Μία απ τις αιώνιες αξίες του ελληνισμο είναι η γλώσσα. Η γλώσσα,

00-DIAXRON-EXELIX-SAKEL 13-11-15 12:31 ÂÏ 9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Μία απ τις αιώνιες αξίες του ελληνισμο είναι η γλώσσα. Η γλώσσα, που χαρακτηρίζεται ως κοινωνικ φαιν μενο, δεν είναι μ νο αξία αυτή καθαυτή, αλλά και φορέας αξιών. Είναι το ισχυρ τερο σ μ ολο της ατομικ τητας μιας κοιν τητας και ο σημαντικ τερος συνδετικ ς κρίκος των μελών της. Το «μαιμον» και το «μ γλωσσον», κατά τον Ηρ δοτο, αποτελο ν ασικά στοιχεία της εθνικής μας ταυτ τητας. Στην παρο σα μελέτη μας εξετάζουμε συνοπτικά ορισμένα φαιν μενα της γλώσσας μας απ την κλασική αρχαι τητα μέχρι τη σημερινή νεοελληνική γλωσσική πραγματικ τητα τ σο στο διαχρονικ σο και στο συγχρονικ επίπεδο. Περιγράφουμε, αναλ ουμε και προσπαθο με να ερμηνε σουμε χι μ νο ορισμένες τουλάχιστο μετα ολές, αντικαταστάσεις και εξελίξεις γλωσσικών στοιχείων που συνέ ησαν κατά τις διαδοχικές περι δους της γλώσσας μας, αλλά και τις γλωσσικές διαφορές που παρατηρο νται στις διαλέκτους ή στα ιδιώματα της αυτής χρονικής περι δου, της αυτής χρονικής στιγμής. Η μελέτη μας αυτή δείχνει τι η γλώσσα ως ζωνταν ς οργανισμ ς διαρκώς μετα άλλεται, τροποποιείται, εξελίσσεται, αντικαθίσταται. Ποτέ δε μένει στατική και αναλλοίωτη, αλλά αλλάζει συνεχώς, αθμηδ ν και ανεπαίσθητα. Καμιά γενιά δεν ομιλεί ακρι- ώς με τον τρ πο με τον οποίο ομιλο σε η προηγο μενη γενιά. Αξίζει και εδώ να λεχθεί τι οι γλωσσικές μετα ολές είναι κατά καν να ομαλές και συμ αδίζουν εν πολλοίς με τη γενικ τερη ανέ- 9

00-DIAXRON-EXELIX-SAKEL 13-11-15 12:31 ÂÏ 10 λιξη του ανθρώπου και του πολιτισμο. Η κυρίαρχη τάση που επικρατεί στη γλώσσα είναι αυτή της απλοποίησης. Η απλοποίηση του γλωσσικο συστήματος είναι μια μορφή εξέλιξης της γλώσσας, η οποία κατ αυτ τον τρ πο γίνεται συνεχώς και αθμηδ ν απλο στερη, ομαλ τερη, ευκολ τερη και ευχρηστ τερη. Τέλος, οφείλω να τονίσω τι η γλώσσα, η οποία είναι έργο και επιν ηση του ανθρώπου και ίσως το μεγαλ τερο επίτευγμά του, είναι στενά συνυφασμένη με τη ζωή του έθνους, εξαρτάται απ τις τ χες του και παριστά ουσιώδες μέρος της ιστορίας του. ΓΕΩΡΓIΟΣ ΧΡ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΑΔΗΣ 10

00-DIAXRON-EXELIX-SAKEL 13-11-15 12:31 ÂÏ 11 ΠINAKAΣ ΠEPIEXOMENΩN ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 9 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ... 11 Συντετμημένες λέξεις και ασικά σ μ ολα... 17 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ (ΜΟΡΦΟ)ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Η έννοια της γλώσσας και η σημασία των γλωσσικών αλλαγών 1. Γλώσσα και γλωσσολογία... 21 2. Βασικά χαρακτηριστικά της γλώσσας... 27 3. Γλώσσα και διάλεκτος... 30 4. Έννοια και σημασία των γλωσσικών αλλαγών... 33 5. Ιστορική γλωσσολογία... 35 6. Συγχρονία Διαχρονία.. 37 7. Αιτίες των γλωσσικών μετα ολών... 39 8. Προσθήκη γραμματικο καν να σε διάλεκτο... 44 9. Κυματική θεωρία... 45 10. Οι ξένες λέξεις στη γλώσσα μας... 45 11. Γραπτ ς και προφορικ ς λ γος... 48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β (Μορφο)φωνολογία, μορφολογία και περίοδοι της ελληνικής γλώσσας 1. Έννοια και σημασία της φωνολογίας... 51 2. Φώνημα: Έννοια και σημασία... 56 3. Μορφοφωνολογία... 58 4. Η λέξη και τα προ λήματά της... 60 5. Μορφολογία: Έννοια και σημασία... 67 6. Το μ ρφημα... 69 11

00-DIAXRON-EXELIX-SAKEL 13-11-15 12:31 ÂÏ 12 7. Διαίρεση των μορφημάτων... 71 8. Περίοδοι της ελληνικής γλώσσας... 75 9. Απ π τε αρχίζει να διαμορφώνεται η νε τερη ελληνική... 79 10. Αιολοδωρική θεωρία... 82 11. Αττικισμ ς... 83 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Συγχρονικές και διαχρονικές (μορφο)φωνολογικές μετα ολές 1. Συγχρονικές (μορφο)φωνολογικές μετα ολές στην αρχαία ελληνική... 85 2. Συγχρονικές μετα ολές των φθ γγων τ, δ, θ στη νεοελληνική... 93 3. Συγχρονικές μετα ολές των φθ γγων π,, φ στη νεοελληνική...103 4. Συγχρονικές μετα ολές των φθ γγων κ, γ, χ στη νεοελληνική...108 5. Ερμηνεία ορισμένων γλωσσικών διαφορών σχετικών με τα άφωνα σ μφωνα στα νεοελληνικά ιδιώματα...114 6. Συγχρονικές μετα ολές των άτονων φωνηέντων [i] και [u] στα ορειοδυτικά ιδιώματα...118 7. Άτονα [i] στα ορειοδυτικά ιδιώματα που δεν απο άλλονται...125 8. Συγχρονικές μετα ολές των άτονων φωνηέντων [e] και [Ô] στα ορειοδυτικά ιδιώματα...127 9. Διαχρονικές αντικαταστάσεις συμφωνικών συμπλεγμάτων μεταξ παλαι τερων περι δων της γλώσσας μας και της δημοτικής...131 10. Απλοποίηση μοιων συμφώνων και ορισμένων συμφωνικών συμπλεγμάτων...135 11. Το τελικ -α των προθέσεων ως πρώτων συνθετικών...139 12

00-DIAXRON-EXELIX-SAKEL 13-11-15 12:31 ÂÏ 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ Mορφολογικές αντικαταστάσεις και μετα ολές στην ελληνική γλώσσα 1. Αναλογία...147 2. Παραδείγματα του γλωσσικο φαινομένου της αναλογίας στην αττική διάλεκτο...149 3. Μορφολογικές αποκλίσεις των ρημάτων της Κοινής απ τα ρήματα της γλώσσας των κλασικών χρ νων...152 4. Μορφολογικές αποκλίσεις των ονομάτων της Κοινής απ τα ον ματα της γλώσσας των κλασικών χρ νων...161 5. Τα υποκοριστικά σε -ιον και οι διαχρονικές αντικαταστάσεις τους...165 6. Μορφολογικές αποκλίσεις του ρήματος της δημοτικής απ το ρήμα παλαι τερων περι δων της γλώσσας μας...169 7. Μορφολογικές αποκλίσεις του ον ματος της δημοτικής απ το νομα παλαι τερων περι δων της γλώσσας μας...180 8. Μορφολογικές αλλαγές και αντικαταστάσεις στο τροπικ επίρρημα...187 9. Μακρ θεν π μακρ θεν...189 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ, ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗ ΣΥΝΤΑΞΗ, ΣΤΗ ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε Mετα ολές, αντικαταστάσεις και εξελίξεις στη σ νταξη 1. Ορισμ ς του ρήματος...193 2. Παράταξη και υπ ταξη...197 3. Μον πτωτα και δίπτωτα ρήματα...202 4. Γενική διαιρετική...210 5. Διπλ άμεσο και έμμεσο αντικείμενο...212 6. Έμμεσο αντικείμενο ή γενική κτητική;...216 13

00-DIAXRON-EXELIX-SAKEL 13-11-15 12:31 ÂÏ 14 7. Ουδετεροποίηση της πτώσης στη δημοτική...220 8. Αντικατάσταση του αρχαίου απαρεμφάτου με δευτερε ουσες προτάσεις στη νεοελληνική...231 9. Παθητική σ νταξη και πνευματική κατάσταση του λαο...233 10. Οι προθέσεις...237 11. Η θέση της πρ θεσης στον εμπρ θετο προσδιορισμ της αρχαίας ελληνικής και της δημοτικής...243 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ Σημασιολογικές διαφορές και εξελίξεις 1. Έννοια και ορισμ ς της σημασιολογίας...247 2. Έμφαση και αντιδιαστολή...251 3. Σημασιολογική εξασθένιση παλαι τερων συνθετικών σ νθετων λέξεων της νεοελληνικής: Οικοκ ρης, νοικοκ ρης ή σπιτονοικοκ ρης;...261 4. Συνωνυμία και συνώνυμα...264 5. Κοιτάζω και λέπω...267 6. «Σκιές» σημασίας...296 7. Χρ νος και ταυτ τητα αναφοράς στη δημοτική...297 8. Σημασιολογικές διαφορές άλλων ζευγών ρηματικών τ πων στη νεοελληνική...299 α. Κάθομαι και στέκω (στέκομαι)...299. Κατέλα ε ή κατάλα ε;...300 9. Διφορο μενες ή δίσημες λέξεις ή προτάσεις...303 10. Πώς διαφοροποιο νται οι λέξεις με περισσ τερες απ μία σημασίες...306 11. Μεταφορά Κατάχρηση...312 12. Ε ρυνση, επέκταση ή πλάτεμα της σημασίας των λέξεων...318 13. Περιορισμ ς και στένεμα της σημασίας των λέξεων...320 14. Φθορά της σημασίας των λέξεων...322 15. Αλλαγή της σημασίας των λέξεων επί τα ελτίω...325 14

00-DIAXRON-EXELIX-SAKEL 13-11-15 12:31 ÂÏ 15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ Λεξιλογικές εξελίξεις και μετα ολές Εμπλουτισμ ς του λεξιλογίου Ξένα γλωσσικά στοιχεία 1. Προελληνικ γλωσσικ υπ στρωμα της αρχαίας ελληνικής...329 2. Το λεξιλ γιο της Κοινής...331 3. Το λεξιλ γιο της μεσαιωνικής...335 4. Το λεξιλ γιο της νεοελληνικής...339 5. Αντιδάνεια, νεολογισμοί, υ ρίδια...343 6. Διπλοτυπίες στη νεοελληνική...346 7. Θηλυκά ουσιαστικών και κ ριων ονομάτων δηλωτικών εθνικ τητας, επαγγέλματος, ιδι τητας, τ που καταγωγής κ.ά....357 8. Εμπλουτισμ ς του λεξιλογίου...359 9. Αντιστοιχίες λέξεων μεταξ της αρχαίας και της νέας ελληνικής...361 10. Διαφορά των λ γιων (ή αρχαίων) λέξεων απ τις λαϊκές λέξεις...363 11. Τονισμ ς στην αρχαία και τη νέα ελληνική...368 ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...373 Αποσπάσματα απ κείμενα των διάφορων περι δων της γλώσσας μας...375 Βι λιογραφία...395 Πίνακας ελληνικών ρων και κ ριων ονομάτων...407 Πίνακας ξένων ρων και κ ριων ονομάτων...413 15

00-DIAXRON-EXELIX-SAKEL 13-11-15 12:31 ÂÏ 16

00-DIAXRON-EXELIX-SAKEL 13-11-15 12:31 ÂÏ 17 Συντετμημένες λέξεις και ασικά σ μ ολα αγγλ. = αγγλικά α.ε. = αρχαία ελληνικά αι. = αιώνας αμερ. = αμερικανικά Άρ. = άρθρο λ. = λέπε γαλλ. = γαλλικά γερμ. = γερμανικά Ε = επίθετο ΕΦ = εμπρ θετη φράση ιταλ. = ιταλικά κ.ά. = και άλλα κ.εξ. = και εξής κ.λπ. = και λοιπά κτλ. = και τα λοιπά λατιν. = λατινικά ΜΝΕ = Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά μ.χ. = μετά Χριστ ν ν.ε. = νέα ελληνικά Ο = νομα ΟΦ = ονοματική φράση Π = πρ ταση Πρ. = πρ θεση πρ λ. = παρά αλε π.χ. = παραδείγματος χάρη π.χ. = προ Χριστο Ρ = ρήμα ΡΦ = ρηματική φράση ρωσ. = ρωσικά Σ = σ μφωνο ΣΣ = σ νθετο σ μ ολο σελ. = σελίδα, σελίδες στ. = στίχος τουρκ. = τουρκικά Φ = φωνήεν * (πριν απ λέξη ή φράση) = τ πος μη μαρτυρο μενος ή φράση αντιγραμματική = κεν σ μ ολο # = ριο λέξης = μεγαλ τερο ή ίσο > = η λέξη που κείται δεξιά παράγεται απ αυτή που είναι αριστερά < = η λέξη που είναι αριστερά παράγεται απ αυτή που είναι δεξιά / / = σ μ ολο που περικλείει φωνήματα ή φωνολογικές απεικονίσεις [ ] = σ μ ολο που περικλείει φωνητικές απεικονίσεις = δηλώνει τι κάτι αλλάζει, μετασχηματίζεται σε κάτι άλλο 17

00-DIAXRON-EXELIX-SAKEL 13-11-15 12:31 ÂÏ 18

Mέρος A Στοιχεία απ τις (μορφο)φωνολογικές και μορφολογικές μετα ολές και εξελίξεις της ελληνικής γλώσσας

KEΦAΛAIO A H έννοια της γλώσσας και η σημασία των γλωσσικών αλλαγών 1 ÏÒÛÛ Î È ÁψÛÛÔÏÔÁ Βασικ ς σκοπ ς της μελέτης αυτής είναι η παρουσίαση και ερμηνεία ορισμένων γλωσσικών μετα ολών ([μορφο]φωνολογικών, μορφολογικών, συντακτικών, σημασιολογικών, λεξιλογικών) της ελληνικής καθ λου γλώσσας χι μ νο διαχρονικά, αλλά και συγχρονικά. Η αντικατάσταση (replacement) γλωσσικών στοιχείων απ τη μία περίοδο ή φάση της γλώσσας στην άλλη είναι κατά τινα τρ πο διαδικασία ανάλογη και παρ μοια με τις διαφοροποιήσεις και αλλοιώσεις που παρατηρο νται στις διαλέκτους και στα ιδιώματα της γλώσσας στην αυτή χρονική στιγμή, στην αυτή χρονική περίοδο. Προτο προχωρήσουμε στην εξέταση συγκεκριμένων παραδειγμάτων στο διαχρονικ ή στο συγχρονικ επίπεδο της γλώσσας, κρίνουμε σκ πιμο να παρουσιάσουμε λίγα στοιχεία για τις έννοιες γλώσσα και γλωσσολογία. Eίναι γνωστ τι οι ανθρώπινες γνώσεις μεταδίδονται με τη γλώσσα, 1 η οποία είναι μία απ τις πλέον θεμελιώδεις μορφές της ανθρώπινης συμπεριφοράς. H ανάπτυξη της γλώσσας σε καθαρ ργανο έκφρασης και επικοινωνίας είναι ίσως το μεγαλ τερο επίτευγμα του ανθρώπου. T σο σπουδαίος είναι ο ρ λος της γλώσ- 1. Kατά τον Aδαμάντιο Kοραή, «η γλώσσα είναι ένα απ τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήματα. Aπ το κτήμα το το μετέχουν λα τα μέλη του έθνους με δημοκρατικήν, να είπω ο τως, ισ τητα». 21

KÂÊ Ï ÈÔ A σας στην ανάπτυξη του ανθρώπινου γένους, ώστε θα ήταν προτιμ τερο να αναφερ μαστε στο γένος αυτ ως HOMO LOQUENS παρά ως HOMO SAPIENS. Για τη γλώσσα, που είναι τ σο αρχαία σο η ανθρώπινη κοινωνία, έχουν διατυπωθεί κατά καιρο ς διάφοροι ορισμοί. 2 Σημειώνουμε εδώ τους ακ λουθους ορισμο ς: α. Γλώσσα είναι ένα διαρθρωμένο σ στημα αυθαίρετων φωνητικών συμ λων, που χρησιμοποιο νται απ συγκεκριμένη κοινωνία ανθρώπων για τις ποικίλες ανάγκες επικοινωνίας τους.. Γλώσσα είναι ένα ηχητικ σ στημα επικοινωνίας, το οποίο λειτουργεί με τα ργανα ομιλίας και ακοής, μεταξ των μελών συγκεκριμένης κοιν τητας και χρησιμοποιεί φωνητικά σ μ ολα, τα οποία λαμ άνουν αυθαίρετες και συμ ατικές σημασίες. γ. Kατά τον Aμερικαν γλωσσολ γο Edward Sapir (1884-1939), γλώσσα είναι μια καθαρά ανθρώπινη, μη ενστικτώδης, μέθοδος για τη μετάδοση ιδεών, συναισθημάτων και επιθυμιών με τη χρήση εν ς συστήματος εκουσίως δημιουργημένων συμ λων. O τελευταίος αυτ ς ορισμ ς δίνει έμφαση στα εξής: 2. Για την έννοια και τη σημασία της γλώσσας μπορο με να διατυπώσουμε και τις ακ λουθες σκέψεις: α. H γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί ως ργανο για την έρευνα και την ερμηνεία της ανθρώπινης φ σης και πιο συγκεκριμένα των νοητικών της λειτουργιών.. H γλώσσα είναι ο καθρέφτης του νου. γ. Γλώσσα είναι ένα εσωτερικευμένο σ στημα ν μων και αρχών, που συσχετίζουν σημασίες με φωνητικές ακολουθίες. δ. H γλώσσα είναι σπουδαίος παράγων του κοινωνικο ίου και του πολιτισμο των ανθρώπων. ε. Δεν υπάρχουν χυδαίες και άρ αρες γλώσσες, αλλά χυδαίοι και άρ αροι άνθρωποι και λαοί. 22

H ÓÓÔÈ ÙË ÁÏÒÛÛ Î È Ë ÛËÌ Û ÙˆÓ ÁψÛÛÈÎÒÓ ÏÏ ÁÒÓ 1. Θεωρεί τη γλώσσα ως καθαρά ανθρώπινη δραστηρι τητα, παρ λο που και κάποια ζώα έχουν υποτυπώδη συστήματα επικοινωνίας. 2. Tονίζει τι λοι οι άνθρωποι χρησιμοποιο ν τη γλώσσα στις καθημερινές επαφές τους με τα άλλα μέλη της ίδιας γλωσσικής κοιν τητας. 3. Aναφέρει τι η γλώσσα δε χρησιμοποιείται μ νο ως ργανο επικοινωνίας, αλλά και ως μέσο έκφρασης των ανθρώπων. 4. Yπογραμμίζει τι η γλώσσα δεν είναι ενστικτώδης. Oι άνθρωποι πρέπει να μάθουν τη γλώσσα, η οποία είναι σ στημα αυθαίρετων συμ ατικών συμ λων. O ίδιος ο Sapir μαζί με το μαθητή του Benjamin Lee Whorf (1897-1941) εισηγήθηκαν την άποψη τι η γλώσσα εν ς λαο καθορίζει ή περιορίζει τη σκέψη και τη ν ηση των ομιλητών της. Mε άλλα λ για, τα ρια της γνώσης εν ς λαο για τα πράγματα του κ σμου είναι τα ρια της γλώσσας του. Mπορο με να πο με τι η γλώσσα είναι το ισχυρ τερο σ μ ολο της ατομικ τητας μιας κοιν τητας και ο ισχυρ τερος συνδετικ ς κρίκος των μελών της. Έχει καταστεί συνείδηση σ λους τους λαο ς τι η γλώσσα αποτελεί σημαντικ παράγοντα για την εθνική τους εν τητα. Για το το, η πρώτη ενέργεια που έκαναν οι αρχηγοί του νεοσ στατου κράτους του Iσραήλ ήταν η ανα ίωση της ε ραϊκής γλώσσας, του φορέα ιερών αξιών για λα τα μέλη του κράτους αυτο. Γενικά, παρατηρείται τι κάθε λα ς μετά την απ κτηση της ανεξαρτησίας του προσπαθεί να επι άλει την καθιέρωση της εθνικής του γλώσσας ως πρώτου στοιχείου της εθνικής του οντ τητας και παρξης. Aξίζει να σημειωθεί τι η γλώσσα, που χαρακτηρίζεται ως κοινωνικ φαιν μενο, δεν είναι μ νο αξία αυτή καθαυτή, αλλά και φορέας αξιών. Oι ανθρωπολ γοι θεωρο ν τη γλώσσα ως μορφή 23

KÂÊ Ï ÈÔ A πολιτισμικής συμπεριφοράς, οι κοινωνιολ γοι ως αλληλεπίδραση μεταξ των μελών μιας κοιν τητας, οι φιλ σοφοι ως μέσο ερμηνείας της ανθρώπινης εμπειρίας, οι λογοτέχνες ως καλλιτεχνικ μέσο και οι δάσκαλοι της γλώσσας ως σ νολο δεξιοτήτων. H σ γχρονη γλωσσολογία κάνει διάκριση μεταξ των ρων γνώση της γλώσσας και χρήση της γλώσσας. Mε τον ρο γνώση της γλώσσας ή γλωσσική ικαν τητα (competence) εννοο με την ικαν τητα των ομιλητών και των ακροατών μιας συγκεκριμένης γλωσσικής κοιν τητας να μιλο ν και να κατανοο ν άπειρες προτάσεις της γλώσσας τους. Mε τον ρο χρήση της γλώσσας (performance) εννοο με την πραγματική χρήση της γλώσσας σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. H διάκριση αυτή μεταξ των ρων competence και performance είναι σπουδαία και σημαντική, δι τι μας δίνει τη δυνατ τητα να εξηγήσουμε γιατί μερικές φορές δεν κάνουμε χρήση ορθών προτάσεων, ταν μιλο με. H διαφορά που υπάρχει μεταξ των δ ο αυτών ρων μπορεί να δειχτεί καλ τερα με το ακ λουθο παράδειγμα απ την αριθμητική. Tο γεγον ς τι ένα άτομο γνωρίζει άριστα τους ν μους και τις αρχές του πολλαπλασιασμο (competence) δε μας εγγυάται τι το άτομο αυτ μπορεί να εκτελεί πολ πλοκους πολλαπλασιασμο ς και να δίνει πάντα ορθές απαντήσεις (performance). Aντίστροφα, το γεγον ς τι ένα μικρ παιδί λέει «δ ο επί δ ο ίσον τέσσερα» δε σημαίνει κατ ανάγκη τι το παιδί αυτ έχει κατανοήσει πέρα για πέρα τις ασικές αρχές του πολλαπλασιασμο. Mε παρ μοιο σκεπτικ, το γεγον ς τι ο ομιλητής έχει γνώση της γλώσσας του, που του δίνει τη δυνατ τητα να παράγει και να κατανοεί άπειρο αριθμ προτάσεων, δε σημαίνει κατ ανάγκη τι κατά την ομιλία λες του οι προτάσεις είναι απαλλαγμένες απ λάθη και κάθε είδους σφάλματα. Tα διάφορα λάθη που μπορεί να κάνει ο ιθαγενής ομιλητής κατά την απαγγελία των προτάσεων είναι 24

H ÓÓÔÈ ÙË ÁÏÒÛÛ Î È Ë ÛËÌ Û ÙˆÓ ÁψÛÛÈÎÒÓ ÏÏ ÁÒÓ δυνατ να οφείλονται σε διάφορους λ γους, πως στην αδυναμία του να δώσει προσοχή σ αυτά που λέει απ υπερ ολική κ πωση, στην αδυναμία του να θυμηθεί πώς άρχισε μια μακροσκελή πρ ταση, καθώς και σε ποικίλους ψυχολογικο ς και άλλους λ γους. Eίναι γνωστ τι η γλώσσα είναι ένα σ νολο αρχών και ν μων ή καν νων που συνδέουν και συσχετίζουν σημασίες και ακολουθίες φωνημάτων. H διάκριση μεταξ του αφηρημένου αυτο συστήματος των αρχών και των καν νων που ο ιθαγενής, ο ντ πιος, ομιλητής κατακτά (competence) και της πραγματικής χρήσης της γλώσσας σε συγκεκριμένες περιπτώσεις (performance) μπορεί να γίνει περισσ τερο σαφής, αν προσπαθήσουμε να εννοήσουμε τη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα σε μια μουσική συμφωνία (competence) και στην εκτέλεση αυτής της συμφωνίας (performance). Aνεξάρτητα απ το αθμ επιτυχίας κατά την εκτέλεση αυτής της συμφωνίας, η μουσική συμφωνία αυτή καθαυτή, ως ένα αφηρημένο μουσικ σ στημα, παραμένει ανεπηρέαστη. Tο αυτ παρατηρείται και στη γλώσσα. Παρ λο που οι ιθαγενείς ομιλητές διαπράττουν διάφορα γραμματικά λάθη, ταν μιλο ν, η δομή της γλώσσας το αφηρημένο δηλαδή γλωσσικ σ στημα παραμένει ανεπηρέαστη. Kαι το αφηρημένο αυτ γλωσσικ σ στημα είναι εκείνο που ζητο ν να περιγράψουν και να αναλ σουν οι γλωσσολ γοι. Tον αγγλικ ρο performance άλλοι τον αποδίδουν με τον ελληνικ ρο γλωσσική πλήρωση ( λ. Δ. Θεοφανοπο λου-kοντο, Mετασχηματιστική Σ νταξη. Aπ τη Θεωρία στην Πράξη, εκδ. Kαρδαμίτσα, Aθήνα 1989, σελ. 15). Γλωσσολογία, 3 τώρα, είναι η επιστημονική σπουδή και μελέτη 3. O αντίστοιχος ρος στα αγγλικά είναι linguistics. O ρος glottology ή glossology είναι απαρχαιωμένος και δε χρησιμοποιείται πλέον. 25

KÂÊ Ï ÈÔ A της γλώσσας. Mέχρι και το 19ο αι. μ.x. οι γλωσσολ γοι 4 ασχολο νταν κυρίως με τις λεγ μενες νεκρές ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Aπ τις αρχές του 20ο αι. έχουμε θεαματική στροφή του ενδιαφέροντος των γλωσσολ γων και άλλων συναφών επιστημ νων για την επιστημονική περιγραφή, ανάλυση και ερμηνεία των ζωντανών γλωσσών. 5 Πρέπει να τονιστεί τι σήμερα η γλωσσολογία έχει αποκτήσει αυτονομία έναντι των άλλων επιστημών, και μάλιστα έναντι της φιλοσοφίας και της φιλολογικής κριτικής. Aξίζει ακ μη να ση- 4. K ριο έργο του γλωσσολ γου είναι η περιγραφή, η ανάλυση και η ερμηνεία των διάφορων γλωσσικών φαινομένων με επιστημονικ τρ πο. Έργο του γλωσσολ γου δεν είναι να προκαθορίσει πώς πρέπει να μιλάμε (ή να γράφουμε) ή ποια μορφή ομιλίας είναι η ανώτερη. Tο γλωσσολ γο δεν τον ενδιαφέρουν μ νο μία ή δ ο ή τρεις γλώσσες που συμ αίνει να γνωρίζει, αλλά λες οι γλώσσες του κ σμου. Tο ενδιαφέρον του αυτ για λες τις γλώσσες προέρχεται κυρίως απ τους στ χους και τους σκοπο ς της γλωσσολογίας: τη δημιουργία δηλαδή επιστημονικής θεωρίας για τη δομή της ανθρώπινης γλώσσας. λες οι γλωσσικές παρατηρήσεις αποτελο ν τα δεδομένα που είναι δυνατ να συστηματοποιηθο ν και να ερμηνευτο ν απ τη γενική θεωρία. 5. H γλωσσολογία, που ονομάζεται και γλωσσική, κατέστη αυτ νομη επιστήμη στις αρχές του 19ου αι. Oι περί τη γλώσσα μως μελέτες είναι παλαι τατες. Στην αρχαι τερη φάση της η ελληνική γλωσσική ήταν απλώς «θεραπαινίδα» και ργανο της φιλοσοφίας και της φιλολογικής κριτικής. Σε αντίθεση με τους Iνδο ς γραμματικο ς, οι οποίοι ανέλυσαν και περιέγραψαν τη γλώσσα κυρίως των ιερών τους ι λίων με θαυμαστή παρατηρητικ τητα και καθ ρισαν τους γραμματικο ς καν νες της με πληρ τητα, συντομία και ραχυλογία, οι αρχαίοι Έλληνες γραμματικοί δε φάνηκαν εφάμιλλοι των Iνδών ομοτέχνων τους και ασχολήθηκαν κυρίως με τη γλώσσα ως μέσο έκφρασης της ανθρώπινης σκέψης. Tους Έλληνες γραμματικο ς απασχ λησαν γενικ τερα ζητήματα, πως ήταν το πρ λημα της γένεσης της γλώσσας, το θέμα του αν η γλώσσα ήταν «φ σει ν μ ω», το ζήτημα της αναλογίας ή της ανωμαλίας στη γλώσσα κ.ά. 26

H ÓÓÔÈ ÙË ÁÏÒÛÛ Î È Ë ÛËÌ Û ÙˆÓ ÁψÛÛÈÎÒÓ ÏÏ ÁÒÓ μειωθεί τι η γλωσσολογία είναι εμπειρική επιστήμη, αφο τα δεδομένα της (data) μπορο ν να γίνουν αντικείμενο παρατηρήσεως και οι καν νες της δε δίδονται a priori. 2 B ÛÈÎ Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎ ÙË ÁÏÒÛÛ Tα κυρι τερα χαρακτηριστικά της γλώσσας, της κάθε γλώσσας, είναι τα ακ λουθα: α. H γλώσσα είναι γραμμική (linear). λες οι γλώσσες του κ σμου είναι ήχοι, που είναι δυνατ να παρασταθο ν γραμμικώς. Σε α- ντίθεση με την πολυφωνική μουσική, ένας μ νο φθ γγος δ ναται να λέγεται κάθε φορά στην ομιλία. Eίναι γνωστ τι οι φθ γγοι παράγονται με διαδοχικές κινήσεις των οργάνων της ομιλίας. Kατά συνέπεια, μπορο με ακρι ώς να απεικονίσουμε την ομιλία με τη οήθεια ιδιαίτερων συμ λων για κάθε ήχο, θέτοντας τα σ μ ολα αυτά σε γραμμική διαδοχή, η οποία αντικατοπτρίζει και αντιστοιχεί στην τάξη κατά την οποία οι ήχοι παράγονται.. H γλώσσα είναι εκο σια συμπεριφορά. Tο το σημαίνει, εκτ ς των άλλων, τι το γέλιο, η κραυγή, ο ήχας, το φτάρνισμα κ.ά. δεν αποτελο ν γλώσσα. γ. H γλώσσα είναι συστηματική και στους δυνατο ς σχηματισμο ς φθ γγων και στους συνδυασμο ς σημαντικών στοιχείων. Δ ναται να γίνει περιγραφή της γλώσσας με άση περιορισμένο αριθμ στοιχείων, τα οποία είναι δυνατ να συνδυαστο ν με περιορισμένο αριθμ τρ πων και με ορισμένη τάξη. δ. H γλώσσα είναι πλήρης σημασίας. Oι παραγ μενοι ήχοι κατά την ομιλία συνδέονται με πράγματα και γεγον τα της καθημερινής ζωής και αποτελο ν το ασικ τρ πο επικοινωνίας των ανθρώπων μιας ομοιογενο ς κοιν τητας. Eίναι γνωστ τι το 27

KÂÊ Ï ÈÔ A παιδί καθίσταται ενεργ μέλος της κοινωνίας, ευθ ς ως αποκτήσει τη δυνατ τητα να ομιλεί. Eπίσης, οι ηγεμ νες λαών και οι πολιτικοί αρχηγοί διατηρο ν και επεκτείνουν την επιρροή τους χάρη στην ικαν τητά τους να επικοινωνο ν με τους ανθρώπους με τη γλώσσα. ε. Kάθε γλώσσα αποτελείται απ έναν ορισμένο μικρ αριθμ φθ γγων, με τη λειτουργία των οποίων διακρίνονται και διαφοροποιο νται οι λέξεις. Στη νε τερη ορολογία οι φθ γγοι αυτοί καλο νται φωνήματα (phonemes). στ. H γλώσσα δεν είναι έμφυτη, αλλά μαθαίνεται και κατακτάται. ζ. H γλώσσα είναι ζωνταν ς οργανισμ ς διαρκώς εξελισσ μενος. Oι ποικίλες μετα ολές που λαμ άνουν χώρα στη γλώσσα δε γίνονται απ τομα, αλλά αθμηδ ν και ανεπαίσθητα. η. H γλώσσα είναι αυθαίρετη (arbitrary) και συμ ατική (conventional). H επικοινωνία μεταξ των ομιλητών που ομιλο ν διαφορετικές γλώσσες είναι αδ νατη, γιατί δεν υφίσταται καμιά αναγκαία σχέση μεταξ των φθ γγων και των μηνυμάτων σε δ ο ή περισσ τερες γλώσσες, ακ μη και ταν τα μην ματα στις γλώσσες αυτές είναι τα αυτά. Kατά συνέπεια, δεν υπάρχει καμιά άμεση και αναγκαία σχέση μεταξ της φ σεως των πραγμάτων ή των εννοιών μιας γλώσσας και των γλωσσικών στοιχείων, με τα οποία τα πράγματα ή οι έννοιες εκφράζονται. Συχνά μάλιστα παρατηρείται το φαιν μενο σε μια και την αυτή γλώσσα να υπάρχουν δ ο ή περισσ τερες εναλλακτικές λέξεις ή εκφράσεις για ένα και το αυτ αντικείμενο ή για μία και την αυτή έννοια. Mπορο με λοιπ ν να πο με τι η σχέση μεταξ ήχου και σημασίας είναι αυθαίρετη. 6 Aν υπήρχε σχέση μεταξ ήχου 6. H πρώτη φιλολογική συζήτηση για τη σχέση μεταξ ήχου και σημασίας ρί- 28

H ÓÓÔÈ ÙË ÁÏÒÛÛ Î È Ë ÛËÌ Û ÙˆÓ ÁψÛÛÈÎÒÓ ÏÏ ÁÒÓ και σημασίας, τ τε θα μπορο σε να υπάρχει μία μ νο γλώσσα. H λεγ μενη ονοματοποιία δεν μπορεί να καταρρίψει την άποψη τι η γλώσσα είναι αυθαίρετη. σκεται στο διάλογο του Πλάτωνα Kρατ λος. O διάλογος αυτ ς μπορεί να χαρακτηριστεί ως το πρώτο γλωσσολογικ έργο της ελληνικής αρχαι τητας. K ρια πρ σωπα του διαλ γου είναι ο Kρατ λος, ο Eρμογένης και ο Σωκράτης. Στην αρχή ο Σωκράτης κάνει ανάλυση των ήχων ορισμένων γραμμάτων και διατυπώνει τη γνώμη τι ορισμένοι απ τους ήχους αυτο ς εκφράζουν φυσικές ιδι τητες. Για παράδειγμα, το ρ εκφράζει κίνηση, το λ δηλώνει λει τητα, το ι χαρακτηρίζεται κατάλληλο για έκφραση λεπτών και στενών πραγμάτων κ.ά. K ριο μως θέμα του διαλ γου είναι εάν το νομα εν ς πράγματος α- ντικατοπτρίζει και ανταποκρίνεται στη φ ση του ονομαζ μενου πράγματος. O Kρατ λος πιστε ει τι το νομα εν ς αντικειμένου είναι συνέπεια της φ σης του. Συνεπώς, η γλώσσα έχει σημασία φ σει. Σε αντίθεση με την άποψη του Kρατ λου, ο Eρμογένης εκφράζει τη γνώμη τι τα ον ματα, οι ονομασίες, συμ ατικά μ νον παριστάνουν τα πράγματα (ν μ ω). Mεταξ των δ ο αυτών αντίθετων θέσεων ο Σωκράτης προσπαθεί να λά- ει ενδιάμεση θέση. Παρατηρεί τι η απεικ νιση των πραγμάτων της φ σης απ ένα ζωγράφο είναι δυνατ να μην είναι ακρι ής. Tο αυτ συμ αίνει και με τις λέξεις, οι οποίες μπορεί να μην ανταποκρίνονται στα πράγματα, εάν ο δημιουργ ς τους δεν είναι άριστος. Eπίσης, τονίζει τι οι λέξεις απο άλλουν συχν τατα την αρχική τους μορφή ως συνέπεια μεταγενέστερων φωνολογικών μετα ολών. Aκ μη, υπογραμμίζει τι ελληνικές λέξεις που περιέχουν το ρ, το οποίο εκφράζει κίνηση, και το λ, που εκφράζει λει τητα, σημαίνουν ενίοτε «δυσκολία για κίνηση» ή «τραχ τητα», πως είναι η λέξη σκληρ ς. E- ξάλλου οι ήχοι των λέξεων ποικίλλουν απ διάλεκτο σε διάλεκτο. Για παράδειγμα, οι Eρετριείς λένε σκληρ τηρ αντί σκληρ της. Eνδιαφέροντα είναι και τα ακ λουθα χωρία απ το διάλογο αυτ : «O κ ο σθα τι περ το ποταμο το ν τ Tροί α, ς μονομάχει τ Hφαίστ ω, ν Ξάνθον, φησί, καλέουσι θεοί, νδρες δ Σκάμανδρον;» (391 e). «Ωσπερ, νυνδ λέγομεν, Aστυάναξ τε κα Eκτωρ ο δ ν τ ν α τ ν γραμμάτων χει πλ ν το τα, μως ταυτ ν σημαίνει» (394 b). «Eστιν ρα, ς οικεν, Kρατ λε, δυνατ ν μαθε ν νευ νομάτων τ ντα, ε περ τα τα ο τως χει» (438 e). 29

KÂÊ Ï ÈÔ A Aν και η γλώσσα είναι αυθαίρετη, οι άνθρωποι μως τη χρησιμοποιο ν σ μφωνα με ορισμένους καν νες. Oι σχέσεις των γλωσσικών στοιχείων μεταξ τους είναι κανονικές και μπορο ν ε κολα να καθοριστο ν. H κανονικ τητα αυτή των στοιχείων της γλώσσας σημαίνει τι αυτά χρησιμοποιο νται σ μφωνα προς κάποια συνθήκη ή συμφωνία μεταξ των ομιλητών. Συνεπώς, η γλώσσα είναι συμ ατική. θ. H γλώσσα έχει μεγάλη δημιουργική δ ναμη (creativity). O ιθαγενής ομιλητής-ακροατής των ομιλο μενων σήμερα γλωσσών μπορεί να απαγγείλει και να κατανοήσει αναρίθμητο πλήθος νέων προτάσεων, τις οποίες ποτέ δεν είχε προηγουμένως α- παγγείλει ή ακο σει. Eκτ ς απ τον άνθρωπο, κάποια συστήματα επικοινωνίας έχουν αναπτυχθεί και απ άλλους ζωντανο ς οργανισμο ς, πως απ τα ζώα, τα πτηνά, τα έντομα. Tα μη ανθρώπινα συστήματα επικοινωνίας, πως, π.χ., αυτά των μελισσών, είναι κλειστά (closed), με την έννοια τι με αυτά μπορεί να μετα ι- αστεί ένα μικρ και συγκεκριμένο σ νολο διακεκριμένων μηνυμάτων. Oι άλλοι λοιπ ν ζωντανοί οργανισμοί, εκτ ς απ τον άνθρωπο, δεν μπορο ν να ποικίλλουν τα μην ματά τους και να δημιουργήσουν νέα μην ματα, νέες «προτάσεις». Συνεπώς, η γλωσσική δημιουργικ τητα χαρακτηρίζει μ νο τη γλώσσα των ανθρώπων. 3 ÏÒÛÛ Î È È ÏÂÎÙÔ Διάλεκτος είναι μια ειδική μορφή γλώσσας, ένας ιδιαίτερος τ πος γλώσσας, που ομιλείται σε συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή μιας χώρας. Συνήθως διαφέρει απ την επίσημη κανονική γλώσσα, χωρίς μως να εμποδίζεται τελείως η συνενν ηση και 30

H ÓÓÔÈ ÙË ÁÏÒÛÛ Î È Ë ÛËÌ Û ÙˆÓ ÁψÛÛÈÎÒÓ ÏÏ ÁÒÓ επικοινωνία μεταξ των κατοίκων της χώρας που ομιλο ν την ίδια γλώσσα. Mε άλλα λ για, διάλεκτος είναι μια τοπική παραλλαγή της γλώσσας, που διαφέρει απ την επίσημη σ λα τα επίπεδα, δηλαδή φωνητικά, φωνολογικά, μορφολογικά, συντακτικά, σημασιολογικά, λεξιλογικά κ.ά. Oι διαφορές μως αυτές των διαλέκτων απ την επίσημη, την κοινώς ομιλο μενη γλώσσα δεν είναι τ σο σημαντικές, ώστε να παρακωλ εται η επικοινωνία. Mεταξ των ρων γλώσσα και διάλεκτος δεν υπάρχει πάντα αυστηρή διαχωριστική γραμμή. Διάφορα κριτήρια έχουν προταθεί για τη διαφοροποίηση των ρων αυτών, κανένα μως απ αυτά δεν κρίνεται ικανοποιητικ. Tο σημαντικ τερο είναι το κριτήριο της αμοι αίας καταν ησης (mutual intelligibility). Aν δ ο ή περισσ τεροι άνθρωποι κατανοο ν ο ένας τον άλλο, τ τε λέμε τι μιλο ν την ίδια γλώσσα, ανεξάρτητα απ τις ποιες διαφορές. A- ντίθετα, ταν δεν υπάρχει αμοι αία μεταξ τους καταν ηση, τ τε πρέπει να δεχτο με τι μιλο ν διαφορετικές γλώσσες. H σ γχρονη γλωσσολογία 7 προσπαθεί να ερμηνε σει με επιστημονικ τρ πο ορισμένες τουλάχιστο διαφορές που υπάρχουν 7. Tο έτος 1957 αποτελεί σημαντικ σταθμ για την επιστήμη της γλωσσολογίας, αφο τ τε εκδ θηκε το πρωτοποριακ έργο του Aμερικανο γλωσσολ γου Noam Chomsky υπ τον τίτλο Syntactic Structures. Πριν απ το έτος αυτ οι Aμερικανοί κυρίως γλωσσολ γοι δέχονταν και υποστήριζαν τις ακ λουθες ασικές αρχές: α. H περιγραφή μιας γλώσσας οφείλει ν αρχίζει με τη φωνολογία και να συνεχίζεται με τη μορφολογία και τη σ νταξη. Θεωρο σαν μάλιστα τι τα τρία αυτά γλωσσικά επίπεδα έπρεπε να εξετάζονται χωριστά το ένα απ το άλλο.. H περιγραφή και η ανάλυση κάθε γλώσσας οφείλει να ασίζεται σ ένα corpus γλωσσικών δεδομένων. γ. Δε θεωρο σαν απαραίτητο να δεχτο ν τι μερικές προτάσεις είναι ασικές και τι κάποιες άλλες παράγονται απ τις ασικές. 31

KÂÊ Ï ÈÔ A μεταξ των διαλέκτων μιας και της αυτής γλώσσας. O Morris Halle («Phonology in Generative Grammar», Word 18 [1962], σελ. 54-72) προτείνει να δοθεί σημασία μάλλον στις γραμματικές των διαλέκτων, στο σ νολο δηλαδή των καν νων που λειτουργο ν κατά ο- ρισμένη τάξη και περιγράφουν τα γλωσσικά δεδομένα (data), παρά στα ίδια τα γλωσσικά δεδομένα. Yποστηρίζει τι οι γλωσσικές μετα ολές διαφοροποιο ν χι μ νο τις λέξεις, αλλά κυρίως την ίδια τη γραμματική στην ευρ τερη έννοιά της. Tονίζει μάλιστα τι η μέθοδος που δίνει προσοχή στα καθ έκαστον στοιχεία είναι συνήθως παραπλανητική και μας οδηγεί σε ψευδή συμπεράσματα, αφο συσκοτίζει το αθμ σχέσης που υπάρχει μεταξ των διαλέκτων. Aντίθετα, η μέθοδος της γενετικής γραμματικής, που δίνει δ. Kάθε πρ ταση που λέμε πρέπει να τ χει περιγραφής, ανεξάρτητα απ το αν είναι γραμματικώς ορθή ή γραμματικώς εσφαλμένη. Mε την επίσημη εμφάνιση της μετασχηματιστικής γραμματικής το 1957 κυριάρχησαν πλέον στον τομέα της γλωσσολογίας οι εξής αρχές: α. H περιγραφή μιας γλώσσας πρέπει να αρχίζει απ την πρ ταση και χι απ το φώνημα, το φθ γγο.. Δεν είναι ορθ να περιορίζουμε την περιγραφή μιας γλώσσας ασισμένοι σ ένα corpus γλωσσικών δεδομένων, οσοδήποτε μεγάλο και αν είναι αυτ. Oρθ τερο είναι να ασιζ μαστε στον ιθαγενή ομιλητή, αφο αυτ ς αποτελεί ανεξάντλητη πηγή πληροφοριών και παραδειγμάτων για τη γλώσσα του. γ. Σήμερα έχει γίνει δεκτ απ τους περισσ τερους γλωσσολ γους τι υ- πάρχουν προτάσεις ασικές και προτάσεις που παράγονται απ τις ασικές. Kλασικ παράδειγμα είναι οι παθητικές προτάσεις, που παράγονται απ τις αντίστοιχες ενεργητικές. δ. Για διάφορους λ γους οι προτάσεις που διατυπώνουμε δεν είναι λες γραμματικώς ορθές. Oι μη ορθές γραμματικώς προτάσεις μας δεν εμπίπτουν στους καν νες της γραμματικής στην ευρ τερη έννοιά της και φυσικά δε θα παραχθο ν απ τη γραμματική. 32

H ÓÓÔÈ ÙË ÁÏÒÛÛ Î È Ë ÛËÌ Û ÙˆÓ ÁψÛÛÈÎÒÓ ÏÏ ÁÒÓ σημασία στις ίδιες τις γραμματικές των διαλέκτων, προσφέρει μεγαλ τερη δυνατ τητα για την ορθή ερμηνεία των διαφορών τους και απεικονίζει σαφέστερα τη σχέση που υφίσταται μεταξ των διαλέκτων. O Sol Saporta («Ordered Rules, Dialect Differences and Historical Processes», Language 41 [1965], σελ. 218-224) υποστηρίζει την άποψη τι οι υποκείμενες δομές (underlying structures) είναι οι αυτές σε λες τις διαλέκτους μιας και της αυτής γλώσσας και τι οι υπάρχουσες διαφορές οφείλονται κυρίως στη λειτουργία των γραμματικών καν νων. Oι σ γχρονες αυτές απ ψεις, που σημείωσαν την αρχή μιας νέας θεώρησης των διαλέκτων, δεν έχουν ανασκευαστεί απ κανέναν μέχρι σήμερα. Γενικά, έχει γίνει παραδεκτ τι οι μεταξ δ ο διαλέκτων μιας και της αυτής γλώσσας υπάρχουσες διαφορές μπορεί να οφείλονται στους εξής λ γους: α. Στην προσθήκη εν ς ή περισσ τερων καν νων στη μία απ τις δ ο αυτές διαλέκτους.. Στην απώλεια εν ς ή περισσ τερων καν νων στη μία απ τις διαλέκτους αυτές. γ. Στην αντίστροφη τάξη λειτουργίας των ίδιων καν νων στις διαλέκτους αυτές. δ. Στην παρξη διαφορετικών καν νων στις διαλέκτους αυτές. 4 ŒÓÓÔÈ Î È ÛËÌ Û ÙˆÓ ÁψÛÛÈÎÒÓ ÏÏ ÁÒÓ Η γλώσσα θεωρείται ζωνταν ς οργανισμ ς που διαρκώς μετα- άλλεται, τροποποιείται, εξελίσσεται, αντικαθίσταται. Ποτέ δε μένει στατική και αναλλοίωτη, αλλά αλλάζει συνεχώς και ανεπαίσθητα σε λα τα γλωσσικά επίπεδα. Οι γλωσσικές αλλαγές παρατηρο νται χι μ νο στη φωνητική, τη (μορφο)φωνολογία, τη μορ- 33