Η εξέλιξη του παραλιακού μετώπου του Ηρακλείου σε συνάρτηση με την εξέλιξη της πόλης

Η εξέλιξη του παραλιακού μετώπου του Ηρακλείου σε συνάρτηση με την εξέλιξη της πόλης Βάλια ΠΕΡΥΣΙΝΑΚΗ Αρχιτέκτονας Μηχανικός ΕΜΠ valiaper@hotmail.com ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η σχέση της πόλης του Ηρακλείου με τη θάλασσα, ο ρόλος και η αξιοποίηση του παραθαλάσσιου μετώπου της εξελίσσεται σε αναλογία και αντανακλά την κοινωνική και οικονομική εξέλιξη της ίδιας της πόλης. Στις σύγχρονες συνθήκες η πολιτική της αξιοποίησης του παραθαλάσσιου μετώπου της πόλης εντάσσεται στις σύγχρονες πολιτικές αξιοποίησης των παραλιακών μετώπων, όπως αυτές καθορίζονται και από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Συνδέεται με τις κατευθύνσεις που μπαίνουν για την μετατροπή της πόλης σε επιχειρηματικό και τουριστικό πόλο και οδηγεί στην εμπορική εκμετάλλευση της παραλιακής ζώνης. Οι κατευθύνσεις αυτές, θεσμοθετημένες μέσα από το Χωροταξικό Σχέδιο, το ΓΠΣ Ηρακλείου και ανάλογα σχέδια υλοποιούνται μέσα από μελέτες που αφορούν την ανάπλαση του παραλιακού μετώπου της πόλης, με αρνητικά αποτελέσματα για τον ίδιο το χαρακτήρα της περιοχής, τη σχέση της πόλης με τη θάλασσα, την ποιότητα ζωής των κατοίκων και τη σχέση τους με τη δημόσια γη. ABSTRACT The relationship between the city of Iraklion and the sea, such as the development of its coastal front, evolve in proportion with the social and economic development of the city itself. Nowadays, the exploitation and development of the coastal front of the city follows the contemporary policies of exploitation of coastal fronts, as these are determined by the European Union. It is connected with the directions on the development of the city of Iraklion as a business and tourist center and leads to the commercial exploitation of the coastal area. These directions become enacted through the zoning plan, the layout of the city of Iraklion and other proportional plans. They are materialized through projects on the reformation of the coastal front, which have negative consequences referring to the relationship of the city with the sea, the residents quality of life and their relation to the public ground. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εργασία αυτή επικεντρώνεται στην ανάλυση διαμόρφωσης και αξιοποίησης ενός παραλιακού μετώπου και συγκεκριμένα του παραλιακού μετώπου της πόλης του Ηρακλείου. Στόχος της εργασίας είναι να ερευνήσει τις γενικές κατευθύνσεις, πολιτικές, οικονομικές, που εμπεριέχονται στην ανάπλαση και αξιοποίηση του παραλιακού μετώπου στις σύγχρονες συνθήκες, το γενικότερο πλαίσιο δηλαδή στο οποίο κινούνται αυτές, σε σχέση με την ανάπτυξη της ίδιας της πόλης. Μιας ανάπλασης μέσα από μία σειρά μελετών στόχοι των οποίων, σύμφωνα με τους εμπλεκόμενους φορείς, είναι η επανασύνδεση, το άνοιγμα της πόλης προς τη θάλασσα, η αναβάθμιση της περιοχής, η συμβολή στην οικονομική ανάπτυξη της πόλης του Η- ρακλείου στην πραγματικότητα όμως είναι επιχειρηματική εκμετάλλευση της περιοχής. Στόχος της εργασίας λοιπόν δεν είναι τόσο το να εστιάσει, να αναλύσει το αποτέλεσμα της ανά- ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 309

πλασης, πολεοδομικά, αρχιτεκτονικά, αισθητικά, αλλά το υπόβαθρο που οδηγεί σε αυτό, το οποίο βρίσκεται σε αναλογία με τις πολιτικές που ακολουθούνται συνολικά για τα παραλιακά μέτωπα στις ευρωπαϊκές πόλεις. Στο τέλος γίνεται μία προσπάθεια να μπουν κάποιοι γενικοί άξονες που αφορούν την α- ξιοποίηση και ανάπλαση του παραλιακού μετώπου σαν εκτεταμένο δημόσιο χώρο για την ε- κτόνωση της πόλης προς τη θάλασσα προς όφελος των κατοίκων. 2. Η ΣΧΕΣΗ ΠΟΛΗΣ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΑΣ - Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΘΑΛΑΣ- ΣΙΩΝ ΜΕΤΩΠΩΝ ΣΕ ΣΥΝΑΡΤΗΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ Η ανάπτυξη οικισμών και, στη συνέχεια, πόλεων κοντά στη θάλασσα αποτέλεσε, από την αρχή ακόμα της εξέλιξης της κοινωνίας, μια επιλογή που πατούσε πάνω στην ανάγκη για επικοινωνία και συναλλαγή, εμπορική ή πολιτισμική. Από τα αρχαία ακόμα χρόνια κάθε πόλη που αποτελούσε οικονομικό και πολιτικό κέντρο, ακόμα κι αν ήταν χτισμένη στην ενδοχώρα για λόγους ασφάλειας, είχε το αντίστοιχο επίνειο, το λιμάνι της για τη σύνδεση της με τον υ- πόλοιπο γνωστό κόσμο. Αλλά και αντίστροφα, η δυνατότητα θαλάσσιας επικοινωνίας βοήθησε γενικά στην εξέλιξη των πόλεων αυτών σε οικονομικά- διοικητικά κέντρα αλλά και σε επίπεδο πολιτιστικό, λόγω της αλληλεπίδρασης με άλλες περιοχές, χώρες, πολιτισμούς. Οι πόλεις- λιμάνια λοιπόν είχαν τη γενική τάση ανάπτυξης του εμπορίου, εξέλιξης σε οικονομικά, διοικητικά κέντρα. Με την εξέλιξη του καπιταλιστικού συστήματος και την ανάπτυξη της βιομηχανίας και των μεταφορών εξελίχθηκαν και σαν βιομηχανικά κέντρα, απέκτησαν νέο ρόλο στη μεταφορά, εισαγωγή και εξαγωγή προϊόντων- εμπορευμάτων. Μέχρι το 17 ο - 18 ο αιώνα, έως και την περίοδο της φεουδαρχίας δηλαδή, η σχέση, η αλληλεπίδραση πόλης- θάλασσας περιορίζεται στην ύπαρξη και τη λειτουργία του λιμανιού της. Αντίστοιχα και η επέμβαση και αξιοποίηση της παραθαλάσσιας ζώνης περιορίζεται στις απαραίτητες εκείνες επεμβάσεις για τη διαμόρφωση του λιμανιού και ενδεχομένως της κατασκευής οχύρωσης για την προστασία της πόλης από εχθρική εισβολή και, σε περίοδο ειρήνης, τις επιθέσεις πειρατών. Το πέρασμα στο καπιταλιστικό σύστημα που οδήγησε στην ανάπτυξη της βιομηχανίας και σχετικών τομέων, όπως εμπορίου, μεταφορών, υπηρεσιών, επέφερε σημαντικές αλλαγές και στη δομή και λειτουργία των πόλεων γενικά (συγκέντρωση βιομηχανίας, ραγδαία αύξηση πληθυσμού και διόγκωση των πόλεων, πύκνωση του αστικού ιστού κα). Στα λιμάνια των πόλεων άρχισαν να αναπτύσσονται και να συνωστίζονται σχετικές χρήσεις, βιομηχανικές μονάδες, α- ποθήκες, εγκαταστάσεις μεταφορών (κατά κύριο λόγο σιδηροδρομικές), αλλά και βοηθητικές εγκαταστάσεις εξυπηρέτησης των εμπλεκόμενων στις δραστηριότητες αυτές. Αυτό οδήγησε αναγκαστικά στην επέκταση της αξιοποιημένης και οικοδομημένης παραθαλάσσιας ζώνης γύρω από το λιμάνι και σε ένα βαθμό ανεξέλεγκτης, χωρίς κανένα σχεδιασμό αλλάζοντας ριζικά την εικόνα και τη μορφή της αλλά και την επαφή της πόλης με τη θάλασσα. Στη σύγχρονη φάση του καπιταλισμού, η αντιμετώπιση από το κοινωνικό- οικονομικό σύστημα της αξιοποίησης και της χρήσης των παραθαλάσσιων ζωνών, των παραλιακών μετώπων των πόλεων όπως γενικότερα της δημόσιας γης έχει περάσει σε νέο επίπεδο. Η αντιμετώπιση μιας σειράς τομέων και αγαθών, όπως και της γης, σαν πηγή κέρδους έχει οδηγήσει στην εμπορευματοποίησή τους, στην παράδοσή τους στο κεφάλαιο με καταστροφικά για το περιβάλλον και την ποιότητα ζωής των πολιτών αποτελέσματα. Η αποβιομηχάνιση, η αλλαγή των χρήσεων γης, η επέκταση των πόλεων και η μετατόπιση του «κέντρου βάρους» της πόλης σε άλλες περιοχές, έχουν οδηγήσει στη δημιουργία μεγάλων εκτάσεων στις παραλιακές ζώνες χωρίς χρήση, νεκρές περιοχές, αποκομμένες από την πόλη. Από την άλλη, το ολοένα αυξανόμενο πρόβλημα των πόλεων, η αυξητική τάση που α- 310 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

σφυκτιά μέσα στο περιορισμένο πλέον μέγεθος των πόλεων οδηγεί στην ανάγκη για χώρους εκτόνωσης, επέκτασης, νέους χώρους επενδύσεων σε τελευταία ανάλυση. Η θέση που διατυπώνει το ΤΕΕ μέσα από εκδήλωση με θέμα «Πόλη και θάλασσα» συγκεντρώνει ακριβώς τη σύγχρονη αντίληψη: «(...) αλλάζουν μορφή τα λιμάνια της υφηλίου, καθώς κατά τα τελευταία χρόνια η σχέση πόλης θάλασσας αναπροσδιορίζεται σε όλο τον κόσμο, για να ικανοποιήσει τις διαρκώς διογκούμενες ανάγκες στα μέτωπα της οικονομίας, της κοινωνίας και του πολιτισμού (...)» (ΤΕΕ-ΤΚΜ, Πόλη και Θάλασσα, Ενημερωτικό Δελτίο ΤΕΕ 2001). Η Ευρωπαϊκή Ένωση μέσα από την Πράσινη Βίβλο για τα παράκτια μέτωπα και την προσέγγιση για την Ολοκληρωμένη Διαχείριση των Παράκτιων Ζωνών θέτει τις κατευθύνσεις για την αξιοποίηση των παραλιακών μετώπων. Oι στόχοι, οι οποίοι επιδιώκονται να επιτευχθούν μέσα από την OΔΠZ και αποσκοπούν στη βιώσιμη ανάπτυξη των παράκτιων περιοχών σύμφωνα με την ΕΕ είναι: H διατήρηση υψηλής ποιότητας παράκτιου περιβάλλοντος, Η προστασία της βιοποικιλότητας και η προστασία από φυσικές καταστροφές Η βελτίωση καίριας σημασίας οικολογικών διαδικασιών, Η βιώσιμη χρήση των φυσικών πόρων, Ο έλεγχος των ρύπων, Ο προσδιορισμός των περιοχών: α) στις οποίες μπορούν να αναπτυχθούν ανθρώπινες δραστηριότητες, β) που πρέπει να διατηρηθούν, Ο καθορισμός προδιαγραφών για τον καθορισμό των χρήσεων γης στις παράκτιες περιοχές και διευθέτηση συγκρουόμενων χρήσεων γης, Ο καθορισμός προδιαγραφών για την ανάπτυξη δραστηριοτήτων στις παράκτιες περιοχές, Η αποκατάσταση του υποβαθμισμένου περιβάλλοντος, Η ανάπτυξη διαδικασιών ενημέρωσης και συμμετοχής των άμεσα εμπλεκομένων κοινοτήτων. 3. Η ΠΟΛΗ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ Η πόλη του Ηρακλείου βρίσκεται στα βόρεια παράλια του νομού Ηρακλείου και σε περίπου κεντρική θέση. Είναι η μεγαλύτερη πόλη της Κρήτης και αποτελεί σημαντικό εμπορικό και οικονομικό κέντρο όχι μόνο για το νησί αλλά και για ολόκληρη την περιφέρεια. Σήμερα η πόλη, μαζί με τις κοντινές περιοχές Γάζι και Ν. Αλικαρνασσό με τους οποίους συνιστά το Πολεοδομικό Συγκρότημα Ηρακλείου καταλαμβάνει μια έκταση περίπου 120 τετραγωνικά χιλιόμετρα και έχει 142.112 κατοίκους (απογραφή 2001). Οροθετείται, στα βόρεια από το θαλάσσιο μέτωπο, στα ανατολικά από το αεροδρόμιο της Ν. Αλικαρνασσού και τη Βιομηχανική Περιοχή Ηρακλείου (ΒΙ.ΠΕ.). Προς το νότο, η ύπαρξη του ΒΟΑΚ (Βόρειος Οδικός Άξονας Κρήτης) δεν κατάφερε να αποτελέσει όριο στην επέκταση της πόλης, με αποτέλεσμα να αναπτύσσεται ανεξέλεγκτα και πέραν αυτού. Στα δυτικά επίσης η ύπαρξη της Βιομηχανικής Περιοχής Λινοπεραμάτων δεν έχει ανακόψει την επέκταση της πόλης σε αυτή την κατεύθυνση. 3.1. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Το Ηράκλειο υπάρχει, σαν θέση οικισμού τουλάχιστον, από τη μινωική εποχή σαν επίνειο της Κνωσού (Χρ. Τζομπανάκη, Το Ηράκλειο εντός των τειχών, 2000). Ο οικισμός αρχίζει να αποκτά σημασία για την ευρύτερη περιοχή τον 6 ο περίπου αιώνα, κατά την α Βυζαντινή περίοδο, οπότε παίρνει το όνομα «Κάστρο» και αποκτά την πρώτη του οχύρωση. Οι Άραβες κατακτούν την Κρήτη στα μέσα του 9 ου αι. και κάνουν το βυζαντινό οικισμό του Ηρακλείου πρωτεύουσα του εμιράτου που μετατρέπεται σε οικονομικό κέντρο της Ανατολικής Μεσογεί- ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 311

ου οργανώνουν το λιμάνι και επεκτείνουν την πόλη. Οι Βυζαντινοί ανακαταλαμβάνουν την πόλη το 961, που ονομάζεται πλέον «Μεγάλο Κάστρο». Εικόνα 1. Η πόλη ακι η ενετική οχύρωση κατά το 17ο αιώνα. (Πηγή: Ιστορικό Μουσείο Κρήτης) Στις αρχές του 13 ου αιώνα η Κρήτη περιέρχεται σε Ενετική κατοχή. Η πόλη ονομάζεται Candia και γίνεται οικονομικό, πολιτικό, στρατιωτικό και πνευματικό κέντρο της Κρήτης και της Μεσογείου. Επεκτείνεται έξω από τα βυζαντινά τείχη και τον 15 ο αι. κατασκευάζεται νέα οχύρωση σε μεγαλύτερη ακτίνα, η οποία σώζεται μέχρι και σήμερα. Την περίοδο αυτή διαμορφώνεται ο πολεοδομικός ιστός που επίσης διατηρείται σε μεγάλο βαθμό σήμερα και οικοδομείται ένας μεγάλος αριθμός κτιρίων, δημόσιων κυρίως, που αντανακλούν ακριβώς τη σημασία της πόλης σαν οικονομικό και διοικητικό κέντρο. Κατά την οθωμανική περίοδο (1669-1898) η πόλη, Χάνδακας ή Μεγάλο Κάστρο, συνεχίζει να αποτελεί πρωτεύουσα του νησιού και ισχυρό εμπορικό κέντρο με επίκεντρο το λιμάνι για την ανατολική Μεσόγειο. Οι Τούρκοι ανοικοδομούν την πόλη ενσωματώνοντας ανατολίτικα στοιχεία, διατηρώντας όμως το βασικό ιστό. Δημιουργούνται επίσης οι πρώτες βιοτεχνίες, συγκεντρωμένες ανά περιοχές: σαπουναριά, ταμπακαριά (επεξεργασία δερμάτων), σιδεράδικα κτλ. Το 1898 η Κρήτη ανεξαρτητοποιείται και ανακηρύσσεται Αυτόνομη Κρητική Πολιτεία αλλά υπό την οθωμανική επικυριαρχία και την ηγεμονία των μεγάλων δυνάμεων που διατηρούν στρατιωτικές δυνάμεις στο νησί διαρκεί μέχρι το 1913, οπότε, με το τέλος των Βαλκανικών πολέμων, γίνεται η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Από τις αρχές του 20 ου αιώνα όπου εδραιώνεται το καπιταλιστικό σύστημα στην Ελλάδα, ενισχύεται η ήδη ισχυρή από την τουρκοκρατία αστική τάξη. Στο Ηράκλειο αναπτύσσεται μαζί με το εμπόριο και η βιομηχανία. Μέχρι αυτή την περίοδο η πόλη του Ηρακλείου περιορίζεται ακόμα κατά κύριο λόγο στην περιοχή μέσα στα ενετικά τείχη, με μικρές μόνο επεκτάσεις σε εκτός των τειχών περιοχές. Την περίοδο αυτή επιχειρείται η αναμόρφωση της πόλης, η απομάκρυνσή της από το οθωμανικό παρελθόν. Εφαρμόζονται τα πρώτα πολεοδομικά σχέδια, μέσα από τους νόμους 332/1901 και 395/1901, «περί σχεδίου πόλεων, κωμοπόλεων και χωρίων» και «περί σχεδίου της πόλεως του Ηρακλείου», παρόλο που επίσημα το πρώτο σχέδιο πόλεως του Ηρακλείου θεωρείται το σχέδιο του 1936. 4. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΛΙΑΚΟΥ ΜΕΤΩΠΟΥ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Η σχέση της πόλης του Ηρακλείου με τη θάλασσα και το παραλιακό της μέτωπο εξελίσσεται μέσα στο χρόνο και τις ιστορικές περιόδους, αντανακλώντας την ίδια την εξέλιξη της πόλης και την ανάπτυξή της μέσα στα πλαίσια του εκάστοτε κοινωνικού- οικονομικού συστήματος. 312 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

Έτσι, όπως αναφέρθηκε και πιο πριν, μέχρι και την περίοδο της οθωμανικής αυτοκρατορίας 1, η χρήση του παραθαλάσσιου μετώπου περιορίζεται στη λειτουργία του λιμανιού, το οποίο βέβαια παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της πόλης σαν εμπορικό και οικονομικό κέντρο και στην επικοινωνία της με την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου. Κατά τα άλλα η πόλη του Ηρακλείου ακολουθεί μια μάλλον εσωστρεφή ανάπτυξη, στρέφοντας την πλάτη προς τη θάλασσα, λόγω των έντονων βόρειων ανέμων που χαρακτηρίζουν την περιοχή αλλά και σαν μέσο αντιμετώπισης των εχθρικών επιθέσεων. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα η ισχυρή οχύρωση με την οποία είναι εξοπλισμένη η πόλη, κυρίως κατά την ενετική περίοδο, να συνεχίζεται και πάνω στη γραμμή της θάλασσας, επιτρέποντας την είσοδο και έξοδο από την πόλη μόνο μέσα από ελεγχόμενες πύλες μεταβάλλοντας έτσι τη φυσιογνωμία της περιοχής. Εικόνα 2. Οι πύλες εισόδου και εξόδου από την πόλη της ενετικής οχύρωσης. Κατά το τέλος της οθωμανικής περιόδου και την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας γίνονται αλλαγές στην παραλιακή ζώνη αυτές αφορούν την κατασκευή νέας προκυμαίας στο λιμάνι για την προσέλκυση μεγαλύτερων πλοίων και την κατεδάφιση τμημάτων του τείχους, των πυλών των Νεωρίων και του Μόλου αλλά και τμήμα των Νεωρίων για την πιο εύκολη επικοινωνία της πόλης με το λιμάνι και την πρώτη διάνοιξη του παραλιακού δρόμου. Με τη βιομηχανική ανάπτυξη της πόλης αλλάζει ακόμα περισσότερο η εικόνα του παραλιακού μετώπου οι περισσότερες βιομηχανικές εγκαταστάσεις χωροθετούνται κοντά στη θάλασσα, στην περιοχή δυτικά του λιμανιού. Αλλοιώνεται ο μέχρι τότε χαρακτήρας των, α- ραιοδομημένων κατά την Τουρκοκρατία, συνοικιών Αγίας Τριάδας, Αγίου Δημητρίου δημιουργούνται βυρσοδεψία, σταφιδεργοστάσια, εργοστάσιο ηλεκτρικής ενέργειας, αποθήκες, η λαχαναγορά κα. και γύρω από τις εγκαταστάσεις εγκαθίσταται οι εργάτες των εργοστασίων. Μέσα στη δεκαετία του 30 κατασκευάζεται νέος λιμενοβραχίονας και κατεδαφίζεται ο μικρός Κουλές που βρίσκεται στο λιμάνι προκειμένου αυτό να επεκταθεί ακόμα περισσότερο. Το νέο λιμάνι επεκτείνεται- σε διάφορες φάσεις- προς τα ανατολικά του ενετικού λιμανιού, εκτός των τειχών, καλύπτοντας ολόκληρη την παραλιακή ζώνη μέχρι τη Ν. Αλικαρνασσό. 1 η περίοδος της οθωμανικής αυτοκρατορίας αποτελεί στην ουσία ένα φεουδαρχικό κοινωνικόοικονομικό σύστημα. ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 313

Εικόνα 3. Εργασίες επιχωμάτωσης στον προμαχώνα Αγίου Φραγκίσκου, 1900-1905. Η σημερινή λεωφόρος Ικάρου. Αυτή την περίοδο και ιδιαίτερα κατά τη μεταπολεμική εποχή, με την έντονη ανοικοδόμηση και την αύξηση του πληθυσμού, επεκτείνεται σε μεγάλο βαθμό η πόλη που δεν μπορεί να περιοριστεί μέσα στα τείχη και απλώνεται σε μεγάλες περιοχές έξω από αυτά, επεκτείνοντας έτσι και το παραλιακό της μέτωπο. Η πρόθεση για αξιοποίηση της παραλιακής ζώνης και συγκεκριμένα η τουριστική εκμετάλλευσή της εμφανίζεται ήδη την περίοδο μετά τον πόλεμο. Τις δεκαετίες 1950 και 1960, στο πλαίσιο της πολιτικής που ακολουθείται για την κίνηση της οικονομίας που έδινε βαρύτητα στον τουρισμό, όπως και στην οικοδομική δραστηριότητα, λειτουργεί το πρόγραμμα τεχνικών υπηρεσιών του ΕΟΤ, για τη μελέτη και ανέγερση ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων σε όλη τη χώρα- τα γνωστά Ξενία. Στο Ηράκλειο το αντίστοιχο Ξενία χτίζεται στην παραλιακή ζώνη και πάνω στα ενετικά τείχη, ενώ κατά τη διάρκεια της δικτατορίας θα υποστεί αλλοιώσεις, μεταξύ των οποίων προσθήκες ορόφων κτλ. 5. Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Στη σημερινή πραγματικότητα το παραλιακό μέτωπο της πόλης μπορούμε να πούμε ότι εκτείνεται, από τις εγκαταστάσεις και λειτουργίες του λιμανιού -αναψυχής, επιβατικές, μεταφορικές- που καταλαμβάνουν ολόκληρη την ανατολική ζώνη ως τη Ν. Αλικαρνασσό, μέχρι και την περιοχή δυτικά του ενετικού τείχους ως τον ποταμό Γιόφυρο. Δυτικά του Γιόφυρου βρίσκεται η περιοχή της Αμουδάρας, περιοχή με έντονα, ως αποκλειστικά, τουριστικό χαρακτήρα. Η πορεία της αξιοποίησης του παραλιακού μετώπου δεν μπορεί να ερευνηθεί και να ε- ξηγηθεί αποκομμένη από τη συνολική πορεία της εξέλιξης της πόλης στις σύγχρονες συνθήκες, τις κατευθύνσεις που μπαίνουν, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, για τη μετατροπή της σε επιχειρηματικό πόλο, με ενίσχυση της «ανταγωνιστικότητας». Είναι φανερή σήμερα η κατεύθυνση για επιχειρηματική εκμετάλλευση της περιοχής με στόχο το ιδιωτικό κέρδος- μιας περιοχής «φιλέτο» με αυτή την έννοια- που στην ουσία όμως είναι δημόσια γη και πρέπει να αποτελεί δημόσια περιουσία. Η στόχευση αυτή γίνεται συγκεκριμένη και θεσμοθετείται μέσα από τις κατευθύνσεις που βάζει το Χωροταξικό Σχέδιο Περιφέρειας Κρήτης, η τροποποίηση του ΓΠΣ του 2003 και οι κατευθύνσεις της ΕΕ που υλοποιούνται μέσα από κοινοτικά προγράμματα όπως το URBAN II. Το παραλιακό μέτωπο της πόλης αποτελεί συνολικά, όπως γενικά τα παραθαλάσσια μέτωπα, περιοχή «φιλέτο» για αξιοποίηση. Από τα τρία τμήματα στα οποία χωρίζεται λειτουργικά το παραλιακό μέτωπο, δηλαδή οι εγκαταστάσεις του λιμανιού, η ζώνη στα όρια του ιστορικού κέντρου μέσα στα τείχη και η ζώνη στα δυτικά, η τελευταία είναι το σε μικρότερο βαθμό αξιοποιημένο και άρα διαμορφωμένο τμήμα του. Το κύριο βάρος της αξιοποίησης, με τη 314 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

μορφή αναπλάσεων, αφορά τη ζώνη που αντιστοιχεί στο εντός των τειχών τμήμα της πόλης, λόγω της άμεσης συσχέτισής της με το ιστορικό κέντρο και των προϋποθέσεων που δημιουργούνται για την αποδοτικότερη εκμετάλλευσή της εξαιτίας του έντονα τουριστικού χαρακτήρα που έχει αυτό. Ιδιαίτερο βάρος επίσης δίνεται στην αναβάθμιση του ρόλου του λιμανιού επεκτείνοντας και ενισχύοντας τις λειτουργίες του ως εμπορικό και τουριστικό λιμάνι, με την παράλληλη διαμόρφωση και αξιοποίηση της ευρύτερης περιοχής του λιμανιού. Εικόνα 4. Η τροποποίηση του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου Ηρακλείου, 2003. Η υλοποίηση των γενικών κατευθύνσεων έχει οδηγήσει σε μια σειρά μελετών που αφορούν την ανάπλαση της περιοχής, δίνοντας το πράσινο φως για την εγκατάσταση εμπορικών χρήσεων και χρήσεων αναψυχής και προωθώντας την παραχώρηση της περιοχής σε ιδιώτες. Η αξιοποίηση και ανάπλαση του παραλιακού μετώπου συνολικά κινείται σε δύο παράλληλους άξονες, από τους οποίους ο ένας αφορά το λιμάνι και την ευρύτερη περιοχή, από τον όρμο του Δερματά ως τη Ν. Αλικαρνασσό, η οποία άλλωστε βρίσκεται στην ιδιοκτησία του Οργανισμού Λιμένος Ηρακλείου, και ο άλλος την ανάπλαση του ανατολικού μετώπου από την περιοχή Καράβολα ως το Παγκρήτιο Στάδιο. 5.1. ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΠΑΡΑΛΙΑΚΟΥ ΜΕΤΩΠΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ Η μελέτη αυτή προωθήθηκε από το ΥΕΝ σε συνεργασία με τον ΟΛΗ με αφορμή τους ολυμπιακούς αγώνες του 2004 και έχει στόχο την ενίσχυση του λιμανιού για την αξιοποίησή του σαν κύρια οδό σύνδεσης του Ηρακλείου με την υπόλοιπη Ελλάδα και για την προσέλκυση ιδιωτικών επενδυτικών κεφαλαίων στην περιοχή. Περιλαμβάνει έργα που αφορούν στην ενίσχυση σε υποδομές και εξοπλισμό του λιμανιού, τη δημιουργία μαρίνας στον όρμο Δερματά και την ανάπλαση της γύρω περιοχής καθώς και την επέκταση της παραλιακής λεωφόρου και την ανάπλαση του παραλιακού μετώπου της Ν. Αλικαρνασσού. Πιο συγκεκριμένα: Ανάπτυξη και αξιοποίηση του θαλάσσιου μετώπου και των σταθμών ακτοπλοΐας και κρουαζιέρας στο λιμάνι του Ηρακλείου. Εκσυγχρονισμός σε υποδομές και εξοπλισμό της υφιστάμενης μαρίνας. Ανακαίνιση, προσθήκη και κατασκευή νέων κτιρίων στη ευρύτερη περιοχή της υφιστάμενης μαρίνας. Ανάπλαση της περιοχής από το κτίριο του Απεντομωτηρίου έως το Μπεντενάκι. ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 315

Βελτίωση και εκσυγχρονισμός των υφισταμένων Σταθμών Ακτοπλοΐας και Κρουαζιέρας και κατασκευή νέων κτιρίων επιβατικών σταθμών ακτοπλοΐας. Κατασκευή νέου κτιρίου γραφείων διοίκησης του Οργανισμού Λιμένα Ηρακλείου. Εικόνες 5,6. Από την ψηφιακή παρουσίαση της ανάπλασης της περιοχής του λιμανιού Μαρίνα όρμου Δερματά ΟΛΗ. Διερεύνηση της δυνατότητας χωροθέτησης στον όρμο Δερματά μαρίνας ελλιμενισμού και εξυπηρέτησης πολυτελών σκαφών αναψυχής μεγάλου μεγέθους (mega yachts), 400 θέσεων. Λειτουργία σταθμού στάθμευσης οχημάτων 567 θέσεων, ναυταθλητικών εγκαταστάσεων και δημιουργία χώρου πρασίνου. Επέκταση- ανάπλαση της παραλιακής λεωφόρου στην παράκτια περιοχή της Αλικαρνασσού. Εικόνα 7. Ηπεριοχή του πρώην Ξενία όπως είναι διαμορφωμένη σήμερα. Διαμόρφωση- ανάπλαση της περιοχής από πλατεία 18 Άγγλων μέχρι το Λιμενικό Περίπτερο (περιοχή πρώην Ξενία). Η πρόταση για την ανάπλαση της περιοχής Ξενία προκύπτει μετά την κατεδάφιση το 2003 του ξενοδοχείου από το δήμο, στη δικαιοδοσία του οποίου είχε περιέλθει το κτήριο έ- πειτα από συμφωνία με την ΕΤΑ. Ο δήμος, προβάλλοντας τη θέση ότι το κτήριο εμπόδιζε το «άνοιγμα της πόλης προς τη θάλασσα» και αφού είχε προηγηθεί η απόρριψη της πρότασής του να στεγάσει λειτουργίες του δήμου (λόγω του φόρτου που θα δημιουργούσε στην περιοχή της παραλίας) προχώρησε στην κατεδάφιση του κτηρίου, που ξεσήκωσε αντιδράσεις από διάφορους φορείς (μεταξύ αυτών το ΤΕΕ- Τμήμα Ανατολικής Κρήτης και ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων). Η κατεδάφιση του Ξενία εντάσσεται στην κατεύθυνση αξιοποίησης της παραλιακής ζώνης για επιχειρηματικούς σκοπούς και σήμερα το συγκεκριμένο έργο έχει ολοκληρωθεί, με την κατασκευή πολυτελούς χώρου αναψυχής και τη διαμόρφωση πλατείας γύρω από αυτόν. Να σημειώσουμε επίσης εδώ ότι το έργο της διαμόρφωσης μαρίνας στον όρμο Δερματά δεν έχει υλοποιηθεί λόγω των αντιδράσεων που προκλήθηκαν διάφορους φορείς, όπως και 316 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

πάλι το ΤΕΕ και ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων, χωρίς όμως να κινούνται σε κατεύθυνση συνολικής αντίθεσης με τη δημιουργία ενός τέτοιου έργου αλλά στη λογική να γίνει, αν θεωρείται απαραίτητο για την πόλη, αλλά αλλού. 5.2. ΜΕΛΕΤΕΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΛΙΑΚΟΥ ΜΕΤΩ- ΠΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΡΑΒΟΛΑ ΩΣ ΤΟ ΠΑΓΚΡΗΤΙΟ ΣΤΑΔΙΟ Η ανάπλαση πραγματοποιείται με μια σειρά μεμονωμένων μελετών που εφαρμόζονται και υλοποιούνται σε διάφορα σημεία κατά μήκος της παραλιακής λεωφόρου. Αφορούν κυρίως την χωροθέτηση εμπορικών χρήσεων και αναψυχής πάνω στην παραλιακή λεωφόρο καθώς και τη διαμόρφωση της ζώνης ανάμεσα στην παραλιακή και τη θάλασσα σαν χώρο περιπάτου. Σε αυτό το πλαίσιο έχουμε την κατασκευή εμπορικών κέντρων και κέντρων αναψυχής στην περιοχή Καράβολα, αλλά και την ανάπλαση της περιοχής της παλιάς λαχαναγοράς νότια του όρμου του Δερματά. Η ανάπλαση αυτή έγινε στα πλαίσια του κοινοτικού προγράμματος URBAN II, στόχος του οποίου ήταν η «αναβάθμιση των υποβαθμισμένων περιοχών του δυτικού παραλιακού μετώπου του Ηρακλείου», το οποίο εντάσσεται επίσης στην κατεύθυνση ε- μπορευματοποίησης της περιοχής. Θεωρεί την πολυλειτουργικότητα και την επιχειρηματική δραστηριότητα σαν μοχλό αναβάθμισης της περιοχής, πολεοδομικής και κοινωνικής. Προβλέπει τη δημιουργία «πολιτιστικών» δραστηριοτήτων με κέντρο την περιοχή της παλιάς λαχαναγοράς, τη χωροθέτηση Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης στο κτήριο της Ηλεκτρικής και τη σύνδεσή τους με το Ιστορικό Μουσείο. Η ανάπλαση στην περιοχή έχει ολοκληρωθεί, με αποτέλεσμα την κατασκευή υπόγειου parking στη θέση της λαχαναγοράς και τη διαμόρφωση πλατείας στην επιφάνεια. Εικόνα 8. Η σημερινή διαμόρφωση της περιοχής της παλιάς λαχαναγοράς. 5.3. Η ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΜΕ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ.ΟΙ ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΧΩΡΟΙ ΚΑΙ Η ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΚΑΤΟΙΚΟ Εικόνες 9,10. Eεμπορικά κέντρα πάνω στην παραλιακή λεωφόρο στην περιοχή Καράβολα. ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 317

Η εντατική εμπορική εκμετάλλευση της παραλιακής ζώνης επομένως οδήγησε στην ανοικοδόμησή της, με την κατασκευή τα τελευταία δέκα χρόνια μεγάλου αριθμού οικοδομών που στεγάζουν εμπορικά κέντρα, πολυχώρους αναψυχής και άλλες χρήσεις. Πέρα από την οικονομική διάσταση του θέματος, δηλαδή την παραχώρηση δημόσιας γης, σημαντικής για την πόλη, σε επιχειρηματίες για εκμετάλλευση, σημαντικές είναι και οι αρνητικές επιπτώσεις στην ίδια τη σχέση της πόλης με τη θάλασσα, την εικόνα αλλά και την ποιότητα της ζωής σε αυτή. Τα πολυώροφα συγκροτήματα που καταλαμβάνουν τεράστιες επιφάνειες αποκόπτουν την ο- πτική και όχι μόνο- επαφή με τη θάλασσα, χωροθετημένα κατά κύριο λόγο στην πλευρά της παραλιακής λεωφόρου προς την πόλη. Εκτός αυτού αποτελούν κατά κύριο λόγο και αμφίβολης αρχιτεκτονικής κτήρια, κτήρια που εκφράζουν ακριβώς τη λογική της υπερβολής, που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη εμπορική- αρχιτεκτονική, στα υλικά, τις μορφές, τα μεγέθη, το κόστος κτλ. Η αποκοπή της πόλης από τη θάλασσα ενισχύεται από το χαρακτηρισμό και τη μετατροπή της παραλιακής λεωφόρου σε κύρια οδική αρτηρία, γεγονός που θεσμοθετείται και από την τροποποίηση του ΓΠΣ του 2003. Η ύπαρξη αυτής της αρτηρίας εξυπηρετεί τη διέλευση οχημάτων κατά τον άξονα ανατολής- δύσης διοχετεύοντας έτσι σημαντικό φόρτο κυκλοφορίας σε αυτή την κατεύθυνση και δημιουργώντας σημαντικά κυκλοφοριακά προβλήματα από ΙΧ κινούμενα και σταθμευμένα- ιδιαίτερα κατά τις απογευματινές και βραδινές ώρες λόγω και των κέντρων αναψυχής. Η κυκλοφοριακή αυτή συμφόρηση, πραγματικότητα συνολική για την πόλη του Ηρακλείου, είναι αποτέλεσμα εκτός των άλλων και της σχετικής υποβάθμισης των Μέσων Μαζικής Μεταφοράς της πόλης (είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι δεν προβλέπεται γραμμή ΜΜΜ που να διέρχεται από την παραλιακή λεωφόρο). Είναι επίσης γεγονός η έλλειψη και η υποβάθμιση της έννοιας του ελεύθερου χώρου και του χώρου πρασίνου σε ολόκληρη τη ζώνη του παραλιακού μετώπου. Ο ρόλος της ανάπλασης αυτού του είδους, δηλαδή οι πλατείες, οι πεζόδρομοι, το πράσινο, έχει περιοριστεί σε συνδετικό στοιχείο των διαμορφωμένων πόλων επιχειρηματικής ανάπτυξης της περιοχής. Πιο συγκεκριμένα, στόχος δεν είναι η πολεοδομική αναβάθμιση, η αντιμετώπιση των προβλημάτων και η βελτίωση της ποιότητας ζωής αυτή καθεαυτή, αλλά η εξυπηρέτηση των επιχειρηματικών συμφερόντων, η προσέλκυση κατοίκων -πελατών σε αυτούς τους προορισμούς. Παραδείγματα αποτελούν η διαμόρφωση ελεύθερου χώρου γύρω από το κέντρο αναψυχής στην περιοχή του Ξενία, η ανάπλαση στην περιοχή Καράβολα με τη διαμόρφωση πλατείας απέναντι από το ε- μπορικό κέντρο και δίπλα στο χώρο αναψυχής, και η πλατεία στην παλιά λαχαναγορά, σε ά- μεση επαφή με το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας και πάνω από το υπόγειο parking. Στους διαμορφωμένους ελεύθερους χώρους είναι μεγάλη η έλλειψη πρασίνου, με εξαίρεση ίσως την περιοχή του Ξενία, αποτρέποντας έτσι σε μεγάλο βαθμό τη χρήση τους από κατοίκους και επισκέπτες, κατά τη διάρκεια της μέρας τουλάχιστον. Εικόνα 9. η διαμόρφωση του παραλιακού μετώπου στην περιοχή Καράβολα. Αντί για δέντρα ο χώρος είναι «σπαρμένος» με φώτα... 318 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

Εικόνα 10. Η διαμόρφωση του παραλιακού μετώπου στο ύψος της δυτικήε απόληξης του ενετιοκύ τείχους. 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η αντιμετώπιση του παραλιακού μετώπου του Ηρακλείου κινείται στο πλαίσιο της «επιχειρηματικότητας» και της «ανταγωνιστικότητας» σύμφωνα με τις κατευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η «ανάπλαση» επιτυγχάνεται με την παραχώρηση σε ιδιωτικά κεφάλαια δημόσιας γης για επενδύσεις με στόχο το κέρδος. Η εντατική εμπορική εκμετάλλευση έχει αποτέλεσμα την υποβάθμιση ως και καταστροφή της εικόνας της περιοχής, της ιστορικότητάς της καθώς και του φυσικού περιβάλλοντος, όπως για παράδειγμα η παραμέληση της ενετικής οχύρωσης, ο κίνδυνος για καταστροφή του θαλάσσιου οικοσυστήματος με τη δημιουργία της μαρίνας στον όρμο Δερματά κτλ. Τα θετικά στοιχεία που υπάρχουν στις παρεμβάσεις, όπως για παράδειγμα το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης στο κτήριο της Ηλεκτρικής, ή η δημιουργία διαδρομής πεζόδρομου και ποδηλατοδρόμου κατά μήκος της παραλιακής, υποβαθμίζονται και χάνονται μέσα στο συνολικό αρνητικό χαρακτήρα τους. Αντί να αξιοποιηθεί και να διαμορφωθεί ως ελεύθερος δημόσιος χώρος για την εκτόνωση της πόλης στη θάλασσα, ως χώρος πρασίνου και περιπάτου το παραλιακό μέτωπο αξιοποιείται ως περιοχή «φιλέτο» για εκμετάλλευση. Μία πολιτική αξιοποίησης του παραλιακού μετώπου ως δημόσια γη, προς όφελος των κατοίκων και στην κατεύθυνση αντιμετώπισης των τεράστιων προβλημάτων της πόλης θα πρέπει να έχει σαν στόχο την απόδοση της περιοχής στους κατοίκους-χρήστες και όχι στους κατοίκους-πελάτες. Την πρόβλεψη για την περιοχή αυτή για χώρους ήπιας χρήσης, πρασίνου, περιπάτου, αναψυχής και όχι εμπορικών και τουριστικών χρήσεων. Απαραίτητη προϋπόθεση η απομάκρυνση του ΙΧ, που προϋποθέτει βεβαίως πολιτική αποθάρρυνσης και μείωσης της ίδιας της χρήσης ΙΧ, για την επανασύνδεση της πόλης με τη θάλασσα, την ενοποίησή της με το παραλιακό της μέτωπο. Όλα αυτά προϋποθέτουν τη δημόσια διαχείριση της παραλιακής ζώνης για το κοινωνικό σύνολο και όχι την παράδοσή της σε ιδιωτικά κεφάλαια. ΑΝΑΦΟΡΕΣ Ασημινάκη Α., Αυθαίρετη δόμηση και επιπτώσεις στο σχεδιασμό. Μελέτη περίπτωσης: Ηράκλειο Κρήτης, Μεταπτυχιακή Διπλωματική εργασία, Αθήνα 2008. Γεωργουδη Π., Καταγγελίες και προτάσεις φορέων της πόλης- «Να μη κατεδαφιστεί το Ξενία Ηρακλείου», Ελευθεροτυπία 24/11/2001. Δαφερμάκη Λ., Δύο μελέτες για το παραλιακό- δήμος και ΟΛΗ παρουσιάζουν τις ξεχωριστές προτάσεις τους, Πατρίς 24/7/2006 Δαφερμάκη Λ., Αλλάζει όψη η παραλιακή- Υπογράφτηκε η σύμβαση για την ανάπλαση της περιοχής, Πατρίς 2/6/2005 Δαφερμάκη Λ., ΟΧΙ στην μαρίνα στον κόλπο του Δερματά πριν την συναίνεση των φορέων- Το Τεχνικό Επιμελητήριο αντίθετο στην τακτική αποφασίζουμε και διατάσσουμε, Πατρίς 18/7/2007 Δαφερμάκη Λ., Αλλάζει όψη ο παραλιακός δρόμος από το Ξενία ως τη Λαχαναγορά- Τι προβλέπει η προμελέτη για την ανάπλαση της περιοχής, Πατρίς 20/10/2005 Δελτίο Τύπου ΔΣ Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Ν. Ηρακλείου, Μαρίνα Δερματά, 19/4/2007. ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 319

Καντιδάκη Κ., Πόλη και θάλασσα- Το παραθαλάσσιο μέτωπο του Ηρακλείου Κρήτης, Μεταπτυχιακή σπουδαστική εργασία, Αθήνα 2006. Μπογδανίδη Κ., Αναβαθμίζεται το Ηράκλειο, Πατρίς 28/2/2008 Πολεοδομική Μελέτη Ανάπλασης Παλιάς Πόλης Ηρακλείου, Α Φάση, Δήμος Ηρακλείου (συμπράττοντα γραφεία ΦΙΛΩΝ και ΦΙΛΟΠΟΛΙΣ), Ηράκλειο 1999. Πολεοδομική Μελέτη Ανάπλασης Παλιάς Πόλης Ηρακλείου, Γ Φάση, Δήμος Ηρακλείου (συμπράττοντα γραφεία ΦΙΛΩΝ και ΦΙΛΟΠΟΛΙΣ), Ηράκλειο 2009. Πρακτικά Ημερίδας Αγωνιστικής Κίνησης Δημοτών Ηρακλείου, Θέματα πολεοδομικού σχεδιασμού του Ηρακλείου, Ηράκλειο 10/4/1998. Πρόταση URBAN II Δήμου Ηρακλείου, Πρόγραμμα οικονομικής και κοινωνικής αναζωογόνησης των υποβαθμισμένων περιοχών του δυτικού παραλιακού μετώπου Ηρακλείου Κρήτης 2001-2006, Ηράκλειο 2001. Σακελλαρόπουλος Χρ., Σιόλα Ελ., Μελέτη Τροποποίησης Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου Ηρακλείου, ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα 2003. Σαρηγιάννης Γ., Αθήνα 1830-2000, Αθήνα 2000. ΤΕΕ- Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας, Πόλη και θάλασσα, Ενημερωτικό Δελτίο ΤΕΕ, τ. 2147, Αθήνα 23/4/2001. Τζομπανάκη Χρ., Το Ηράκλειο εντός των τειχών, Ηράκλειο 2000. Τραγγανίδας Γρ., «Ξενία» Ηρακλείου- Κατεδαφίζεται υπέρ... «αναπλάσεως», Ριζοσπάστης, 22/4/2001. Χαρκιολάκη Ευ., Τα κέντρα των πόλεων Ηρακλείου και Χανίων της Κρήτης. Από τα αδιέξοδα στις δυνατές εξελίξεις, Μεταπτυχιακή Διπλωματική εργασία, Αθήνα 2005. Χουρδάκης Α., Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο Ηρακλείου, ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα 1987. www.ec.europa.eu www.heraklion.gr www.patris.gr www.rizospastis.gr www.teetak.gr www.t-p.gr 320 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09