Η είδεζε έξρεηαη απφ ηνλ Βφιν. Μεξίδα γνλέσλ θαη θαζεγεηψλ ηνπ 2νπ ΓΔΛ Νέαο Ισλίαο πξνηείλνπλ λα ηνπνζεηεζνχλ θάγθεια αλάκεζα ζην 2ν ΓΔΛ Ν. Ισλίαο θαη ην 2ν ΔΠΑΛ Ν. Ισλίαο, πνπ ζπζηεγάδνληαη ζηνλ ίδην ρψξν. Έλα εξψηεκα: ηη νδήγεζε ζε απηή ηελ αληηδξαζηηθή πξφηαζε θαη πνηεο κπνξεί λα είλαη νη ζπλέπεηεο ηεο ζηνπο καζεηέο; Η φπνηα αληίδξαζε ησλ καζεηψλ πνπ πέξα απφ ηα αφξαηα ηαμηθά ηείρε ηνπο νξζψλνληαη θαη θαηλνχξγηα-νινθάλεξα θαη ζηδεξέληα πηα- ζα γίλεη θη απηή αληηθείκελν ςπρηαηξηθψλ ζπλεληεχμεσλ ηνπ «άξξσζηνπ» καζεηή ή ζα αλαδεηήζνπκε ηα αίηηα ηεο ζε κηα θνηλσλία πνπ μεζθαξηάξεη αλζξψπνπο, πνπ ηε λενιαία ηεο ηελ ξίρλεη ζηα λαξθσηηθά, ηα αδηέμνδα; Πνιιά ηα εξσηεκαηηθά. Απφ ηελ πιεπξά κνπ επηηξέςηε κνπ λα ζέζνπκε νξηζκέλα εξσηήκαηα γηα ην ζέκα ηεο ζεκεξηλήο καο εθδήισζεο, ηα νπνία ζα πξνζπαζήζσ λα απαληήζσ. 1. Πψο νξίδεηαη ν «ζρνιηθφο εθθνβηζκφο»; 2. Απνηειεί απνθιεηζηηθά ςπρηθφ θαηλφκελν ή είλαη ζπλδπαζκφο πνιιψλ θνηλσληθψλ παξαγφλησλ; Πξφθεηηαη γηα ςπρηθφ θαηλφκελν, γηα πξφβιεκα αηνκηθήο ζπκπεξηθνξάο πνπ αλαιφγσο πξέπεη λα αληηκεησπηζηεί απφ ηνλ εηδηθφ ςπρίαηξν ή ςπρνιφγν, λα βξεζνχλ ίζσο θάπνηνη θαιχηεξνη ηξφπνη απάληεζεο αθφκα θαη θαηαζηνιήο; 3. Πνηνη είλαη ζε γεληθέο γξακκέο νη ςπρηθνί κεραληζκνί πνπ ελεξγνπνηνχλ κηα επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά; 4. Τη ξφιν έρεη ην ζρνιείν θαη κάιηζηα ην ζρνιείν ηεο θξίζεο ζηελ εθδήισζε ηέηνησλ θαηλνκέλσλ; 5. Καη ηέινο, πνηα κπνξεί λα είλαη ε απάληεζε; Αο αξρίζνπκε φκσο θάπνπ. Σην θαηλφκελν ηνπ «ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ» δφζεθε ην δηεζλέο φλνκα bullying ην 1994. Σπλεηδεηά ρξεζηκνπνηνχκε ηε θξάζε «δφζεθε ην φλνκα» κε ηελ έλλνηα φηη ζέηνπκε έλαλ πξνβιεκαηηζκφ αλ ε ζρνιηθή δσή θαη πξηλ ην 1994 δελ πεξηείρε θαη ηέηνηα θαηλφκελα. Όπσο θαη λα είλαη πάλησο, ην bullying κπήθε ζηε δσή καο. Με έλαλ νξηζκφ κάιινλ πξνβιεκαηηθφ πνπ ην πξφβιεκα ηνπ είλαη φηη φρη κφλν δελ μερσξίδεη ηα είδε βίαο πνπ αζθνχληαη αιιά δελ κπνξεί θαη ηζηνξηθά λα απαληήζεη ζην εξψηεκα πψο πξνέθπςε (αλ πξνέθπςε) ε κεηάιιαμε ηνπ πεηξάγκαηνο, ν πεηξνπφιεκνο ζε «ελδνζρνιηθή βία». Φπζηθά θάπνηνο ζα αληηηείλεη φηη ηα πεξηζηαηηθά βίαο, ζχκθσλα κε ηνλ νξηζκφ πνπ δίλεηαη, ηξηπιαζηάδνληαη ζην ζρνιείν ζε ζρέζε κε άιινπο ρψξνπο. Πξάγκαηη, είλαη αιήζεηα φηη πνιινί νξγαληζκνί πξνβιεκαηίδνληαη αξθεηά θαη απηφ θαίλεηαη θαη κέζα απφ κειέηεο ηνπο θαη εθζέζεηο ηνπο γηα ην θιίκα κέζα ζην ζρνιείν, εηδηθά κέζα ζηελ ηάμε. Γηα παξάδεηγκα έθζεζε ηνπ ΟΟΣΑ αλαθέξεη φηη θαηά κέζν φξν, ην 13% ηνπ δηδαθηηθνχ ρξφλνπ - 1 -
κέζα ζηελ ζρνιηθή αίζνπζα αθηεξψλεηαη απφ ηνπο εθπαηδεπηηθνχο γηα λα θξαηεζεί ε απαξαίηεηε ηάμε θαη πεηζαξρία. Πξνθαλψο ηα παξαπάλσ απνηεινχλ ελδείμεηο ελφο πξνβιήκαηνο πνπ έρεη βαζχηεξα αίηηα. Αο επηζηξέςνπκε ζηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ ηη ζεκαίλεη bullying. Όπσο πνιχ ζσζηά επηζεκαίλεηαη, ην πξφβιεκα κε έλαλ ηέηνην νξηζκφ είλαη φηη δπζρεξαίλεηαη ε πξνζπάζεηα λα εληνπηζηνχλ ηα θνηλσληθά αίηηα θαη απφ ηελ επηπιένλ αδπλακία λα ηεζνχλ αζθαιείο δηαρσξηζηηθέο γξακκέο κεηαμχ ηεο «θπζηνινγηθήο» βίαο πνπ εθδειψλεηαη ζηηο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ παηδηψλ θαη ησλ εθήβσλ θαη εθείλεο, γηα ηελ νπνία ζα πξέπεη θαλείο λα αλεζπρεί. Σεκεηψλνπκε κάιηζηα φηη κηα κειέηε ζε 14 ρψξεο έδεημε, κεηαμχ άιισλ, φηη ζηηο κηθξέο ειηθίεο ν εθθνβηζκφο δε δηαθξίλεηαη εχθνια απφ ηηο ινηπέο επηζεηηθέο θαη αλεπηζχκεηεο ζπκπεξηθνξέο, γεγνλφο πνπ κεηαβάιιεηαη κφλνλ ζηα κεγαιχηεξα παηδηά. Μφλνλ απηά θαηαθέξλνπλ λα δηαρσξίδνπλ ηνλ εθθνβηζκφ απφ ηνλ θαπγά θαη, κάιηζηα, λα δηαθξίλνπλ επηκέξνπο κνξθέο ηνπ, φπσο ην ζσκαηηθφ εθθνβηζκφ, ην ιεθηηθφ, ηνλ έκκεζν εθθνβηζκφ θαη ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ. Υπάξρεη ινηπφλ ην πξφβιεκα ηνπ νξηζκνχ θαη ηεο γεληθφηεηάο ηνπ, πνπ είλαη ηφζε ψζηε αληηθεηκεληθά λα ηίζεηαη δήηεκα νξηνζέηεζεο γηα λα γίλεη θαη σο πξάμε πνηληθά θνιάζηκε. Με απηέο ηηο δπζθνιίεο δεδνκέλεο ν ίδηνο ν ζεκεξηλφο ππνπξγφο Γεκφζηαο Τάμεο πξνθαλψο γηα λα πξνθπιαρηεί, φηαλ άξρηζαλ λα ηξέρνπλ ηνλ ηειεπηαίν θαηξφ νη πξνηάζεηο ηεο πνηληθνπνίεζεο θαη νη δηαηππψζεηο θαηλνχξγησλ λφκσλ είπε ζε ζπλεληεχμεηο ηνπ «Τν bullying έρεη κηα δηθή ηνπ ινγηθή. Ορη κε ηηο πξνζσπηθέο ζρέζεηο δχν παηδηψλ πνπ παίδνπλ, αιιά πξψηα πξέπεη λα ην νξίζνπκε. Τη ελλννχκε κε απηφ. Γη' απηφ έρσ επηθπιάμεηο γηα ηελ λνκνζεηηθή ξχζκηζε, γηαηί κηιάκε γηα παηδηά 11-16 εηψλ. Θα βάιεηο θπιαθή ηνλ καζεηή; Ο ίδηνο επίζεο αξζξνγξαθψληαο πξφζθαηα έγξαςε: «Πξέπεη φκσο πξνεγνπκέλσο λα μερσξίζνπκε κχζνπο θαη πξαγκαηηθφηεηεο ζην πεδίν ηεο ζρνιηθήο βίαο δειαδή λα ηελ νξίζνπκε επαθξηβψο», Αιιν πξφβιεκα ζην λα νξηζηεί κε ζαθήλεηα ν ζρνιηθφο εθθνβηζκφο είλαη ηα φξηα κεηαμχ ηνπ αθώου παιχνιδιού που περιέχει και ηο πείραγμα, ή ακόμα και κάποια ζωμαηική επαθή. Η απάληεζε ησλ εγρεηξηδίσλ είλαη φηη απηά ηα φξηα βξίζθνληαη ζηη ΔΙΑΡΚΕΙΑ και ηην ΕΝΤΑΣΗ. Ο θαζέλαο αληηιακβάλεηαη πσο είλαη ηδηαίηεξα δχζθνιν λα ππάξρεη «πεηξαγκφκεηξν» πνπ λα κεηξήζεη κε ζηγνπξηά θαηά πεξίπησζε ηελ «δηάξθεηα» θαη ηελ «έληαζε». Υπάξρνπλ γηα παξάδεηγκα πεξηπηψζεηο πνπ ηα παηδηά νη λένη άλζξσπνη ιεηηνπξγνχλ ζηα παηρλίδηα ηνπο, ή ηα πεηξάγκαηά ηνπο ζε εληειψο δηαθνξεηηθή πνιηηηζκηθή ζθαίξα απ' φηη νη ελήιηθνη. Απηφ κπνξεί λα ζεκαίλεη δηαθνξεηηθφ ιφγν, αιιηψηηθε επηθνηλσλία, «άιιν κήθνο θχκαηνο» θαη ζ' απηή ηε πεξίπησζε ε ρσξίο πεξίζθεςε παξέκβαζε απφ ηνλ «άιιν θφζκν» ησλ ελειίθσλ κπνξεί ζε δηαβάζκηζε λα είλαη απφ πεξηηηή έσο θαη βιαβεξή. - 2 -
Υπάξρεη φκσο θαη ην δεχηεξν εξψηεκα, δειαδή: είλαη ηειηθά απνθιεηζηηθά ςπρηθφ θαηλφκελν ή αθφκα απφξξνηα ζρέζεσλ κεηαμχ νκάδσλ πνπ δελ ζέβνληαη ε κηα ηε δηαθνξεηηθφηεηα ηεο άιιεο; Σχκθσλα κε ηνλ θαζεγεηή Θαλάζε Αιεμίνπ «Η θπξίαξρε αληίιεςε γηα ηνλ «ελδνζρνιηθφ εθθνβηζκφ» πεξηνξίδεηαη ζηηο ζπκπεξηθνξέο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ αηφκσλ θαη ηεο νηθνγέλεηαο ελνρνπνηψληαο νπζηαζηηθά ηελ ιατθή νηθνγέλεηα, γηαηί απηή είλαη πνπ, φπσο δηαθαίλεηαη ζηηο πεξηζζφηεξεο πξνζεγγίζεηο, αδπλαηεί λα δηαρεηξηζηεί ην πξφβιεκα («επηζεηηθφηεηα», «καηαίσζε ζηφρσλ», «αλαζθάιεηα», «απνζηέξεζε», «απηνέιεγρν», «ζεμνπαιηθή ηαπηφηεηα» θ.ν.θ.) θαη λα εμνπιίζεη ηα κέιε ηεο κε ηηο ελδεδεηγκέλεο ςπρνθνηλσληθέο δεμηφηεηεο». Όια ινηπφλ είλαη δήηεκα ζεξαπείαο θαη επηκνξθψζεσλ!!! Οκηιίεο εηδηθψλ, πξαθηηθέο αληηκεηψπηζεο, επηκνξθψζεηο, ςπρνιφγνη, ςπρίαηξνη, ζα θάλνπλ θαιά ηνλ άξξσζην, ηνλ αλεπίδεθην θνηλσληθήο καζήζεσο, δειαδή απηφλ πνπ εμσηεξηθεχεη θαηαζηξνθηθά ηε βία πνπ δέρεηαη απφ ηελ θαπηηαιηζηηθή θνηλσλία. Αλ δερηνχκε απηή ηελ αληίιεςε ηφηε ηα πάληα έρνπλ λα θάλνπλ κε ηελ επαηζζεηνπνίεζε θαη ηελ επηκφξθσζε. Μάιηζηα ν θ.κνπξάθεο ήδε έθαλε ιφγν γηα επηκφξθσζε κέζσ ΔΣΠΑ 16.500 εθπαηδεπηηθψλ ελψ ηαπηφρξνλα κίιεζε γηα ηελ αλάγθε νη δνκέο αγσγήο πγείαο λα ζπκβάινπλ ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπ δεηήκαηνο. Φπζηθά, θάπνηνο ζα πεη «δελ ρξεηάδνληαη φια απηά; Γελ ρξεηάδεηαη λα ελεκεξσζεί ε ιατθή νηθνγέλεηα, λα κάζεη πψο λα αληηκεησπίδεη ην θαηλφκελν απηφ;». Φπζηθά, πξαθηηθέο αληηκεηψπηζεο ηέηνησλ θαηλνκέλσλ είλαη απαξαίηεηεο, φπσο επίζεο είλαη αλαγθαία θαη ε παξνπζία εμεηδηθεπκέλσλ επηζηεκφλσλ, πρ. Χπρνιφγσλ θαη θνηλσληθψλ ιεηηνπξγψλ ζηα ζρνιεία. Όκσο αγαπεηνί θίινη απαηηείηαη πξνζνρή! Η παξνπζία ηέηνησλ επηζηεκφλσλ δελ είλαη αλαγθαία γηα λα βξεζεί ν δήζελ άξξσζηνο καζεηήο, νχηε γηα λα κάζνπλ ζηνπο εθήβνπο λα «είλαη θίινη» ή λα ζθέθηνληαη θαη λα κηινχλ ζαλ κηθξνί ςπρνιφγνη. Γηαηί θαθά ηα ςέκαηα, εδψ δελ έρνπκε κφλν λα αληηκεησπίζνπκε ηελ ςπρηαηξηθνπνίεζε ηνπ θαηλνκέλνπ, αιιά θαη κηα πξνζπάζεηα ν απζνξκεηηζκφο ησλ λέσλ λα κπεη ζηα θαινχπηα ηνπ «πνιηηηθά νξζνχ», πνπ ζε κηα πξννπηηθή δελ ζα είλαη θάπνηνο πεηξαρηήξη αιιά bully-ληαήο, ζχηεο Φπζηθά θάπνηνο θαινπξναίξεηα κπνξεί λα ζέζεη ην εξψηεκα: αθνχ βξίζθεηαη ζηελ θνηλσλία ε βαζηθή αηηία ηνπ πξνβιήκαηνο, ηφηε γηαηί φινη νη άλζξσπνη δελ εθθξάδνληαη κε επηζεηηθφηεηα, γηαηί φινη νη λένη δελ θάλνπλ κπνχιηλγθ; Αο δνχκε νξηζκέλα δεηήκαηα. Μέρξη ηψξα ζπκθσλνχκε φηη ζηε δηαδηθαζία ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ ππάξρεη έλαο ζχηεο θαη έλα ζχκα, είηε άηνκα είηε - 3 -
νκάδεο. Τη ζεκαίλεη απηφ; Όηη γηα θάπνηα άηνκα έρεη λφεκα λα είλαη ζχηεο. Απηφ απφ κφλν ηνπ δελ θηάλεη. Η επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά δελ έρεη πάληα ηελ ίδηα ζεκαζία, ην ίδην «πξνζσπηθφ λφεκα» γηα εθείλνλ πνπ ηελ εθδειψλεη. Δρεη ηδηαίηεξε ζεκαζία ε «ζέζε» πνπ θαηαιακβάλεη ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ζηελ πξάμε θάζε αλζξψπνπ. Πξφθεηηαη γηα κηα ππεξβνιηθή ακπληηθή αληίδξαζε; Γηα ην απνηέιεζκα κηαο έληνλεο ζπλαηζζεκαηηθήο θφξηηζεο; Ή κήπσο απνηειεί έλαλ απηνηειή ζθνπφ θαη απνθηά έλα απηνηειέο λφεκα γηα ηελ πξνζσπηθφηεηα; Πξέπεη λα ζέηνπκε ηελ παξαπάλσ εξψηεζε, γηαηί είλαη ζεκαληηθφ θάζε θνξά λα δηαρσξίδνπκε κε ηη είδνπο επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά έρνπκε λα θάλνπκε. Κη εδψ είλαη θαλεξφ πσο ζηελ πεξίπησζε ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ δελ έρνπκε λα θάλνπλ κε κηα εθδήισζε πξφζθαηξεο ζπλαηζζεκαηηθήο θφξηηζεο, αιιά γηα κηα επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά κε πνην βαζχ θαη κφληκν ραξαθηήξα. Κη εδψ, φκσο θαη πάιη, κπνξεί λα έρεη απηή ε ζπκπεξηθνξά δηαθνξεηηθά πνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά θη αηηίεο, απφ πεξίπησζε ζε πεξίπησζε. Βιέπνπκε δειαδή πσο κέζα ζηε δηαδηθαζία αλάπηπμεο ηεο πξνζσπηθφηεηαο, κέζσ ηεο δξαζηεξηφηεηαο θαη κέζα ζηελ αλζξψπηλε θνηλσλία, δηακνξθψλνληαη ηφζν νη αλάγθεο, φζν θαη ηα θίλεηξα, νη ζηφρνη ηεο πξνζσπηθφηεηαο πνπ θηλεηνπνηνχλ ηνλ άλζξσπν πξνο ηε κηα ή ηελ άιιε θαηεχζπλζε θαη δεκηνπξγνχλ ηνλ «πξνζαλαηνιηζκφ ηεο πξνζσπηθφηεηαο». Αλ ε πξνζσπηθφηεηαο δηακνξθψλεηαη κε ηέηνην ηξφπν πνπ απνθηά έλαλ θαζαξά εγσηζηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ, ηφηε είλαη πνιχ πηζαλή ε εθδήισζε επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο κε ζηφρν ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ «αλαγθψλ» εθείλνπ πνπ επηηίζεηαη, φπσο, βέβαηα, απηφο ηηο ζπλεηδεηνπνηεί. Π.ρ. ηεο αλάγθεο ηνπ γηα θπξηαξρία κέζα ζε έλα ζχλνιν αλζξψπσλ, ζε κηα νκάδα αλζξψπσλ, ή ηεο αλάγθεο ηνπ γηα αλαγλψξηζε απφ ην θνηλσληθφ ζχλνιν ή αξρηθά ηεο αλαγλψξηζεο απφ έλα ζχλνιν αλζξψπσλ. Γηα παξάδεηγκα, γλσξίδνπκε πσο βαζηθή αλάγθε ηνπ παηδηνχ θαη γεληθφηεξα ηνπ αλζξψπνπ είλαη απηή ηεο αλαγλψξηζεο. Μηα ζεηξά κειεηψλ έδεημαλ πσο ε απνζηέξεζε ηεο αλάγθεο ησλ παηδηψλ γηα αλαγλψξηζε ζπλδέεηαη κε ηελ αλάπηπμε ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Η αδπλακία πινπνίεζεο απηήο ηεο αλάγθεο νδεγεί ηα παηδηά θαη ζηελ επηζεηηθφηεηα. Τν ίδην θη ε καηαίσζε ηεο αλάγθεο γηα επηθνηλσλία κε ηνπο ελήιηθεο κπνξεί λα νδεγήζεη ζηελ εκθάληζε ηεο επηζεηηθφηεηαο. Δθηηκάηαη, επίζεο, φηη ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ηνπ παηδηνχ κπνξεί λα ζρεηίδεηαη κε ηελ απνκφλσζε ηνπ παηδηνχ απφ ηνπο ζπλνκήιηθνχο ηνπ. Μηα αξλεηηθή αληηκεηψπηζε ηνπ παηδηνχ απφ ηνλ εθπαηδεπηηθφ δεκηνπξγεί θαη επηηείλεη ηελ απνκφλσζε ηνπ παηδηνχ απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπ. Άξα ε αλαδήηεζε ησλ δξφκσλ ηεο ςπρήο είλαη ζεκαληηθή, φπσο θαη ε ελεκέξσζε είλαη ζεκαληηθή θαη αλαγθαία. Πξέπεη λα εληαρζεί φκσο ζε κηα - 4 -
επξχηεξε ζπδήηεζε γηα ην πνηνο γελλάεη ην πξφβιεκα θαη φρη γηα λα ζπζθνηηζηεί ην πξφβιεκα. Γηαηί ε απάληεζε δελ είλαη δελ είλαη γεληθά θη αφξηζηα «λα αθηεξψλνπκε πνιχ ρξφλν ζηα παηδηά καο», «λα κηιάκε κε ηα παηδηά καο», «λα γίλνπκε θίινη κε ηα παηδηά», «εκείο ηα ζπδεηάκε φια κε ηα παηδηά καο», «εκείο ζπδεηάκε κε ην δάζθαιν», «πξέπεη λα ππνζηεξίδνπκε ηα φλεηξα ησλ παηδηψλ» θ.ν.θ. Πξψηα απ φια, ην ζρνιείν θαη ε νηθνγέλεηα είλαη θνηλσληθή ζρέζε. Καη νη δπν θνηλσληθνί ζεζκνί θνηλσληθνπνηνχλ ζην έδαθνο κηαο ζπγθεθξηκέλεο θνηλσλίαο, κε ηνπο λφκνπο ηεο, ηηο αμίεο ηεο, θ.α. Καη γηα λα πάκε ινηπφλ ζην ζρνιείν, φρη γεληθά θαη αφξηζηα αιιά ην ζρνιείν ηεο θξίζεο ζηελ Διιάδα. Δίλαη ή δελ είλαη απφξξνηα ησλ ηαμηθψλ θξαγκψλ ζηε κφξθσζε ε ρακειή απηνεθηίκεζε πνπ φπσο ιέλε ζρεηίδεηαη κε ην bullying; Ή αο ην ζέζνπκε θαη πην ζπγθεθξηκέλα: φια απηά ηα παηδηά πνπ ε θνηλσλία ηα ζπξψρλεη ζηελ πξψηκε θαηάξηηζε θαη ηε καζεηεία απφ ηα 15 ηνπο ρξφληα, έρνπλ απνδερηεί φηη δελ παίξλνπλ ηα γξάκκαηα, έρνπλ ή δελ έρνπλ εζσηεξηθεχζεη ηέηνην κίζνο γηα ηελ θνηλσλία πνπ ηνπο ζηεξεί φλεηξα θαη δηθαηψκαηα πνπ ηειηθά κπνξεί λα πξνρσξήζνπλ ππφ πξνυπνζέζεηο- ζε απηφ πνπ νλνκάδνπλ ζρνιηθφ εθθνβηζκφ; Καη αο δνχκε κηα ππελζχκηζε απφ ην ηζηνξηθφ παξειζφλ. Απηή ε πξνζπάζεηα απφ ηελ πιεπξά ησλ θπξίαξρσλ λα ςπρηαηξηθνπνηήζεη ηα θνηλσληθά θαηλφκελα, δελ είλαη κφλν κηα πξνζπάζεηα λα απνθχγεη ηνλ εληνπηζκφ ησλ θνηλσληθψλ αηηηψλ πνπ ηα γελλνχλ. Δίλαη επίζεο θαη κηα απφπεηξα λα ζσθξνλήζεη, λα θαηαζηείιεη ηε λενιαία, λα θφςεη θάζε πξνζπάζεηα ν ζπφξνο απηήο ηεο απφγλσζεο λα γίλεη δχλακε ζηελ πάιε γηα ηηο ζχγρξνλεο λεαληθέο αλάγθεο. Γελ είλαη ηπραίν φηη ζην παξειζφλ ε πξνζπάζεηα αλάδεημεο θαηλνκέλσλ λεαληθήο παξαβαηηθφηεηαο ζπλδέζεθε θαη κηα ζρεηηθή άλνδν ησλ αληηζηάζεσλ ηεο λενιαίαο ε νπνία κάιηζηα, θαηάθεξε ζρεηηθά λα αληηκεησπίζεη κέζα απφ ηηο αμίεο ηεο αιιειεγγχεο θαη θαηλφκελα πνπ ζήκεξα ζπγθαηαιέγνληαη ζηελ έλλνηα ηνπ ελδνζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ. Καη είλαη λα αλαξσηηέηαη θαλείο κε ηελ έθπιεμε πνπ δνθηκάδνπλ νξηζκέλνη, πέθηνπλ απφ ηα ζχλλεθα ζα ιέγακε, πψο γίλεηαη ην ζρνιείν πνπ δηαπαηδαγσγεί ζηηο αξρέο ηεο ηζφηεηαο, ηνπ ζεβαζκνχ ζηε δηαθνξεηηθφηεηα ηνπ άιινπ, λα γελλά ηέηνηα θαηλφκελα. Καη κάιηζηα ιέλε φηη ην πξφβιεκα δελ είλαη αθξηβψο ην ζρνιείν θαη ην πεξηερφκελφ ηνπ, απηφ αο ην αθήζνπκε άζηθην, ην δήηεκα είλαη ε νηθνγέλεηα. Όκσο δελ είλαη έηζη ηα πξάγκαηα. Τν ζρνιείν απφ ηε κηα εζηθνινγεί θαη απφ ηελ άιιε κεηαηξέπεηαη ζε ρψξν πνπ κπαίλνπλ θαη βγαίλνπλ επηρεηξήζεηο, πνιχ πξφζθαην άιισζηε ην παξάδεηγκα εηζφδνπ ησλ ΠΑΔ ζε ζρνιηθνχο ρψξνπο πνπ εληέιεη δεκηνπξγεί ζηξαηνχο θαη νπαδνχ. Τν - 5 -
ζρνιείν απηφ είλαη πνπ ρσξίδεη ζε κηα πξννπηηθή ηα παηδηά, καζαίλνληαο ηνπο φκσο φπσο ιέεη λα δηαρεηξίδνληαη ηηο αδπλακίεο ηνπο ρσξίο άγρνο, δειαδή λα κεηαζέηνπλ ηηο θνηλσληθέο αηηίεο γηα ηε ζέζε ηνπο ζην ζρνιείν ζηνλ ίδην ηνπο ηνλ εαπηφ. Καη πνηνο ζα κηιήζεη γηα ηνλ Σρνιηθφ επαγγεικαηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ γηα ηα παηδηά ηεο ηξίηεο γπκλαζίνπ, πνπ κέζα απφ ην πξφζρεκα ησλ δηαθνξεηηθψλ ηθαλνηήησλ θαη δεμηνηήησλ, επηδηψθεη λα πείζεη ηνπο καζεηέο γηα ηελ «εθ θχζεσο» αηνκηθή δηαθνξεηηθή επαγγεικαηηθή θαη εθπαηδεπηηθή πξννπηηθή ηνπο; Πνπ κε ηηο αζθήζεηο απηνγλσζίαο θαη ην θάιεζκα ζηνπο καζεηέο «λ αγαπήζνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο», απηφ πνπ νπζηαζηηθά επηδηψθεηαη είλαη νη καζεηέο λ απνδερηνχλ ελεξγεηηθά ηελ πξφσξε ηαμηθή επηινγή, λα εζσηεξηθεχζνπλ ηηο ηαμηθέο αληζφηεηεο ζαλ πξνζσπηθέο δηαθνξέο θαη λα δηαρεηξηζηνχλ ην άηνκφ ηνπο, έμππλα θαη επέιηθηα, πξνθεηκέλνπ λα επηβηψζνπλ ζ έλαλ θφζκν αληαγσληζηηθφ! Αλ ινηπφλ ζέιεη θάπνηνο λα κηιήζεη γηα βία πξέπεη λα θνηηάμεη θαη πέξα, θαη κάιηζηα θπξίσο πέξα, απφ ηνπο ηέζζεξηο ηνίρνπο ηεο νηθνγέλεηαο. Γηαηί βία είλαη κέζα ζην ζρνιείν ην έλα παηδί λα έρεη πξφζβαζε ζε εμσζρνιηθή ζηήξημε θαη ην άιιν φρη. Βία είλαη ην έλα παηδί λα νξγαλψλεη ηνλ ρξφλν γηα λα δψζεη παλειιαδηθέο εμεηάζεηο γηα λα πεξάζεη ζε θάπνην παλεπηζηήκην θαη ην άιιν λα έρεη ζπκβηβαζηεί κε ηνπο ηαμηθνχο ηνίρνπο πνπ νξζψλνληαη κπξνζηά ηνπ. Βία είλαη λα κελ κπνξείο λα παο δηαθνπέο θαη ν ζπκκαζεηήο ζνπ λα ιέεη πφζν σξαία πέξαζε ην θαινθαίξη. Βία είλαη λα αθνχο ηα κπξάβν ηνπ δαζθάινπ θαη ηνπ θαζεγεηή θαη εζχ ζπλερψο λα είζαη ην μχιν ην απειέθεην πνπ πξέπεη λα ηειεηψλεη ην ζρνιείν λσξίο-λσξίο γηα λα κάζεη θακηά ηέρλε. Όπσο ζσζηά επηζεκαίλεη ν θαζεγεηήο Φξήζηνο Τνπξηνχξαο: «Τα παηδηά ηεο εξγαηηθήο ηάμεο, αληηδξψληαο ζηελ θπξίαξρε ινγηθή, επηρεηξνχλ ηελ ππέξβαζε ηνπ ζπζηήκαηνο, πηνζεηψληαο κηαλ «αληηζρνιηθή θνπιηνχξα», κε αλάινγα αληηθνκθνξκηζηηθέο ζπκπεξηθνξέο πνπ πξνθαινχλ ην ζχζηεκα. Μεηαηξέπνληαη ζε «κάγθεο», πνπ αλαιακβάλνπλ λα ηαξάμνπλ ηελ εξεκία ηεο ζρνιηθήο δσήο, δηαρσξίδνληαο ηε ζέζε ηνπο απφ ηνπο θνηλσληθά θαη ζρνιηθά ζπκκνξθσκέλνπο ζπκκαζεηέο θαη δαζθάινπο ηνπο, ζέηνληαο σζηφζν ηειηθά ηνπο εαπηνχο ηνπο «εθηφο λπκθψλνο». Πξφθεηηαη γηα εθείλνπο ηνπο λένπο πνπ, απαμηψλνληαο κε ηε ζεηξά ηνπο ην ζρνιείν θαη ηελ θνηλσλία πνπ ηνπο έρεη καηαηψζεη πνιιαπιψο, θαηαδηθάδνπλ, νπζηαζηηθά, ηνπο εαπηνχο ηνπο ζηε δηαηψληζε θαη αλαπαξαγσγή ηεο ηαμηθήο ηνπο ζέζεο, θάλνληάο ηελ λα θαληάδεη σο αλαπφδξαζην πεπξσκέλν. Πξφθεηηαη γηα κηα δηαδηθαζία αλαπαξαγσγήο ηνπ θπξίαξρνπ ζπζηήκαηνο κέζσ ηνπ ζρνιηθνχ κεραληζκνχ θαη, κάιηζηα, κέζα αθφκε θαη απφ ηελ ακθηζβήηεζε θαη αλνηρηή αληηπαξάζεζε κε απηφλ». Υπάξρεη ινηπφλ απάληεζε; - 6 -
Καηά ηε γλψκε καο, ρξεηάδεηαη κε λεθάιην ηξφπν λα αλνίμεη ε ζπδήηεζε κέζα θαη ζηηο δνκέο ηνπ θηλήκαηνο γηα ηα πξαγκαηηθά θνηλσληθά αηηία ηνπ θαηλνκέλνπ, ρσξίο ππεξβνιέο θαη σξαηνπνηήζεηο. Πξψηα απ φια φκσο απαηηείηαη ε ίδηα ε ιεηηνπξγία, ε πξαθηηθή ησλ ιατθψλ νξγαλψζεσλ θαη θπξίσο ηεο λεαληθήο ζπιινγηθφηεηαο, λα δεκηνπξγεί φξνπο αιιειεγγχεο, απνκφλσζεο ησλ φπνησλ αλάινγσλ ζπκπεξηθνξψλ, λα κεηνπζηψλεηαη ε δηθαηνινγεκέλε απέρζεηα ζην ζχζηεκα ζε νξγαλσκέλε ζπιινγηθή πάιε. Μφλν κέζα απφ ηνπο θφιπνπο ηνπ θηλήκαηνο κπνξεί λα γελλεζεί ε πγηείο αληίζεζε ζην φπνην bullying εληνπίδεηαη, θαη πάλησο φρη κε ζηάζε πιεξνθνξηνδφηε πνπ εζίδεηαη ζην λα «δίλεη» ηνλ ζπκκαζεηή ηνπ. Καη φπνηνο ζεσξεί φηη είλαη αθξαία κηα ηέηνηα έθθξαζε αο δνχκε ηη ιέεη θαη ν «Σπλήγνξνο ηνπ Παηδηνχ» πνπ πξνηείλεη ηελ «Αμηνπνίεζε ηνπ ζεζκνχ ησλ καζεηηθψλ ζπκβνπιίσλ (15κειψλ θαη 5κειψλ) γηα ηελ ελίζρπζε ησλ δηαδηθαζηψλ θαηαλφεζεο, δηακφξθσζεο θαη ηήξεζεο ησλ ζρνιηθψλ θαλφλσλ... Σην φλνκα δειαδή ηεο «αιιειεγγχεο» θαη ηεο «πξνζηαζίαο» ησλ παηδηψλ απφ φζα εθείλνη - απζαίξεηα - βαθηίδνπλ «βία», επηρεηξείηαη κηα πξαγκαηηθά βξψκηθε πξνζπάζεηα λα λνκηκνπνηεζεί ζηηο ζπλεηδήζεηο ην «θάξθσκα», ν ραθηεδηζκφο, ε θαηαζηνιή, θαη κάιηζηα αθφκα θη απηά ηα φξγαλα ηνπ καζεηηθνχ θηλήκαηνο, ηα 5κειή θαη 15κειή λα παίμνπλ ηέηνην ξφιν. Η πξνζπάζεηα απηή θαη ν ηξφπνο πνπ γίλεηαη, ρξεζηκνπνηψληαο σο πξφζρεκα θαη δνχξεην ίππν ηα δηθαηψκαηα ησλ καζεηψλ πνπ νη ίδηνη πξψηνη ηζαιαπαηάλε θαη ιεξψλνληαο αμίεο φπσο ε αιιειεγγχε, είλαη πέξα γηα πέξα ρπδαία. Οη καζεηέο δε ρξεηάδνληαη θαζ' ππφδεημε «ησλ αξρψλ», «νκάδεο θηιίαο» θαη «ξφινπο». Η αιιειεγγχε αλάκεζα ζηα παηδηά ηνπ ιανχ δελ έρεη ζρέζε κε ηηο θαξηθαηνχξεο απηέο. Δίλαη βαζηά θαη αιεζηλή αθξηβψο γηαηί είλαη αιιειεγγχε αλάκεζα ζε ίζνπο. Γελ έρεη ζε ηίπνηα λα θάλεη κε ηελ ηάρα «θηιαλζξσπία» ησλ αζηψλ γηα ηνλ πην αδχλακν ή κε ην ζεβαζκφ ηεο αζηηθήο λνκηκφηεηαο θαη ησλ θαλφλσλ πνπ απηή βάδεη. Γηαηί, αγαπεηνί θίινη, είλαη δηαθνξεηηθφ δήηεκα λα εληνπίδεηο έλα θνηλσληθφ θαηλφκελν θαη λα ην αλαιχεηο επηζηεκνληθά θαη είλαη εληειψο άιιν πξάγκα κε βάζε κηα δηφγθσζε ελφο ππαξθηνχ πξνβιήκαηνο πνπ ζρεηίδεηαη θαη κε ξαηζηζηηθέο αληηιήςεηο, λα επηδηψθεηο λα εδξαηψζεηο ηελ αληίιεςε γηα κηα δήζελ «ειεπζεξία» ή ηελ απνθήξπμε γεληθά θαη αφξηζηα ηεο βίαο, ιεο θαη ε ίδηα ε ηζηνξία ηεο Διιάδαο δελ έρεη πνιιά παξαδείγκαηα πνπ δείρλνπλ φηη ε βία, ε ιατθή βία έπαημε πξννδεπηηθφ ξφιν. Αγαπεηνί θίινη Σηε ζπδήηεζε γηα ηελ ελδνζρνιηθή βία ρξεηάδεηαη λα μερσξίζνπκε θαη ην ξφιν ηνπ εθπαηδεπηηθνχ. Πξνθαλψο κπνξεί λα κελ είλαη δηθή ηνπ ε επζχλε γηα ηελ αλάπηπμε ηέηνησλ θνηλσληθψλ θαηλνκέλσλ, είλαη φκσο ν δξφκνο ηεο αλάιεςεο αηνκηθήο θαη ζπιινγηθήο επζχλεο γηα ηνλ ίδην ην δάζθαιν λα νξγαλψζεη ηε ζρνιηθή δσή κε ηέηνην ηξφπν, λα αλνίμεη ηε ζπδήηεζε ζηελ - 7 -
ηάμε έηζη ψζηε ε ηάζε ησλ λέσλ γηα δεκηνπξγία, γηα δξάζε πέξα απφ θάπνηα θιηζέ, ν ζπζζσξεκέλνο ζπκφο γηα ην «ζχζηεκα» λα βξεη ζεηηθή, αγσληζηηθή, ζπιινγηθή δηέμνδν. Απηφ πξαθηηθά ζεκαίλεη φηη ν δάζθαινο πνπ ζέηεη ην ιεηηνχξγεκά ηνπ ζηελ ππεξεζία ησλ ιατθψλ αλαγθψλ, εθ ησλ πξαγκάησλ έξρεηαη ζε ξήμε κε ηελ θαηεχζπλζε πνπ ηνλ ζέιεη απιά δηεθπεξαησηή ελφο καζήκαηνο πνπ κεηαδίδεη ηηο αμίεο θαη ηελ ηδενινγία ηεο θπξίαξρεο ηάμεο. Όηη δνπιεχεη ζηαζεξά κε εθείλα αθξηβψο ηα παηδηά πνπ είλαη ηα πην «δχζθνια», ηα παηδηά πνπ ιφγσ ηεο ηαμηθήο-θνηλσληθήο ηνπο θαηαγσγήο ν δξφκνο ηνπο πξνο ηε κφξθσζε, ηε γλψζε δελ είλαη ζηξσκέλνο κε ξνδνπέηαια. Έλαο εθπαηδεπηηθφο πνπ πξνζπαζεί λα θάλεη πξάμε ηελ αιιειεγγχε κέζα θη έμσ απφ ην κάζεκα, πνπ ζθχβεη ζηε ζρνιηθή απνηπρία φρη γηα λα ηε ζεσξήζεη απνηέιεζκα ηεο δηθήο ηνπ δνπιεηάο αιιά έρνληαο επίγλσζε ησλ ηαμηθψλ παξακέηξσλ ηεο αλαιακβάλεη ην δηθφ ηνπ κεξίδην επζχλεο, αθηεξψλνληαο θαη ρξφλν γηα λα αλεβάζεη ην κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ παηδηψλ ηεο ιατθήο νηθνγέλεηαο. Όκσο εμίζνπ ζεκαληηθφο είλαη θαη ν ξφινο ησλ γνληψλ. Μέζα ζην ζρνιείν, ζπρλά θαη κέζα ζηελ ίδηα ηελ νηθνγέλεηα, κπνξεί λα αθνχγνληαη ή λα δνπιεχνληαη πξάγκαηα πνπ, θαηά ηε γλψκε κνπ, κπνξεί λα κε βνεζνχλ. Π.ρ. Λέκε ζηα παηδηά καο «γηα λα αληέμεηο ζηε ζεκεξηλή ζθιεξή θνηλσλία πξέπεη λα είζαη ζθιεξφο». Σσζηφ θαη ιάζνο ηαπηφρξνλα. Τν εξψηεκα είλαη ζθιεξφο απέλαληη ζε πνηφλ; Γηαηί αλ ζεκαίλεη «κε δίλεηο θαη ηφζε ζεκαζία ζε φζε δπζηπρία ππάξρεη γχξσ ζνπ, θνίηα εζχ λα ηα θαηαθέξεηο λα κε βξεζείο ζε απηή ηε ζέζε», ηφηε θηλδπλεχνπκε λα δηακνξθψζνπκε πξνζσπηθφηεηεο κε ππεξβνιηθφ εγσηζκφ. Νηψζσ θακηά θνξά φηη ην κήλπκα πξέπεη λα είλαη «γηα λα αληέμεηο ζηε ζεκεξηλή ζθιεξή θνηλσλία πξέπεη λα είζαη επαίζζεηνο θαη δηεθδηθεηηθφο», λα ζπκπνλάο κε ηνλ πφλν ηνπ άιινπ πνπ ηνλ βιέπεηο ζαλ ίζν θαη φρη ζαλ «θαεκέλν», λα θνληνζηέθεζαη θαη λα εξκελεχεηο, λα πξνζπαζείο λα κπεηο ζηε ζέζε ηνπ, δηεθδηθψληαο ην δίθην ζνπ, φρη κφλν ην δηθφ ζνπ αιιά φισλ. Να ζπγθηλνχληαη ηα παηδηά κε ηα παξαδείγκαηα ησλ εξψσλ πνπ έβαιαλ ην ζπιινγηθφ πάλσ απφ ην αηνκηθφ, πνπ αθφκε θαη ζπζηάζηεθαλ γηα παλαλζξψπηλα ηδαληθά, λα εκπλένληαη απφ απηά. Σθεθηείηε γηα παξάδεηγκα πφζα «αληηbullying ζπλαηζζήκαηα» αο κνπ επηηξαπεί ν αδφθηκνο φξνο ζα κπνξνχζε λα εγείξεη ζηνπο καζεηέο κηα ζπδήηεζε ζηε ζρνιηθή ηάμε κηα ζπδήηεζε γηα ηε ζηάζε ησλ ζπλνκειίθσλ ηνπο πνπ ζπκκεηείραλ δεθαεηίεο πξηλ ζηελ εζληθή αληίζηαζε ή ζηνλ αληηδηθηαηνξηθφ αγψλα. Δθεί ζα δνπλ ην θαη ην πξνζσπηθφ «απηνζπλαίζζεκα» εμπςψλεηαη παιεχνληαο γηα ηε δσή φισλ θαη φρη κεηψλνληαο θαη εμεπηειίδνληαο ηνπο άιινπο. Δθεί ζα δνπλ φηη πξαγκαηηθφο ήξσαο είλαη απηφο πνπ κάρεηαη «ππέξ φισλ ησλ αδπλάησλ» θαη φρη απηφο πνπ ρηππά ηνλ αδχλακν. - 8 -
Να δηδάμνπκε ζηα παηδηά καο λα βιέπνπλ ηνλ θφζκν ιίγν πην πιαηηά. Κακηά θνξά έρεη αμία λα ηνπο κηιάκε θαη γηα ην ηη γίλεηαη παξαέμσ, ζε ζπίηηα κε θνκκέλν ξεχκα, πψο πεξλνχλ νη ζπλνκήιηθνί ηνπο ζηε καθξηλή Παιαηζηίλε, φρη γηα λα ληψζνπλ κφλν επραξηζηεκέλα θαη γηα λα εθηηκνχλ ην φηη απηά πνπ έρνπλ (έηζη πάιη δελ πεηπραίλνπκε ην ζηφρν καο απηή ε πξνζέγγηζε είλαη θαη πάιη αηνκηθηζηηθή), αιιά θαη πξνθεηκέλνπ λα πάξνπλ ηε ζέζε ηνπο ζηε δηεθδίθεζε λα έρνπλ φινη φζα δηθαηνχληαη. Ιδηαίηεξα γηα ην γνλέα θαη ην δάζθαιν, ηελ χςηζηε ζεκαζία έρεη ην πξνζσπηθφ παξάδεηγκα. Να βιέπνπλ έκπξαθηα ηελ αιιειεγγχε, ην λνηάμηκν, ην ελδηαθέξνλ, ηε ζπκκεηνρή ζην ιατθφ θίλεκα. Ν αθνχζεη ην παηδί ζηε ζπδήηεζε ζην ηξαπέδη, πψο ν γνληφο ππεξαζπίζηεθε ην ζπλάδειθν πνπ ζίρηεθε ή αδηθήζεθε ζηε δνπιεηά θαη, ην πηζαλφηεξν είλαη φηη ζα ην αμηνπνηήζεη φηαλ ζα ζηρηεί ή ζα ζπκαηνπνηεζεί ν ζπκκαζεηήο ηνπ. Δπηκέλνπκε φκσο αγαπεηνί θίινη ζηνλ εληνπηζκφ ησλ πνιηηηθψλ πξνεθηάζεσλ ηνπ δεηήκαηνο. Με ηελ επθαηξία απηή, νθείινπκε λα αλαγλσξίζνπκε ηελ ηαμηθή νπηηθή ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπ bullying απφ ηνλ «Σπλήγνξν ηνπ Παηδηνχ», πνπ ιέεη φηη: «Τα ζρνιεία γηα λα κπνξέζνπλ λα είλαη πεξηζζφηεξν απνηειεζκαηηθά ζηελ αληηκεηψπηζε ζπκπεξηθνξψλ βίαο κεηαμχ ησλ καζεηψλ, ρξεηάδεηαη λα πξαγκαηψζνπλ θαη λα εληζρχζνπλ ην ξφιν ηνπο σο ζεζκφο θνηλσληθήο δηαπαηδαγψγεζεο ησλ παηδηψλ ζηηο αμίεο θαη ηνπο θαλφλεο ηεο θνηλσλίαο ζηελ νπνία απηά δνπλ...». Αθξηβψο εθεί είλαη θαη ην πξφβιεκα θαη ε ιχζε ηνπ πξνβιήκαηνο: πνηεο αμίεο πνηαο θνηλσλίαο. Γηαηί ζήκεξα νη «αμίεο» θαη νη «θαλφλεο» ζηηο νπνίεο δηαπαηδαγσγνχληαη νη καζεηέο είλαη απηέο ηνπ αηνκηζκνχ θαη ηνπ αληαγσληζκνχ, ηνπ «πάηα επί πησκάησλ», ηνπ θέξδνπο θαη ηεο «επηρεηξεκαηηθφηεηαο» πνπ ζηχβεη ηνπο εξγάηεο, ηεο θνινβήο θνηλσληθνπνίεζεο, ηεο «ειεπζεξίαο» ησλ λαξθσηηθψλ, ησλ ζάπησλ ηδαληθψλ. Καη επηηξέςηε κνπ λα πσ θιείλνληαο, φηη ε ξηδηθή εμάιεηςε θαηλνκέλσλ ζαλ ην κπνπιηλγθ ζα πξνρσξά φζν νηθνδνκείηαη θη έλα ζρνιείν ζε ξηδηθή αληίζεζε κε απηφ πνπ δνχκε ή δήζακε παιηφηεξα. Έλα ζρνιείν εληαίν πνπ δελ θαηεγνξηνπνηεί ηνπο καζεηέο φπσο ζήκεξα. Τν ζρνιείν απηφ, δελ έρεη θακία ζρέζε κε ην ζεκεξηλφ ζρνιείν, ην ηαμηθφ ζρνιείν, ην ηαμηθφ Λχθεην. Γελ ζηεξεί φπσο ζήκεξα απφ ηα παηδηά ηεο ιατθήο νηθνγέλεηαο ηελ αλαγθαία γηα ηε ζεκεξηλή επνρή γεληθή κφξθσζε σο ππφβαζξν γηα θάζε κειινληηθή επαγγεικαηηθή επηινγή θαη κάιηζηα παίξλεη κέηξα εηδηθά γηα ηα παηδηά ηεο ιατθήο νηθνγέλεηαο γηα λα βνεζεζνχλ φζν ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξν ζηηο ζπνπδέο ηνπο θαη ζηα καζήκαηά ηνπο, πνπ δελ ζεσξεί θαλέλα παηδί γηα πέηακα, αλήκπνξν κπξνζηά ζηε γλψζε. - 9 -
Έλα ζρνιείν πνπ καδί κε ηε γλψζε νξγαλψλεη ην ζπλαηζζεκαηηθφ θφζκν ησλ καζεηψλ θαη ηελ θνηλσληθή ηνπο δσή, αλαπηχζζνληαο ηελ αηζζεηηθή θαη θπζηθή αγσγή, ηελ θνηλσληθή δξάζε. Έλα ζρνιείν πνπ γξάθεη ζηε ζεκαία ηνπ «Όινη γηα έλαλ θαη έλαο γηα φινπο». - 10 -