγγηζε ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο ζε βάξνο ηεο θηιειεχζεξεο-αηνκηθήο δηάζηαζήο ηεο. 26 Ζ έληαμε, ζπλεπψο, ηνπ δηθαηψκαηνο απηφλνκεο νξγάλσζεο ηεο ζξεζθεπηηθήο κεηνλφηεηαο ζηελ ειεπζεξία ζπιινγηθήο εθδήισζεο ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ ζεκειηψλεηαη ζηελ ππνρξέσζε απνηειεζκαηηθήο πξνζηαζίαο ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο. ρεηηθά κε ην δεχηεξν δήηεκα, ηνπ αλ ε ειεπζεξία ζπιινγηθήο εθδήισζεο ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ επηβάιιεη ζην θξάηνο ηε ζεηηθή ππνρξέσζε λα εγγπάηαη ηε λνκηθή ζπλέρεηα ηεο ζξεζθεπηηθήο κεηνλφηεηαο, ζε αληίζεζε κε ην πξνεγνχκελν δήηεκα πνπ αθνξνχζε απνρή ηνπ θξάηνπο (άξα αξλεηηθή ειεπζεξία), ε απάληεζε πνπ δίλεηαη είλαη φηη πξφθεηηαη γηα κία ζεηηθή ειεπζεξία. ηελ ππφζεζε ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο ησλ Υαλίσλ, ην Γηθαζηήξην δηαπίζησζε πσο φηη ε καθξνρξφληα ζηάζε ηεο ειιεληθήο δηνίθεζεο θαη δηθαηνζχλεο είρε δεκηνπξγήζεη αζθάιεηα δηθαίνπ γηα ηελ πεξηνπζία θαη ηελ νξγαλσηηθή δνκή ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο ηεο Διιάδαο, ελψ ε απφηνκε αιιαγή ζηάζεο είρε σο απνηέιεζκα ηελ ζηέξεζε ηνπ δηθαηψκαηνο έλλνκεο πξνζηαζίαο. 27 25 Πξβι θαη ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Hassan θαη Tchaouch, αξ.πξνζθ. 30985/96, http://www.echr.coe.int, παξ. 83 (Έθζεζε, 26.10.1999) Βι. ζρεηηθά κε ην δηθαίσκα ησλ λνκηθψλ πξνζψπσλ λα πξνζθεχγνπλ ζην ΔΓΓΑ γηα παξαβίαζε ηνπ δηθαηψκαηνο ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο: C. RΟΕΑΚΗS, The Case Law of th Commission as Regards Freedom of Thought, Conscience and Religion (article 9 of the Convention) ζην: Μ. de SALVIA M. VILLIGER (δηεπζ), The Birth of the European Human Rights Law. Studies in Honour of Carl Aage Nørgaard, Baden-Baden, Nomos Verlagsgesellschaft, 1998, ζει. 201 επ., O. de SCHUTTER, Sur l émergence de la société civile en droit international: le rôle des associations devant la Cour européenne des droits de l homme, 7EJIL (1996), ζει. 372 επ. ε θάζε πεξίπησζε πάλησο πξέπεη λα δηεπθξηληζζεί πσο ζε αληίζεζε κε ην δηθαίσκα ζηελ ειεπζεξία ζξεζθείαο, ηα λνκηθά πξφζσπα δελ κπνξνχλ λα είλαη θνξείο ηεο ειεπζεξίαο ζπλείδεζεο (ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Verein Kontakt-Information-Therapie (KIT) and Siegfried Hagen θαηά Απζηξίαο) 26 Βι. ζρεη.: Γ. ΓΖΜΟΤΛΖ, «Ζ ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία σο θαλφλαο δηαθνξνπνίεζεο θαη έλλνηα απνθιεηζκνχ» ζην: Γ. ΥΡΗΣΟΠΟΤΛΟΤ (επηκ), Ζ εηεξφηεηα σο ζρέζε εμνπζίαο, Αζήλα, Κξηηηθή, 2002, ζει. 77 επ. 27 Βι. ζρεηηθά Κ. ΜΠΔΖ, «Παξαηεξήζεηο ζηελ Έθζεζε ηεο Δπηηξνπήο θαη ηελ Απφθαζε ηνπ Γηθαζηεξίνπ ζηελ ππφζεζε ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο «Σεο Παλαγίαο» ησλ Υαλίσλ», Γίθε 29 (1998), ζει. 572 επ., Γ. ΚΣΗΣΑΚΗ, «Ζ λνκηθή πξνζσπηθφηεηα ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο ηεο Διιάδαο», Γίθε 29 (1998), ζει. 547 επ. 12

ii. Οη κνξθέο εθδήισζεο ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο: ην άξζξν 9 παξ. 1 ΔΓΑ νξίδεηαη φηη ε εθδήισζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ πξαγκαηνπνηείηαη: α) κε ηε ιαηξεία, β) κε ηηο ηεξνηειεζηίεο, γ) κε ηελ πξαθηηθή θαη δ) κε ηε δηδαζθαιία. Σφζν ην Γηθαζηήξην φζν θαη ε Δπηηξνπή απνξξίπηνπλ ηελ εθδνρή ηεο ελδεηθηηθήο απαξίζκεζεο ησλ κνξθψλ εθδήισζεο. 28 Ωο πξνο ην ελλνηνινγηθφ πεξηερφκελν ησλ παξαπάλσ φξσλ θαη εηδηθά ζρεηηθά κε ηε «ιαηξεία», ην ηξαζβνχξγν δελ είρε ηελ επθαηξία λα απνθξπζηαιιψζεη ηελ έλλνηά ηεο, ιφγσ ηνπ πεξηνξηζκέλνπ αξηζκνχ ζπλαθψλ πξνζθπγψλ. Ζ Δπηηξνπή εξκελεχνληαο ην αληίζηνηρν 18 ΓΑΠΓ, δηεπθξίληζε φηη ε έλλνηα ηεο ιαηξείαο πεξηιακβάλεη «ηηο ηειεηνπξγηθέο θαη ηππηθέο πξάμεηο πνπ απνηεινχλ επζεία έθθξαζε ησλ πεπνηζήζεσλ, θαζψο θαη εθείλεο πνπ ηηο πξαθηηθέο πνπ είλαη αλαπφζπαζηεο απφ ηηο ιαηξεπηηθέο θαη ηειεηνπξγηθέο πξάμεηο, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ηεο θαηαζθεπήο ρψξσλ ιαηξείαο, ηεο ρξήζεο ιαηξεπηηθψλ ηχπσλ θαη αληηθεηκέλσλ, ηεο παξνπζίαζεο ζπκβφισλ θαη ιαηξεπηηθήο άζθεζεο θαηά ηηο ενξηέο θαη αξγίεο». Σν Γηθαζηήξην εληάζζεη ζηελ έλλνηα ησλ ρψξσλ ιαηξείαο ην λαφ, ην παξεθθιήζη θαη ηα γξαθεία ηνπ λανχ, θαζψο θαη νηηδήπνηε πξννξίδεηαη γηα ηελ εμππεξέηεζε ιαηξεπηηθψλ αλαγθψλ. 29 ρεηηθά κε ηελ έλλνηα ηεο ηεξνηειεζηίαο, ην ΔΓΓΑ δελ δηαθξίλεη θαλέλα δηαθνξνπνηφ ζηνηρείν απφ απηήλ ηεο πξαθηηθήο, ρσξίο λα ιακβάλεη ζέζε ζρεηηθά κε ην αλ «ηεξνηειεζηίεο είλαη απνθιεηζηηθά θαη κφλν θειεχζκαηα ηεο πίζηεο, ελψ ε πξαθηηθή πεξηιακβάλεη ηηο δηαδεδνκέλεο καθξνρξφληεο ζπλήζεηεο ησλ κειψλ ηεο ζξεζθεπηηθήο θνηλφηεηαο, απφ ηηο νπνίεο δχλαληαη λα παξεθθιίλνπλ ρσξίο λα εξκελεχεηαη απηφ σο απνρψξεζε απφ ηελ θνηλφηεηα. 30 28 Βι. ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Pat Arrowsmith θαηά Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ, αξ. πξνζθ. 7050/75, D&R 19, ζει. 31 (Έθζεζε, 12.10.1978), ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Κhan θαηά Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ, αξ. πξνζθ. 11579/85, D&R 48, ζει. 253 (Απφθαζε επί ηνπ παξαδεθηνχ, 7.7.1986, ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Church of X θαηά Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ, αξ.πξνζθ.3798/68, D&R 29, ζει. 70 (Απφθαζε επί ηνπ παξαδεθηνχ, 17.12.1968). ΔΓΓΑ, Απφθαζε Kalaç, 1.7.1997, Recueil 1997-ΗV, ζει. 1209, παξ. 27, ΔΓΓΑ, Απφθαζε Cha are Shalom Ve Tsedek, 27.6.2000, http://www.echr.coe.int. Αληίζεηε πξνο ηελ αλσηέξσ πξνζέγγηζε πεξί πεξηνξηζηηθήο απαξίζκεζεο ησλ κνξθψλ εθδήισζεο ζξεζθείαο ηνπ άξζξνπ 9 είλαη ε επξεία εξκελεία ηεο αληίζηνηρεο ξχζκηζεο ηεο ΟΓΓΑ (άξζξν 18), νχηε κε εθείλε ηεο ΓΑΠΓ (άξζξν 18). 29 ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Serbisch-Griechisch-Orientalische Kirchengemeinde Zum Helligen Sava in Wien θαηά Απζηξίαο, φ.π., ΔΓΓΑ, Απφθαζε Ηεξέο Μνλέο, 9.12.1994, série A, αξ.301, παξ. 86, ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Ηεξέο Μνλέο θαηά Διιάδαο, αξ.πξνζθ. 13092/87 θαη 13984/88, http://www.echr.coe.int, παξ. 93, ΔΓΓΑ, Απφθαζε Μαλνπζάθεο θαη ινηπνί, 26.9.1996, Recueil 1996-IV, παξ. 36. 30 Βι. ζρεη. Τπφζεζε Cha are Shalom Ve Tsedek, φ.π., 13

Ζ πην επηζηακέλε εμέηαζε ηεο έλλνηαο ηεο εθδήισζεο ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ πξαγκαηνπνηείηαη ζηελ ειιεληθή ππφζεζε Κνθθηλάθεο, κε αθνξκή ην πεξηερφκελν ηεο δηδαζθαιίαο. Ωο ηέηνηα ραξαθηεξίζηεθε κφλνλ ε έληηκε θαη εηιηθξηλήο δηάδνζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ, ε νπνία νθείιεη λα απνθεχγεη ηε ρξήζε δφιησλ ή παξάλνκσλ κέζσλ θαη θαιππηφκελσλ πξνθάζεσλ. 31 Σέινο, ζρεηηθά κε ηελ «πξαθηηθή» ηνπ άξζξνπ 9, ε έλλνηα απηή ζπλίζηαηαη ζηηο ελέξγεηεο, δξάζεηο θαη ρεηξνλνκίεο, πνπ παξαθηλνχληαη θαη εκπλένληαη απφ ηηο ζξεζθεπηηθέο θαη θηινζνθηθέο πεπνηζήζεηο, γεγνλφο πνπ ηελ θαζηζηά θαλεξά επξχηεξε απφ ηηο ηξεηο ππφινηπεο κνξθέο εθδήισζεο. 32 Σφζν ην Γηθαζηήξην, πάλησο, φζν θαη ε Δπηηξνπή, δελ θαηαβάιινπλ ηδηαίηεξε πξνζπάζεηα εξκελείαο ή ελλνηνινγηθήο απνζαθήληζεο ησλ φξσλ, θαζψο ην πεξηερφκελφ ηνπο αθνξά ζε δηαδεδνκέλε κνξθή εθδήισζεο ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ. Β Μέξνο ΙΙ. Η ΘΡΗΚΔΤΣΙΚΗ ΔΛΔΤΘΔΡΙΑ ΣΟ ΤΣΗΜΑ ΠΡΟΣΑΙΑ ΣΩΝ ΓΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ ΣΗ ΔΓΑ Ζ ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία πέξα απφ ηελ θαζαπηή έλλνηά ηεο γηα ηελ νπνία έγηλε ιφγνο ζην α κέξνο ηεο παξνχζαο κειέηεο γλσξίδεη πεξηνξηζκνχο θαη ζηαζκίζεηο, πνπ (α) είηε νξίδνληαη ξεηά ζην θείκελν ηεο ΔΓΑ, (β) είηε πξνθχπηνπλ απφ ηελ έληαμε ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο ζε έλα επξχηεξν forum δηθαησκάησλ θαη ειεπζεξηψλ, πνπ πξνζηαηεχνληαη ηφζν ζηηο εζσηεξηθέο έλλνκεο ηάμεηο ησλ επηκέξνπο θξαηψλ, φζν θαη ζηνλ επξχηεξν θνηλνηηθφ-επξσπατθφ ρψξν. Σφζν νη 31 ΔΓΓΑ, Απφθαζε Κνθθηλάθεο, φ.π.. Δπίζεο ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Κνθθηλάθε θαηά Διιάδαο, αξ.πξνζθ. 14307/1988, http://www.echr.coe.int (Απφθαζε επί ηνπ παξαδεθηνχ, 7.12.1990). Σν ζθεπηηθφ ηεο Απφθαζεο Κνθθηλάθεο γελλά ηξία δεηήκαηα εξκελείαο: α) έγηλε δεθηφ φηη ν Κνθθηλάθεο άζθεζε ην δηθαίσκά ηνπ ζηελ εθδήισζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ, δίρσο φκσο λα θαζίζηαηαη ζαθέο αλ απηφ ζπλέβε απνθιεηζηηθά κέζσ ηεο δηδαζθαιίαο, β) ε Απφθαζε Κνθθηλάθεο πηνζέηεζε ηα πνξίζκαηα ελφο ρξηζηηαληθνχ κε θπβεξλεηηθνχ νξγαληζκνχ [βι. Παγθφζκην πκβνχιην Δθθιεζηψλ, http://www.echr.coe.int], γηα λα πξνζεγγίζεη ην πεξηερφκελν ηνπ δηθαηψκαηνο ζηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία, πνπ εγγπάηαη κηα δηεζλήο ζξεζθεπηηθά νπδέηεξε ζπλζήθε. Ζ επηινγή απηή είλαη πξσηφγλσξε γηα δηεζλέο δηθαηνδνηηθφ φξγαλν πξνζηαζίαο ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ θαη γ) δελ πξνρψξεζε, βάζεη ηεο ΔΓΑ, ζε έλαλ λνκηθφ (θαη φρη ζενινγηθφ-ρξηζηηαληθφ) νξηζκφ ηνπ ζεκηηνχ πξνζειπηηζκνχ. Απηφ ήηαλ αλαγθαίν, δεδνκέλνπ φηη (α) ν αζέκηηνο πξνζειπηηζκφο ζηελ Διιάδα επηθέξεη πνηληθέο θπξψζεηο, (β) ν ίδηνο φξνο ρξεζηκνπνηήζεθε επαλεηιεκκέλα ζην παξειζφλ γηα ηε δίσμε ηνπ πνιηηηθνχ θξνλήκαηνο θαη (γ) ε λνκνινγία ησλ ειιεληθψλ πνηληθψλ δηθαζηεξίσλ θάζε άιιν παξά ζηαζεξή απνδεηθλχεηαη. 32 Βι. ζρεηηθά ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Pat Arrowsmith θαηά Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ, αξ. πξνζθ. 7050/75, D&R 8 θαη D&R 19, ζει. 35 επ. 14

πξνβιεπφκελνη απφ ηελ ΔΓΑ πεξηνξηζκνί ζηελ εθδήισζε ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο ζηελ ηδησηηθή ζθαίξα απηνλνκίαο ηνπ ην άηνκν απνιακβάλεη, φπσο πξναλαθέξζεθε, πιήξνπο θαη απφιπηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο (βι. αλση. ππφ ζηνηρ. ΗΗα) φζν θαη ν ζπζρεηηζκφο ηεο κε άιια αλζξψπηλα δηθαηψκαηα πνπ εκπίπηνπλ ζην πξνζηαηεπηηθφ πεδίν ηεο ΔΓΑ, θαζηζηνχλ αλαγθαία ηελ κειέηε ηεο ελ ιφγσ ειεπζεξίαο ζπζηεκαηηθά, ππφ ην πξίκα ηνπ φινπ πξνζηαηεπηηθνχ ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ ξφινπ ηεο ΔΓΑ. α. Οη πεξηνξηζκνί ηνπ άξζξνπ 9 ΔΣΓΑ: Σν δηθαίσκα ζηελ ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο θαηά ην ζθέινο ηεο εθδήισζεο ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ, φπσο αλαθέξζεθε παξαπάλσ, γλσξίδεη ζρεηηθήο πξνζηαζίαο απφ ηελ ΔΓΑ. ην ίδην ην άξζξν 9, ζηελ δεχηεξε παξάγξαθφ ηνπ, νξίδνληαη νη φξνη εθείλνη ππφ ηνπο νπνίνπο πξνζηαηεχεηαη ην forum externum ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο. Ζ δηάηαμή απηή, φκσο, δελ είλαη θαη ε κνλαδηθή πνπ νξίδεη πεξηνξηζκνχο ηεο πηπρήο απηήο ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο, θαζψο θαη ε ειεπζεξία απηή ππάγεηαη θαη ζηνπο γεληθνχο πεξηνξηζκνχο ηνπ άξζξνπ 15 ΔΓΑ. i. Γεληθνί πεξηνξηζκνί άξζξν 15 ΔΣΓΑ: ρεηηθά κε ηνπο γεληθνχο πεξηνξηζκνχο, ην παξαπάλσ άξζξν νξίδεη: «Δλ πεξηπηψζεη πνιέκνπ ή εηέξνπ δεκνζίνπ θηλδχλνπ απεηινχληνο ηε δσή ηνπ έζλνπο, έθαζηνλ Τςειφλ πκβαιιφκελνλ Μέξνο δχλαηαη λα ιάβε κέηξα θαηά παξάβαζηλ ησλ ππφ ηεο παξνχζεο πκβάζεσο πξνβιεπνκέλσλ ππνρξεψζεσλ, ελ ησ απαηηνπκέλσ ππφ ηεο θαηαζηάζεσο απνιχησο αλαγθαίσ νξίσ θαη ππφ ηνλ φξνλ φπσο ηα κέηξα ηαχηα κε αληηηίζεληαη εηο ηαο άιιαο ππνρξεψζεηο ηαο απνξξενχζαο εθ ηνπ δηεζλνχο δηθαίνπ». Ο πεξηνξηζκφο απηφο αθνξά ζε φια ζρεδφλ ηα δηθαηψκαηα πνπ πξνζηαηεχνληαη ζηελ ΔΓΑ 33 θαη έρεη σο ζηφρν λα ξπζκίζεη ηε ζχγθξνπζε αλάκεζα ζηα δηθαηψκαηα πνπ εγγπάηαη ε ΔΓΑ θαη ζην εζληθφ ζπκθέξνλ. Παξνιαπηά, ε ζεκαζία ηνπ άξζξνπ 15 γηα ηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία είλαη πεξηνξηζκέλε γηα ηνπο 33 Γελ ππφθεηληαη ζε γεληθφ ή εηδηθφ πεξηνξηζκφ ηα αθφινπζα δηθαηψκαηα: ην δηθαίσκα ζηε δσή (αξ.2), ε απαγφξεπζε βαζαληζηεξίσλ (αξ.3), ε απαγφξεπζε δνπιείαο (αξ.4 παξ.1), θαη ε κε επηβνιή πνηλήο άλεπ λφκνπ (αξ.7). Βι.ζρεη. Π.ΝΑΚΟΤ-ΠΔΡΡΑΚΖ, Σν άξζξν 15 ηεο Δπξσπατθήο χκβαζεο Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ. Θεσξεηηθή θαη λνκνινγηαθή πξνζέγγηζε, Αζήλα-Κνκνηελή, Αλη.άθθνπιαο 1987, ζει. 139 επ. 15

εμήο ιφγνπο: αθελφο κελ γηαηί ηφζν ζνβαξέο απεηιέο, φπσο ε δσή ηνπ έζλνπο είλαη εμαηξεηηθά δχζθνιν λα γελλεζνχλ, ψζηε λα απαηηείηαη πεξηνξηζκφο θαη ηεο ειεπζεξίαο ζθέςεο, ζπλείδεζεο θαη ζξεζθείαο ηνπ αηφκνπ, αθεηέξνπ δε γηαηί ζχκθσλα κε ην άξζξν 15 παξ. 1 ΔΓΑ θαη 53 ΔΓΑ ηα ζπκβαιιφκελα θξάηε δεζκεχνληαη λα κελ πεξηνξίδνπλ ηα δηθαηψκαηα πνπ εγγπάηαη ε ΔΓΑ πέξα απφ ην ζεκείν πνπ ηνπο επηηξέπνπλ νη δηεζλείο ηνπο ππνρξεψζεηο. Καηά ζπλέπεηα, φζα επξσπατθά θξάηε έρνπλ επηθπξψζεη ην ΓΑΠΓ δελ δχλαληαη λα παξεθθιίλνπλ απφ ην άξζξν 9 ΔΓΑ, θαζψο ε αληίζηνηρε δηάηαμε ηνπ πξναλαθεξζέληνο πκθψλνπ (άξζξν 18) εμαζθαιίδεη ζηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία απφιπηε πξνζηαζία. ii. Δηδηθνί πεξηνξηζκνί άξζξν 9 παξ. 2 ΔΣΓΑ: ηελ παξάγξαθν 2 ηνπ άξζξνπ 9 δηαηππψλνληαη νη πξνυπνζέζεηο εθείλεο ππφ ηηο νπνίεο είλαη δηθαηνινγεκέλνη νη πεξηνξηζκνί ηεο εθδήισζεο ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ. Οη πεξηνξηζκνί απηνί, ινηπφλ, πξέπεη: α) λα πξνβιέπνληαη απφ ην λφκν, β) λα ππεξεηνχλ έλα ζεκηηφ ζθνπφ (δεκφζην ή ηδησηηθφ ζπκθέξνλ) θαη εηδηθφηεξα: ηε δεκφζηα αζθάιεηα, ηελ πξνάζπηζε ηεο δεκφζηαο ηάμεο, ηεο πγείαο, ηεο εζηθήο θαη ησλ δηθαησκάησλ θαη ειεπζεξηψλ ησλ άιισλ θαη γ) λα είλαη αλαγθαίνη κέζα ζε κηα δεκνθξαηηθή θνηλσλία (αλαγθαηφηεηα, ζπκβαηφηεηα θαη αλαινγηθφηεηα ηνπ πεξηνξηζηηθνχ κέηξνπ). α) ρεηηθά κε ηελ πξψηε πξνυπφζεζε, ε λνκνινγία ηνπ ΔΓΓΑ 34 εξκελεχεη ηελ πξφβιεςε απφ ην λφκν σο εμήο: ην επίδηθν κέηξν νθείιεη λα έρεη βάζε ζην εζσηεξηθφ δίθαην 35, ν ελδηαθεξφκελνο πξέπεη λα έρεη πξφζβαζε ζηνλ ζρεηηθφ λφκν θαη λα είλαη ζε ζέζε λα πξνβιέπεη ηηο ζρεηηθέο ζπλέπεηεο 36 θαη ηέινο ν λφκνο λα είλαη ζπκβαηφο κε ηε δηθαηνθξαηηθή αξρή. 37 ηα πιαίζηα ηεο σο άλσ πξνυπφζεζεο εληάζζεηαη θαη ε πξνβιεκαηηθή γχξσ απφ ηε ζπκβαηφηεηα ηνπ άξζξνπ 4 ηνπ α.λ.1363/38, φπσο απηφ ηξνπνπνηήζεθε κε ην άξζξν 2 ηνπ α.λ.1672/39, ζρεηηθά κε ηελ πνηληθνπνίεζε ηνπ πξνζειπηηζκνχ θαη ε νπνία αλαθίλεζε γηα πξψηε θνξά 34 Βι. αλαιπηηθά Δ.ΚΑSTANAS, Unité et diversité: notions autonomes et marge d appreciation des Etats dans la jurisprudence de la Cour européenne des droits de l home, Bruxelles, Bruylant, 1996, ζει. 28 επ. 35 ΔΓΓΑ, Απφθαζε Kruslin, 24.4.1990, série A, αξ. 176-Α, παξ. 33-35. 36 ΔΓΓΑ, Απφθαζε Sunday Times, 26.4.1979, série A, αξ. 30, παξ. 49, ΔΓΓΑ Απφθαζε Silver θαη ινηπνί, 25.3.1983, série A, αξ. 61, παξ. 87 37 ΔΓΓΑ Απφθαζε Silver θαη ινηπνί, φ.π., Απφθαζε Μalone, 2.8.1984, série A, αξ. 82, παξ. 67, Απφθαζε Huvig, 24.4.1990, série A, αξ. 176-Β, παξ. 33-35. 16

ελψπηνλ ηνπ Γηθαζηεξίνπ ηνπ ηξαζβνχξγνπ ην δήηεκα ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο, κε ηελ ππφζεζε Κνθθηλάθεο 38, θαζψο θαη ζεηξά πξνζθπγψλ γηα ηελ άδεηα αλέγεξζεο θαη ιεηηνπξγίαο λαψλ θαη επθηεξίσλ νίθσλ ησλ κε νξζνδφμσλ ζηελ Διιάδα. 39 β) ρεηηθά κε ηελ αλαθεξφκελε ζην άξζξν 9 εμππεξέηεζε ζεκηηνχ ζθνπνχ, ζηελ έλλνηα ηνπ δεκνζίνπ ζπκθέξνληνο ην Γηθαζηήξην δηαγξάθεη ειαζηηθά φξηα, πεξηθιείνληαο ζρεδφλ φ,ηη πξνβάιινπλ νη εζληθέο αξρέο. Ζ κφλε πεξίπησζε ζηελ νπνία δηεμάγεη απηφ νπζηαζηηθφ έιεγρν ησλ θξαηηθψλ ηζρπξηζκψλ είλαη ζηηο πεξηπηψζεηο επέκβαζεο ηνπ θξάηνπο ζε δηακάρεο ζην εζσηεξηθφ ζξεζθεπηηθψλ κεηνλνηήησλ. 40 ηνλ ηνκέα ηεο πγείαο, ε Δπηηξνπή εληάζζεη εθηφο ησλ θξνπζκάησλ θαη ησλ πξνιεπηηθψλ κέηξσλ γηα ηηο επηδεκίεο θαη ηελ πγεία ηνπ ίδηνπ ηνπ πξνζθεχγνληνο, αλαγλσξίδνληαο ζην θξάηνο επξχ πεξηζψξην εθηίκεζεο ηεο θαηάζηαζεο. 41 Σέινο, φζνλ αθνξά ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο έλλνηαο ηεο εζηθήο ην Γηθαζηήξην έρεη ηνλίζεη επαλεηιεκκέλσο φηη, θαζφζνλ δελ ππάξρεη θνηλή επξσπατθή έλλνηα ηεο εζηθήο, αιιά ην πεξηερφκελν ηεο ηειεπηαίαο δηαθπκαίλεηαη αλάινγα κε ηνλ ρξφλν, ηνλ ηφπν, ηα πξνζηαηεπφκελα πξφζσπα θαη ην πξνζηαηεπφκελν δηθαίσκα, 38 Βι. αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία: Κ.ΚΤΡΗΑΕΟΠΟΤΛΟΤ, «Διεπζεξία δηάδνζεο ζξεζθείαο θαη επηθξαηνχζα ζξεζθεία» ζην: Υ.ΠΑΡΑΣΑΘΖ (επηκ), Θξεζθεπηηθή Διεπζεξία θαη επηθξαηνχζα ζξεζθεία, Δηαηξία Ννκηθψλ Βνξείνπ Διιάδνο, Αζήλα-Θεζζαινλίθε, άθθνπιαο, 2000, ζει. 51 επ., Α.ΜΑΡΗΝΟΤ, «Ζ έλλνηα ηνπ ζξεζθεπηηθνχ πξνζειπηηζκνχ θαηά ην λέν χληαγκα», φ.π., ζει.4. Σνπ ηδίνπ, «Πξνζειπηηζκνχ ζπλέρεηα», ΔιιΓλε 35, ζει. 1 επ., Η.ΜΤΛΩΝΑ, «Ζ απφθαζε Κνθθηλάθε. ρφιηα θαη κεηάθξαζε», Τπεξάζπηζε 1994, ζει. 157 επ., Π.ΝΑΚΟΤ-ΠΔΡΡΑΚΖ, «Ζ λνκνινγία ηνπ Δπξσπατθνχ Γηθαζηεξίνπ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ ζρεηηθά κε ηελ πξνζηαζία ηεο πξνζηαζία ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο ζηελ Διιάδα», ΔΔΔπξΓ 20 (1999), ζει. 785 επ, Γ.ΦΗΛΗΠΠΟΤ, «Οη ζξεζθεπηηθνί πεξηνξηζκνί ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο θαη ην έγθιεκα ηνπ πξνζειπηηζκνχ (κε αθνξκή ηελ απφθαζε ηνπ Δπξσπατθνχ Γηθαζηεξίνπ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ επί ηεο ππφζεζεο Κνθθηλάθε), Υξηζηηαλφο 33 (1994), ζει. 6 επ., Α.ΦΗΛΟΤ-ΠΑΣΑΝΣΑΡΑ, «Σν αδίθεκα ηνπ πξνζειπηηζκνχ ζην Δπξσπατθφ Γηθαζηήξην Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ», Σν 19 (1993), ζει. 821 επ., Ν.ΦΡΑΓΚΑΚΖ, «εκείσζε ζηελ Απφθαζε Κνθθηλάθεο», ΝνΒ 42 (1994), ζει. 538 επ., PIERRE LAMBERT, La Grèce devant la Cour européenne des droits de l homme, φ.π., ζει. 64 επ. 39 ΔΓΓΑ, Απφθαζε Μαλνπζάθεο θαη ινηπνί, φ.π. Βι. ζρεη. Κ.ΚΤΡΗΑΕΟΠΟΤΛΟΤ, «Δίλαη ζχκθσλε ή φρη κε ηελ Δπξσπατθή χκβαζε Αλζξσπίλσλ Γηθαησκάησλ ε ηζρχνπζα ειιεληθή λνκνζεζία πνπ δηέπεη ηελ ίδξπζε ή ηε ιεηηνπξγία λαψλ ή επθηεξίσλ νίθσλ εηεξνδφμσλ ή εηεξνζξήζθσλ; Μία πξνζέγγηζε ηεο ππφζεζεο Μαλνπζάθεο θαη ινηπνί», Τπεξάζπηζε 1997, ζει. 925 επ., Η.ΑΡΜΑ, «Ζ ειεπζεξία ηδξχζεσο λαψλ θαη επθηεξίσλ νίθσλ» ζην: Κ.ΜΠΔΖ (επηκ), Ζ ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία, Αζήλα, Δπλνκία Verlag, 1997, ζει. 339 επ., PIERRE LAMBERT, La Grèce devant la Cour européenne des droits de l homme, φ.π., ζει. 68 επ. 40 ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Υ θαηά Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ, αξ.πξνζθ. 6886/75, D&R 5, ζει. 100, ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Childs θαηά Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ, αξ.πξνζθ. 9813/82, http://echr.coe.int, EEΓΑ, Τπφζεζε Ρ θαηά Γαιιίαο, αξ. πξνζθ. 11691/85, http://echr.coe.int, ΔΔΓΑ Τπφζεζε Υ θαηά Απζηξίαο, αξ.πξνζθ. 1753/63, D&R 16, D&R 16, ζει. 20, ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Υ θαηά Βειγίνπ, αξ. πξνζθ. 3914/69, Collection 34, ζει. 20., ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Swami Omkarananda and Divine Light Zentrum θαηά Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ, αξ.πξνζθ. 8118/77, D&R 25, ζει. 105, ΔΓΓΑ, Απφθαζε εξίθ, φ.π., ΔΓΓΑ, Απφθαζε Αγγά, αξ.2, 17.10.2002, http://echr.coe.int θ.ι.π. 41 ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Υ θαηά Οιιαλδίαο, αξ.πξνζθ. 1068/61, D&R 5, ζει. 278, ΔΓΓΑ, Απφθαζε Cha are Shalom Ve Tsedek φ.π., παξ. 77. 17

φξην ζην επξχ πεξηζψξην εθηίκεζεο ησλ θξαηψλ κπνξεί λα απνηειέζεη ε ζξεζθεπηηθή πνιπθσλία κέζα ζε κηα δεκνθξαηηθή θνηλσλία θαη άξα ν πεξηνξηζκφο ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο δελ κπνξεί λα ππεξεηεί ηελ εζηθή, φηαλ ε ηειεπηαία νπζηαζηηθά ηαπηίδεηαη κε ηε κνλνθσλία. 42 ηελ έλλνηα ηνπ ηδησηηθνχ ζπκθέξνληνο, φπσο ην επηθαιείηαη ην άξζξν 9 παξ. 2, σο φξην ησλ πεξηνξηζκψλ ζηελ εθδήισζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ εληάζζεηαη φ,ηη δελ εκπίπηεη ζηελ έλλνηα ηνπ δεκνζίνπ, δειαδή είηε ην ίδην ην δηθαίσκα άιισλ ζηελ ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία, είηε θάπνην άιιν πξνζηαηεπφκελν δηθαίσκα, πνπ πξνζηαηεχεηαη βάζεη ηεο ΔΓΑ ή βάζεη ηνπ εζσηεξηθνχ δηθαίνπ ησλ θξαηψλ. 43 πλνςίδνληαο, ηα θξάηε δηαζέηνπλ επξχ πεξηζψξην εθηίκεζεο φζνλ αθνξά ζηελ αηηηνιφγεζε ηνπ ζεκηηνχ ζθνπνχ. Με εμαίξεζε ηηο πεξηπηψζεηο δηαθχιαμεο ηεο ζξεζθεπηηθήο πνιπθσλίαο, ν έιεγρνο ηνπ ηξαζβνχξγνπ θάζε άιιν παξά νπζηαζηηθφο είλαη. Απηφ νθείιεηαη ζε ηξεηο ιφγνπο: (α) Σα θξαηηθά φξγαλα είλαη πην θνληά ζηηο «ηνπηθέο» αλάγθεο θη έηζη βξίζθνληαη αληηθεηκεληθά ζε πιενλεθηηθή ζέζε απέλαληη ζηνπο δηθαζηέο ηνπ ηξαζβνχξγνπ γηα λα θξίλνπλ αλ ζπληξέρνπλ ιφγνη δεκνζίνπ ζπκθέξνληνο. (β) Ζ έλλνηα ησλ «δηθαησκάησλ θαη ειεπζεξηψλ ησλ άιισλ εξκελεχεηαη θαηά ηέηνην ηξφπν, ψζηε λα πεξηιακβάλεη φ,ηη δελ εκπίπηεη ζηελ ήδε επξεία έλλνηα ηεο «δεκφζηαο ηάμεο θαη αζθάιεηαο» ή ηεο «πγείαο» ή θαη ηεο «εζηθήο», δίλνληαο ζηηο εζληθέο αξρέο ηελ επρέξεηα λα επηθαιεζηνχλ θάζε δπλαηφ ιφγν πξνθεηκέλνπ λα δηθαηνινγήζνπλ ηελ επέκβαζή ηνπο. (γ) Ζ πξνυπφζεζε ηεο αλαγθαηφηεηαο ηνπ πεξηνξηζκνχ κέζα ζε κία δεκνθξαηηθή θνηλσλία, γηα ηελ νπνία ζα γίλεη ιφγνο ζηε ζπλέρεηα, επηηξέπεη ζην Γηθαζηήξην λα δηεμάγεη έλαλ χζηαην έιεγρν φισλ ησλ πξνυπνζέζεσλ ηνπ άξζξνπ 9 παξ. 2 ΔΓΑ. Έηζη, ππφ ην θσο ηεο αξρήο ηεο αλαινγηθφηεηαο, ην Γηθαζηήξην δχλαηαη λα απνδνθηκάζεη κε ηξφπν «δηπισκαηηθφ» ή άιισο έκκεζν, ηπρφλ ιαλζαζκέλε επίθιεζε ηνπ ζεκηηνχ ζθνπνχ θαη λα απνθχγεη ηελ επζεία απφξξηςε ησλ εζληθψλ ηζρπξηζκψλ. 42 ΔΓΓΑ, Απφθαζε εξίθ, φ.π., παξ. 53, ΔΓΓΑ, Απφθαζε Αγγά, αξ. 2, φ.π. παξ. 60. Βι. ζρεηηθά: Η.ΑΡΜΑ, «Ζ ιεηηνπξγία ηεο εζηθήο ζηελ εξκελεία ησλ θαλφλσλ πεξί ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ». Γη 2000, ζει. 825 επ., Γ.ΚΣΗΣΑΚΖ, «Ζ έλλνηα ηεο εζηθήο ηελ λνκνινγία ηνπ Δπξσπατθνχ Γηθαζηεξίνπ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ», Γίθε 31 (2000), ζει. 190 επ., PIERRE LAMBERT, La Grèce devant la Cour européenne des droits de l homme, φ.π., ζει. 71. 43 ΔΔΓΑ, Τπφζεζε S.E. θαηά Οκνζπνλδηαθήο Γεκνθξαηίαο ηεο Γεξκαλίαο, αξ.πξνζθ. 12230/86, http://echr.coe.int (γηα ειεπζεξία έθθξαζεο), ΔΔΓΑ, Τπφζεζε S θαηά Οκνζπνλδηαθήο Γεκνθξαηίαο ηεο Γεξκαλίαο, αξ.πξνζθ. 12959/87, http://echr.coe.int (γηα δηαζθάιηζε ηνπ θχξνπο θαη ηεο ακεξνιεςίαο ηεο δηθαηνζχλεο), ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Johannische Kirche & H.Peters θαηά Γεξκαλίαο, αξ. πξνζθ. 41754/98, http://echr.coe.int (γηα ζεβαζκφ ζπληαγκαηηθψλ αμηψλ, φπσο ε πξνζηαζία ησλ θπζηθψλ πεγψλ δσήο). 18

γ) Ζ αλαγθαηφηεηα ηνπ πεξηνξηζηηθνχ κέηξνπ ζε κία δεκνθξαηηθή θνηλσλία εξκελεχεηαη απφ ην Γηθαζηήξην Αλζξσπίλσλ Γηθαησκάησλ θαηά ηξφπν θιηκαθνχκελν σο πξνο ηα πεξηζψξηα εθηίκεζεο ησλ θξαηψλ. Σα ηειεπηαία απνιακβάλνπλ επξχ θάζκα δπλαηνηήησλ φζνλ αθνξά ηηο επεκβάζεηο ηνπο ζηελ εθδήισζε ησλ πεπνηζήζεσλ κέζσ ηεο δηδαζθαιίαο (πξνζειπηηζκφο), φπνπ ν έιεγρνο ηνπ ηξαζβνχξγνπ δηεμάγεηαη κε κεγάιε πξνζνρή θαη επηθχιαμε, θαζψο νη θίλδπλνη γηα ηελ ειεπζεξία ησλ ηξίησλ θξίλνληαη σο ππαξθηνί θαη εχινγνη (βι. απφθαζε Κνθθηλάθεο). 44 Αληίζεηα, ην πεξηζψξην εθηίκεζεο ησλ θξαηψλ εθκεδελίδεηαη, φηαλ πξνθχπηνπλ δεηήκαηα θνηλνβνπιεπηηθήο εθπξνζψπεζεο θαη ίζσο γεληθφηεξα δεηήκαηα πνπ αθνξνχλ ηε ζπκκεηνρή ζηελ άζθεζε ηεο θξαηηθήο εμνπζίαο. Ζ θηιειεχζεξε δεκνθξαηία θαη ε ιεηηνπξγία ησλ ζεζκψλ ηεο δελ κπνξνχλ λα ππφθεηληαη ζε πξνεγνχκελε δήισζε δέζκεπζεο πξνο νξηζκέλε ζξεζθεία. Πξνβιήκαηα εξκελείαο παξνπζηάδεη θαη ε απνζαθήληζε ηνπ ηη ινγίδεηαη σο «δεκνθξαηηθή θνηλσλία», θαζψο, φζνλ αθνξά ζηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία, νη ζρέζεηο Κξάηνπο θαη Δθθιεζίαο ζηα επξσπατθά θξάηε είλαη πνηθηιφκνξθεο. Λακβαλνκέλσλ ππφςε, σζηφζν, ησλ πνιηηηθνθνηλσληθψλ αιιαγψλ ζηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε, ηφζν νη δηθαζηέο φζν θαη ην πκβνχιην ηεο Δπξψπεο εκθνξνχληαη θαη εκπλένληαη απφ ην πξφηππν ηεο πινπξαιηζηηθήο δεκνθξαηηθήο θνηλσλίαο θαη πξνβάιινπλ σο αξρέο ηελ εηξεληθή ζπλχπαξμε δηαθνξεηηθψλ ζξεζθεπηηθψλ θνηλνηήησλ, ηελ απηνλνκία ησλ ηειεπηαίσλ θαη ηελ νπδεηεξφηεηα ηνπ θξάηνπο ζηα εζσηεξηθά δεηήκαηα ησλ ζξεζθεπηηθψλ θνηλνηήησλ. Με απηφλ ηνλ ηξφπν ην Γηθαζηήξην επηζπκεί λα ππεξθεξάζεη ηελ απνπζία ζπγθξνηεκέλσλ θαη θνηλψλ αληηιήςεσλ ζε εζληθφ επίπεδν γηα ηα δεηήκαηα ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο θαη λα «επηβάιεη» ην δηθφ ηνπ πξφηππν δεκνθξαηίαο. 45 44 Καηά ηε λνκνινγία ηνπ ΔΓΓΑ, νη θίλδπλνη απηνί πξνέξρνληαη θπξίσο απφ ηα «λέα ζξεζθεπηηθά θηλήκαηα». Βι. ηηο γλψκεο ησλ δηθαζηψλ Pettiti θαη Martens αιιά θαη ηνπ κεηνςεθίζαληα δηθαζηή Βαιηηθνχ, ν νπνίνο ηαζζφηαλ ππέξ επξχηεξνπ εζληθνχ πεξηζσξίνπ εθηίκεζεο ζηελ Απφθαζε Κνθθηλάθεο, φ.π. Πξβι ηε κεξηθψο κεηνςεθνχζα γλψκε ηνπ δηθαζηή Morenilla (καδί κε ην δηθαζηή Βαιηηθφ) ζηελ Απφθαζε Λαξίζεο θαη ινηπνί, φ.π. 45 Ήδε απφ ηελ Απφθαζε Κνθθηλάθεο ηνλίζηεθε φηη «ν πινπξαιηζκφο, πνπ κε ηφζνπο θφπνπο θαηαθηήζεθε θαηά ηε δηάξθεηα ησλ αηψλσλ, είλαη ζπλπθαζκέλνο κε ηε δεκνθξαηηθήο θνηλσλία θαη βαζίδεηαη ζηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία» 19

β. Η ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία ζε ζπλάξηεζε κε άιια αλζξώπηλα δηθαηώκαηα ηεο ΔΣΓΑ. ηε λνκνινγία ηνπ ηξαζβνχξγνπ δηαθαίλεηαη έληνλε ε ζπλχπαξμε, ε ζχγθιηζε, θαζψο θαη ε αλαπφθεπθηε ζχγθξνπζε κεηαμχ πξνζηαηεπφκελσλ απφ ηελ ΔΓΑ δηθαησκάησλ. ηα πιαίζηα, ινηπφλ, ηεο θαηνρχξσζεο ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο αλαθχπηεη έλα ζεκείν δπζθνιίαο: ηα παξαπιήζηα κε ην άξζξν 9 δηθαηψκαηα έρνπλ φρη απιψο απηνηέιεηα, αιιά εμίζνπ ζεκειηψδε ζεκαζία ζην βαξφκεηξν ηεο λνκνινγίαο ηνπ ηξαζβνχξγνπ, θαζηζηψληαο θαη απηφλ ηνλ ηξφπν ηε ζρέζε ηνπο κε ην άξζξν 9 «αληαγσληζηηθή». Ζ δπζθνιία εληείλεηαη φηαλ ζηελ θαηάζηξσζε ηεο κείδνλνο πξφηαζεο ζσξεχνληαη πιείνλεο δηαηάμεηο ηεο ΔΓΑ θαη ζην ζεκείν απηφ είλαη πνπ ηα φξγαλα ηεο ΔΓΑ δείρλνπλ λα πξνρσξνχλ ζε πξνεπηινγή ζε βάξνο ηνπ άξζξνπ 9. Πάλησο ζχκθσλα κε ην Γηθαζηήξην, ε ΔΓΑ θαη ηα πξσηφθνιιά ηεο «ζρεκαηίδνπλ έλα εληαίν ζχλνιν» θαη πξέπεη λα δηαβάδνληαη σο ηέηνην. 46 i. Θξεζθεπηηθή ειεπζεξία θαη επηκέιεηα ηέθλσλ: Σν άξζξν 2 ηνπ πξψηνπ πξφζζεηνπ πξσηνθφιινπ ζηελ ΔΓΑ θαηνρπξψλεη ην δηθαίσκα ζεβαζκνχ ησλ πεπνηζήζεσλ ησλ γνλέσλ ζηελ εθπαίδεπζε ησλ ηέθλσλ ηνπο. 47 Σν δηθαίσκα απηφ δελ ζπλεπάγεηαη ππνρξέσζε ηνπ θάζε θξάηνπο λα εγθαζηδξχζεη (γεληθεπκέλν θαη επίζεκν) εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, αιιά απνθιεηζηηθά λα εγγπεζεί ζηα άηνκα πνπ βξίζθνληαη ππφ ηε δηθαηνδνζία ησλ ζπκβαιιφκελσλ θξαηψλ ην δηθαίσκα θαη αξρήλ λα ρξεζηκνπνηνχλ ηα κέζα εθπαίδεπζεο πνπ ππάξρνπλ ζε δεδνκέλε ζηηγκή 48, ελψ αθνξά θπξίσο ζηε βαζηθή εθπαίδεπζε. 49 46 ΔΓΓΑ, Απφθαζε Abdulaziz, 25.8.1985, série A αξ. 94, παξ. 60 θαη ΔΓΓΑ, Απφθαζε Johnston, 18.12.1986, série A αξ.112, παξ. 57. Πξβι. άξζξν 31 ηεο χκβαζεο ηεο Βηέλλεο γηα ην δίθαην ησλ ζπλζεθψλ, ζχκθσλα κε ην νπνίν ε δηαδηθαζία εξκελείαο ελφο ζπκβαηηθνχ θεηκέλνπ απνηειεί εληαία θαη ζχλζεηε πξνζπάζεηα. 47 Άξζξν 2 Πξψηνπ Πξφζζεηνπ Πξσηνθφιινπ ζηελ ΔΓΑ: «Οπδείο δχλαηαη λα ζηεξεζεί ηνπ δηθαηψκαηνο φπσο εθπαηδεπζεί. Παλ Κξάηνο ελ ηε αζθήζεη ησλ αλαινκβαλνκέλσλ ππ απηνχ θαζεθφλησλ ζα ζέβεηαη ην δηθαίσκα ησλ γνλέσλ φπσο εμαζθαιίδσζη ηελ κφξθσζηλ θαη εθαπίδεπζηλ ηαχηελ ζπκθψλσο πξνο ηαο ηδίαο απηψλ ζξεζθεπηηθάο θαη θηινζνθηθάο πεπνηζήζεηο» 48 ΔΓΓΑ, Απφθαζε Affaire relative à certains aspects du régimes linguistiques de l enseignement en Belgique. Πξβι. ΔΓΓΑ, Απφθαζε Costello-Roberts, 25.3.1993, série A, αξ. 247-C, παξ. 27, ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Μartins Casimiro et Cerveira Ferreira θαηά Λνπμεκβνχξγνπ, αξ.πξνζθ.44888/98, http://echr.coe.int, 49 ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Γεσξγίνπ θαηά Διιάδνο, αξ.πξνζθ. 45138/1998, http://echr.coe.int. 20

Οη πξνπαξαζθεπαζηηθέο εξγαζίεο ηνπ Α Πξφζζεηνπ ζηελ ΔΓΑ Πξσηνθφιινπ θαηαδεηθλχνπλ πσο ζηφρνο ησλ ζπληαθηψλ δελ ήηαλ αξρηθά ε εθπαηδεπηηθή δξαζηεξηφηεηα, αιιά ν θαηερεηηθφο ηξφπνο δηδαζθαιίαο, σο ζπληζηψζα ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο, πνπ δελ θαιππηφηαλ απφ ην πεδίν εθαξκνγήο ηνπ άξζξνπ 9 ΔΓΑ, ην νπνίν είρε ήδε δηαηππσζεί θαη ππνγξαθεί απφ ηα θξάηε κέιε. ηε ζπλέρεηα φκσο, ιφγσ ησλ επξχηεξσλ θνηλσληθνπνιηηηθψλ αιιαγψλ, απφ lex specialis, ζε ζρέζε κε ην άξζξν 9 ΔΓΑ, ην άξζξν 2 ηνπ Α Πξφζζεηνπ Πξσηνθφιινπ κεηαηξάπεθε κέζσ ηεο λνκνινγίαο ζε γεληθφ δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε, ηνπ νπνίνπ βαζηθή ζπληζηψζα απνηειεί ην δηθαίσκα ζην ζεβαζκφ ησλ ζξεζθεπηηθψλ θαη θηινζνθηθψλ πεπνηζήζεσλ ησλ γνλέσλ ζηελ εθπαίδεπζε ησλ ηέθλσλ ηνπο. 50 Σν ηειεπηαίν ζπλδέζεθε απφ ηε λνκνινγία κε ηξφπν άξξεθην κε ην γεληθφ δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε. Καη ηα δχν καδί ζπληζηνχλ πιένλ «έλα εληαίν ζχλνιν». Απφ ην 1989 θαη επέθεηλα επήιζε ζεκαληηθή αιιαγή ζηελ Δπξψπε ιφγσ ηεο αλάδεημεο ηνπ δεηήκαηνο ησλ κεηνλνηήησλ. Σν λέν πεξηβάιινλ παξαθίλεζε πηεζηηθά ηνπο επξσπατθνχο νξγαληζκνχο λα δεκηνπξγήζνπλ επαξθέο πιαίζην πξνζηαζίαο ησλ κεηνλνηήησλ, αιιά θαη λα αλαπηχμνπλ ηελ πεξηνξηζκέλε, σο ηφηε, πνιηηηθή ηεο δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο. ηηο λέεο αλάγθεο ησλ επξσπατθψλ θνηλσληψλ ε λνκνινγία ηεο ΔΓΑ δελ αληαπνθξίζεθε. Ζ θαηνρχξσζε ηνπ δηθαηψκαηνο ζηνλ ζεβαζκφ ησλ πεπνηζήζεσλ ησλ γνλέσλ ζηελ εθπαίδεπζε ησλ ηέθλσλ ηνπο απνδείρζεθε δπζρεξήο. Αθελφο ν ρακειφο πήρπο πξνζηαζίαο ησλ πξνεγνπκέλσλ δεθαεηηψλ, φζνλ αθνξά ηηο θηινζνθηθέο πεπνηζήζεηο, θαη αθεηέξνπ ν θαζαξά «εθπαηδεπηηθφο» πξνζαλαηνιηζκφο ηεο ζπγθεθξηκέλεο δηάηαμεο, ζηάζεθαλ εκπφδηα ζηηο πξνζπάζεηεο νξηζκέλσλ δηθαζηψλ πνπ ζπλερψο ππνζηήξηδαλ έλα λέν πην θηιειεχζεξν πξνζαλαηνιηζκφ φζνλ αθνξά ηα δεηήκαηα ζξεζθεπηηθήο εηεξφηεηαο 51. Οη δπζρέξεηεο γηα ηελ απνηειεζκαηηθή πξνζηαζία ησλ ζξεζθεπηηθψλ κεηνλνηήησλ απφ ην κεραληζκφ ηνπ ηξαζβνχξγνπ αλαδείρζεθαλ θαη ζην πεδίν ηνπ δηθαηψκαηνο ζην ζεβαζκφ ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο. Οη κεηνλφηεηεο θηλήζεθαλ κε επηκνλή πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο αμηνπνίεζεο ηνπ άξζξνπ 8 ΔΓΑ. Ζ Δπηηξνπή θάλεθε λα ζπκπαξίζηαηαη ζηηο δηεθδηθήζεηο ηνπο, αιιά ην Γηθαζηήξην είρε αληίζεηε 50 Βι. ζρεηηθά κε ηηο πξνζηαηεπφκελεο πεπνηζήζεηο: ΔΓΓΑ, Απφθαζε Campbell et Cosans φ.π., ΔΔΓΑ, Τπφζεζε Graeme θαηά Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ, αξ.πξνζθ. 13887/88, D&R 64, ζει. 158. 51 Βι. ΔΓΓΑ, Απφθαζε Βαιζάκε 18.12.1996 21