Καταπολέµηση κουνουπιών: Μια πρόκληση στην εφαρµοσµένη οικολογία για την προστασία της ηµόσιας Υγείας Σπύρος Μουρελάτος ρ, Οικοανάπτυξη Α.Ε Τα κουνούπια αποτελούν ένα σηµαντικό πρόβληµα όσον αφορά την ποιότητα ζωής, την µετάδοση ασθενειών και την τουριστική βιοµηχανία. Από τη δεκαετία του '70 και µετά, η όχληση των κουνουπιών ήταν το µείζον περιβαλλοντικό πρόβληµα σε ορισµένες περιοχές, ιδιαίτερα σε αυτές που πλήττονται έντονα από αυτά, όπως περιοχές που βρίσκονται σε ακτίνα 10 χλµ από ορυζώνες (2 εκατοµµύρια άνθρωποι για την Ελλάδα, συµπεριλαµβανοµένου και µέρους της πόλης της Θεσσαλονίκης). Από το 2010 και µετά, υπήρξε µια σηµαντική αλλαγή λόγω της εµφάνισης της επιδηµίας του ιού του υτικού Νείλου που οφείλεται στα κουνούπια, σε πόλεις και χωριά σε όλη την Ελλάδα (πάνω από 100 περιστατικά µε προσβολή του Κεντρικού Νευρικού Συστήµατος (ΚΝΣ) και πάνω από 15 θάνατοι ετησίως κατά µέσο όρο). Επιπλέον, η εµφάνιση δεκάδων αυτόχθονων περιστατικών ελονοσίας από το 2011 και µετά, απειλεί άµεσα τη δηµόσια υγεία και την τουριστική βιοµηχανία. Ο καλύτερος τρόπος για την προστασία των πολιτών και των τουριστών είναι η εφαρµογή ολοκληρωµένων προγραµµάτων καταπολέµησης κουνουπιών που προϋποθέτουν ανάλυση εντοµολογικών δεδοµένων, χρήση γεωγραφικών συστηµάτων πληροφοριών (GIS), καθώς και λήψη αποφάσεων σχετικά µε την εφαρµογή ψεκαστικών εφαρµογών ή άλλων δράσεων. Τέτοιου είδους έργα βασίζονται στη λήψη αποφάσεων σε θέµατα περιβαλλοντικού και οικονοµικού κόστους-οφέλους και διαχείρισης επικινδυνότητας. Η παρακολούθηση των εστιών αναπαραγωγής προνυµφών κουνουπιών, η τυπολογία τους, η αξιολόγηση της παραγωγικότητάς τους στο αστικό περιβάλλον (φρεάτια οµβρίων υδάτων, βόθροι), στις αγροτικές (ορυζώνες, αποστράγγιστικά κανάλια) και στους υγροτόπους (µε βάση 27 τύπους βλάστησης), η περιβαλλοντική µηχανική (όποτε είναι εφικτό), η παρακολούθηση δικτύων ζώων-δεικτών (περιστέρια, κοτόπουλα), η συλλογή ενήλικων κουνουπιών, η εκπαίδευση των ανθρώπων και οι δράσεις που πρέπει να γίνουν, όλα αυτά είναι στοιχεία απαραίτητα για την ορθολογική διαχείριση ενός αποτελεσµατικού και περιβαλλοντικά ορθού έργου ελέγχου κουνουπιών. Η παρουσίαση θα επικεντρωθεί στην αλληλεπίδραση µεταξύ των παραπάνω στοιχείων και παραδείγµατα θα επεξηγούν τη χρησιµότητα αυτής της προσέγγισης. Mosquito control: a challenge in applied ecology for the protection of public health Spiros Mourelatos Dr, Ecodevelopment S.A. Mosquitoes represent an important problem in terms of life quality, infectious diseases and tourist industry. From the 70s and on, the mosquito nuisance was the major environmental problem in certain areas, especially in heavily mosquito affected areas, such as those within 10 km from rice fields (2 million people for Greece including parts of the city of Thessaloniki). From 2010 and onwards, a big change happened because of the appearance of the mosquito born West Nile Virus epidemic in cities and villages all over Greece (more than 100 neuroinvasive cases and more than 15 deaths every year on average). In addition, the resurgence of tens of autochthonous malaria cases from 2011 and on, threatens public health and the tourist industry. The best way to protect citizens and tourists is the application of integrated mosquito control, which implies entomological data analyses, geographical information systems (GIS), and decision making on spaying applications or other actions. Such projects are based on decisions on environmental and economic cost effectiveness and risk management. The 1
monitoring of mosquito larvae breeding sites, their typology, the evaluation of their productivity in the urban environment (storm water catch basins, septic tanks), in the rural (rice fields, draining channels) and in wetlands (based on 27 vegetation types), environmental engineering whenever practical, follow up of networks of animals sentinels (pigeons, chickens), collections of adult mosquitoes, education of people and actions to be taken, all these are elements necessary for a rational management of an effective and environmentally sound mosquito control. The presentation will focus on the interplay between the above elements and examples will illustrate the usefulness of this approach. 2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η επίδραση των κουνουπιών στους ανθρώπους αποτελεί ένα σηµαντικό πρόβληµα σε διάφορες περιοχές και µάλιστα σε ευρύτερες περιοχές στην Μεσογειακή λεκάνη και σε σχέση µε την ποιότητα ζωής, µε µολυσµατικές ασθένειες και βέβαια µε την τουριστική ανάπτυξη αλλά και την γενικότερη οικονοµική ανάπτυξη. Μετά το τέλος του ανθελονοσιακού αγώνα στα τέλη της δεκαετίας του 60 στην Ελλάδα, κατά τις δεκαετίες 70-80 ακόµη και 90, πρακτικά δεν πραγµατοποιούνταν έργα καταπολέµησης κουνουπιών, αν και σε συγκεκριµένες περιοχές και µάλιστα κυρίως σε περιοχές, οι οποίες επηρεάζονται από ορυζώνες, δηλαδή για περίπου 2.000.000 κατοίκους στην Ελλάδα, το πρόβληµα της όχλησης ήταν και εξακολουθεί σε κάποιες περιοχές να είναι σηµαντικό. Η Οικοανάπτυξη, εδώ και αρκετά χρόνια, δηλαδή πρακτικά από το 1997 και µετά, µε την εφαρµογή του πρώτου έργου καταπολέµησης κουνουπιών ευρείας κλίµακας στους ορυζώνες της πεδιάδας Θεσσαλονίκης, κλήθηκε να δώσει απάντηση σε ένα πολύ µεγάλο πρόβληµα. Είναι ενδεικτικό ότι στην πεδιάδα Θεσσαλονίκης, το 1996, τελευταίο έτος δηλαδή πριν την εφαρµογή των έργων καταπολέµησης κουνουπιών, κατά µέσο όρο κατά την δύση του ήλιου συλλέγονταν στην κνήµη του ποδιού του «εθελοντή» περίπου 200 ακµαία κουνούπια κατά τον µήνα Ιούλιο στα κράσπεδα των χωριών. Σήµερα το αντίστοιχο νούµερο είναι 7-8 (κάτω από 10 κουνούπια) για την ίδια περίοδο στις ίδιες ακριβώς περιοχές κατά την ίδια χρονική στιγµή. ηλαδή τότε, πριν το 1997 και παλιότερα, ήταν πρακτικά αδύνατο για τους κατοίκους να παραµείνουν εκτός της κατοικίας τους. Το 2010 σηµειώθηκε σηµαντική αλλαγή: το πρόβληµα ενόχλησης έγινε και πρόβληµα ηµόσιας Υγείας, και από πρόβληµα σε αγροτικές και τουριστικές περιοχές το πρόβληµα αφορά πλέον και αµιγώς αστικές περιοχές (Θεσ/νίκη, Αθήνα). Ο λόγος έχει να κάνει µε την εµφάνιση του Ιού του υτικού Νείλου και µάλιστα ενός συγκεκριµένου ορότυπου του στελέχους WNV2 (Νέα Σάντα) στην Κεντρική Μακεδονία και ακολούθως στο σύνολο της χώρας: έκτοτε έχουµε περίπου κατά µέσο όρο 100 εγκεφαλίτιδες ή µηνιγγοεγκεφαλίτιδες και παραπάνω από 15 θανάτους κάθε χρόνο. Το 2011, δυστυχώς, είχαµε και την επανεµφάνιση κρουσµάτων ελονοσίας στα νότια της χώρας. Η εµφάνιση των κρουσµάτων αυτών µας δηµιουργεί προβλήµατα όσον αφορά την βαριά µας βιοµηχανία που είναι ο τουρισµός. Ο καλύτερος τρόπος για την προστασία των πολιτών και των τουριστών είναι η εφαρµογή ολοκληρωµένων προγραµµάτων καταπολέµησης κουνουπιών που προϋποθέτουν ανάλυση εντοµολογικών δεδοµένων, χρήση γεωγραφικών συστηµάτων πληροφοριών (GIS), καθώς και λήψη αποφάσεων σχετικά µε την εφαρµογή ψεκαστικών εφαρµογών ή άλλων δράσεων. Τέτοιου είδους έργα βασίζονται στη λήψη αποφάσεων µε γνώµωνα το περιβαλλοντικό και οικονοµικό κόστος-όφελος και τη διαχείριση επικινδυνότητας. Η παρακολούθηση των εστιών αναπαραγωγής προνυµφών κουνουπιών, η τυπολογία τους, η αξιολόγηση της παραγωγικότητάς τους στο αστικό περιβάλλον (φρεάτια οµβρίων υδάτων, βόθροι), στις αγροτικές (ορυζώνες, αποστράγγιστικά κανάλια) και στους υγροτόπους (µε βάση 3
27 τύπους βλάστησης), η περιβαλλοντική µηχανική - όποτε είναι εφικτό, η παρακολούθηση δικτύων ζώων-δεικτών (περιστέρια, κοτόπουλα), η συλλογή ενήλικων κουνουπιών, η εκπαίδευση των ανθρώπων και δράσεις που πρέπει να γίνουν, όλα αυτά είναι στοιχεία απαραίτητα για την ορθολογική διαχείριση ενός αποτελεσµατικού και περιβαλλοντικά ορθού έργου ελέγχου κουνουπιών. Τα ολοκληρωµένα προγράµµατα ελέγχου κουνουπιών που στηρίζονται κυρίως στην προνυµφοκτονία (καταπολέµηση κουνουπιών στο στάδιο της προνύµφης µέσα στο νερό) και λιγότερο στην ακµαιοκτονία (καταπολέµηση κουνουπιών στο στάδιο του ακµαίου, τέλειου εντόµου) αποτελούν αυτή τη στιγµή τα µεγαλύτερα έργα εφαρµοσµένης οικολογίας στην Ευρώπη. Σηµαντική επιστηµονική υποστήριξη Η καταπολέµηση κουνουπιών µε τη µέθοδο της προνυµφοκτονίας στηρίζεται σε µια αλληλουχία επιστηµονικών εργασιών, κυριότερες από τις οποίες είναι η ταυτοποίηση ειδών κουνουπιών, ο εντοπισµός, η αξιολόγηση, η αποτύπωση και η τυπολογία εστιών αναπαραγωγής. Αντικείµενα αιχµής, ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, µεταξύ άλλων, είναι: η οικολογική χαρτογράφηση εκτεταµένων φυσικών συστηµάτων, η ανάπτυξη βάσεων δεδοµένων και λογισµικών παρακολούθησης έργων καταπολέµησης, η ορθολογική διαχείριση υδάτων στους ορυζώνες µε στόχο τη µείωση της παραγωγικότητας σε προνύµφες κουνουπιών, η βιολογική καταπολέµηση κουνουπιών µε τη χρήση ενδηµικής ιχθυοπανίδας ή/και άλλων οργανισµών ως φυσικών θηρευτών ή/και ανταγωνιστών των προνυµφών των κουνουπιών, η αξιολόγηση της αποτελεσµατικότητας και των περιβαλλοντικών επιπτώσεων νέων σκευασµάτων, οι υγειονοµικές επιπτώσεις κουνουπιών, οι µεθοδολογίες αξιολόγησης έργων καταπολέµησης κουνουπιών, η βελτιστοποίηση µεθόδων ψεκασµού, η ανάπτυξη ανθεκτικότητας εντοµοκτόνων, η αξιολόγηση επιδηµιολογικού κινδύνου. Οικολογική χαρτογράφηση Η καταπολέµηση σε εκτεταµένα υγροτοπικά συστήµατα προϋποθέτει σηµαντική γνώση των συστηµάτων αυτών και βασίζεται στην οικολογική χαρτογράφηση: η αναγνώριση, η εµβαδοµέτρηση και η αποτύπωση επί χάρτου των φυτοκοινωνιών που αποτελούν τις εν δυνάµει εστίες αναπαραγωγής κουνουπιών, βελτιστοποιούν χωροχρονικά τις απαιτούµενες παρεµβάσεις και µειώνουν δραστικά τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Σηµαντική παρουσία επιστηµόνων στο πεδίο Η φυσική παρουσία δεκάδων επιστηµόνων της Οικοανάπτυξης για τις δειγµατοληψίες κουνουπιών σε ένα µεγάλο µέρος παραθαλάσσιων κυρίως υγροτόπων της ηπειρωτικής 4
Ελλάδας που έχουν ενταχθεί στο δίκτυο Φύση 2000 ή/και προστατεύονται βάσει των συνθηκών Ramsar µας δίνει δυνατότητες παρακολούθησης επιλεγµένων βιοτικών και αβιοτικών παραµέτρων των εν λόγω συστηµάτων επί 4-6 µήνες κάθε χρόνο. Περιορισµένες συνολικά παρεµβάσεις Η προεργασία σε επίπεδο οικολογικής χαρτογράφησης και οι εβδοµαδιαίες δειγµατοληψίες προνυµφών οδηγούν σε στοχευµένες και τελικά πολύ περιορισµένες παρεµβάσεις. Σκευάσµατα φιλικά προς το περιβάλλον Τα σκευάσµατα που χρησιµοποιούνται είναι τα αποκλειστικά προνυµφοκτόνα (δηλαδή εντοµοκτόνα που προσβάλλουν τις προνύµφες και όχι τα ακµαία των κουνουπιών και σε καµία περίπτωση ωφέλιµα έντοµα, όπως οι µέλισσες, και ανώτερους οργανισµούς, όπως πτηνά και θηλαστικά) στις πολύ χαµηλές ενδεδειγµένες δοσολογίες. Ελάχιστες οι επιπτώσεις στους οργανισµούς µη-στόχους Στην περίπτωση των φυσικών συστηµάτων και ορυζώνων, η µαζικότητα και ο συγχρονισµός της εµφάνισης των προνυµφών των κουνουπιών, κυρίως στην περίπτωση των πληµµυρικών κουνουπιών, είναι τέτοιας κλίµακας που πολλές φορές δεν υπάρχουν άλλοι υδρόβιοι οργανισµοί πέραν των κουνουπιών. Σε τουριστικές περιοχές, όπως η Χαλκιδική, µε µεγάλους αριθµούς επισκεπτών και παραθεριστών, ένα σηµαντικό µέρος των παρεµβάσεων κατά τη θερινή περίοδο γίνεται σε αποδέκτες λυµάτων ή/και οµβρίων (χωροθετηµένους ή όχι, ρέµατα, βιολογικούς καθαρισµούς, σηπτικούς βόθρους, αποχετευτικό σύστηµα κ.ο.κ.), σε θέσεις συνεπώς, στις οποίες τα συγκεκριµένα σκευάσµατα µάλλον εξυγιαίνουν παρά υποβαθµίζουν το περιβάλλον. Κουνούπια και άγρια πανίδα Υπάρχει πολύ µικρή αλληλεπικάλυψη της περιόδου που είναι δραστήρια τόσο τα πουλιά όσο και τα κουνούπια και έτσι τα εντοµοφάγα πουλιά έχουν πραγµατικά λίγες ευκαιρίες για να τραφούν µε κουνούπια. Μεγάλοι πληθυσµοί κουνουπιών προξενούν σηµαντικά προβλήµατα στη βιωσιµότητα των ζώων, όπως παρεµπόδιση τροφοληψίας, διακοπή κύησης, δυσκολίες στη φροντίδα νεογνών, αλλά ακόµη και ασθένειες και µαζικούς θανάτους. Η διατήρηση των πληθυσµών των κουνουπιών σε χαµηλά επίπεδα µπορεί να είναι τελικά τουλάχιστον εξ ίσου ευεργετική για την άγρια πανίδα όσο και για τους ανθρώπους. Όχληση κουνουπιών: σηµαντικότατο περιβαλλοντικό πρόβληµα 5
Σε σειρά ερωτηµατολογίων που πραγµατοποιούνται κάθε χρόνο από το 1999 και µέχρι σήµερα σε περιοχές της Κ. Μακεδονίας που µαστίζονται από τα κουνούπια, οι κάτοικοι κατατάσσουν το πρόβληµα των κουνουπιών στην πρώτη θέση σε σχέση µε άλλα περιβαλλοντικά προβλήµατα, όπως η διάθεση υγρών λυµάτων και στερεών αποβλήτων, η ποιότητα του πόσιµου νερού, η χρήση φυτοφαρµάκων, η ατµοσφαιρική ρύπανση, η µείωση της έκτασης του φυσικού περιβάλλοντος. Αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις από τη µη εφαρµογή οργανωµένων προγραµµάτων καταπολέµησης Εάν σε µια περιοχή που χαρακτηρίζεται από µεγάλη όχληση κουνουπιών, δεν εκτελείται οργανωµένο πρόγραµµα προνυµφοκτονίας, τότε υπάρχουν δύο ενδεχόµενα: Είτε οι κάτοικοι προσφεύγουν σε λύσεις ατοµικής προστασίας, µε εντοµοαπωθητικά ρεύµατος ή επάλειψης ή παρόµοια σκευάσµατα αµφίβολης αποτελεσµατικότητας και κυρίως αγνώστου επικινδυνότητας για τους χρήστες, είτε πραγµατοποιούνται ακµαιοκτονίες πυροσβεστικής µορφής του τύπου spray and hope (ψεκάζω και ελπίζω), πρακτική που ήταν κυρίαρχη στην Ελλάδα µέχρι το 1997. Πετυχηµένο έργο εφαρµοσµένης οικολογίας σηµαίνει κοινωνική συναίνεση Τα έργα οργανωµένης καταπολέµησης κουνουπιών είναι πολυδιάστατα και απαιτούν την εµπλοκή και σύγκλιση ετερογενών για τα ελληνικά δεδοµένα οµάδων: απλών πολιτών, επιστηµόνων, πολιτικών, αγροτών, κτηνοτρόφων, εκπροσώπων περιβαλλοντικών οργανώσεων, µελισσοκόµων, επαγγελµατιών τουριστικών επιχειρήσεων κ.ο.κ. Η περιβαλλοντικά συµβατή δράση, η σηµαντική φυσική παρουσία στο πεδίο και η καλή µαρτυρία (που έπεται λογικά της µείωσης της όχλησης των κουνουπιών, ή και αντιµετώπισης προβληµάτων δηµόσιας υγείας), σε οικισµούς που βρίσκονται κοντά σε σηµαντικά από οικολογική άποψη υγροτοπικά συστήµατα (κυρίως παράκτιοι υγρότοποι ή και ορυζώνες, ή είναι υψηλής επικινδυνότητας σε σχέση µε τις δύο ασθένειες που µας απειλούν Ιός του. Νείλου και ελονοσία), είναι τρία πολύ θετικά στοιχεία. Τα προγράµµατα καταπολέµησης κουνουπιών που αποδεδειγµένα πληρούν τις παραπάνω προδιαγραφές είναι όντως πετυχηµένα παραδείγµατα εφαρµοσµένης οικολογίας γιατί, σε αντίθεση µε τα αποτυχηµένα, διασφαλίζουν δύο αυτονόητους, αλλά και ταυτόχρονα πολύ δύσκολους για την ελληνική πραγµατικότητα, στόχους: την περιβαλλοντικά συµβατή θετική δράση και την αποδοχή από την τοπική κοινωνία και συνεπώς την διασφάλιση της βιωσιµότητάς τους. 6