ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΚΟΙΝΟΥ Γιάννης Κ. Ζιώµας Αναπλ. Καθηγητής, Σχολή Χηµικών Μηχανικών Ε.Μ.Π. Εργαστήριο Σχεδιασµού και Ανάλυσης ιεργασιών Η ενηµέρωση των πολιτών για τους κινδύνους και τις συνέπειες ενός βιοµηχανικού ατυχήµατος µεγάλης έκτασης (Risk Communication) αποτελεί µια από τις σηµαντικότερες υποχρεώσεις τόσο του κράτους όσο και της βιοµηχανίας. Η ανάγκη για την ενηµέρωση του κοινού έγινε απαραίτητη ύστερα από την εµπειρία των βιοµηχανικών ατυχηµάτων µεγάλης έκτασης, τα οποία πραγµατοποιήθηκαν τις προηγούµενες δεκαετίες στην Ευρώπη και την Αµερική. Τα βιοµηχανικά ατυχήµατα αυτής της µορφής κατέδειξαν πως οι συνέπειες στο ανθρώπινο πληθυσµό που βρισκόταν στην περιοχή επιπτώσεων του ατυχήµατος θα ήταν µικρότερες εάν είχε προηγηθεί η κατάλληλη πληροφόρηση του κοινού. Για το σκοπό αυτό η ενηµέρωση του κοινού για τους κινδύνους και τις συνέπειες ενός βιοµηχανικού ατυχήµατος µεγάλης έκτασης έχει επιβληθεί σε όλα τα κράτη-µέλη της Ευρωπαϊκής Κοινότητας από το Άρθρο 8 της οδηγίας 82/501/ΕΚ (οδηγία Seveso). Σκοποί της Ενηµέρωσης Η ενηµέρωση του κοινού για την περίπτωση ενός βιοµηχανικού ατυχήµατος έχει δύο βασικούς σκοπούς: να πληροφορήσει τους πολίτες για τους κινδύνους που είναι δυνατόν να προέλθουν από ένα πιθανό βιοµηχανικό ατύχηµα µεγάλης έκτασης να διαφωτίσει τους πολίτες για τα µέτρα ασφαλείας που έχουν ληφθεί από το κράτος και τη βιοµηχανία και να τους προτείνει τρόπους δράσης και συµπεριφοράς κατά την διάρκεια ενός βιοµηχανικού ατυχήµατος µεγάλης έκτασης Είναι φανερό πως η ανάπτυξη ενός προγράµµατος ενηµέρωσης θα πρέπει να κινείται κατά µήκος δύο βασικών αξόνων από τους οποίους ο ένας θα οδηγεί στην αποδοχή από τους πολίτες του κινδύνου που συνεπάγονται ορισµένες βιοµηχανικές δραστηριότητες, ενώ ο άλλος στην προσπάθεια ελαχιστοποίησης του κινδύνου στον οποίο είναι εκτεθειµένοι οι πολίτες κατά την διάρκεια ενός βιοµηχανικού ατυχήµατος. Οι προηγούµενοι στόχοι σχηµατοποιήθηκαν µετά το βιοµηχανικό ατύχηµα στο Seveso το 1976, οπότε δηµιουργήθηκε η επιθυµία να αποφευχθεί η έλλειψη πληροφόρησης των πολιτών που είχε παρατηρηθεί σε εκείνη την περίπτωση. Οι άνθρωποι που είναι πιθανόν να υποστούν τις συνέπειες ενός βιοµηχανικού ατυχήµατος θα πρέπει να γνωρίζουν πως να συµπεριφερθούν και θα πρέπει να είναι ικανοί να συµπεριφερθούν µε τέτοιο τρόπο ώστε ο κίνδυνος στον οποίο εκτίθενται να ελαχιστοποιείται. Απαραίτητη προϋπόθεση για να µπορεί να εξασφαλιστεί η σωστή 1
αντίδραση των πολιτών σε µια τέτοια περίπτωση είναι η παροχή πληροφοριών πάνω στο θέµα των βιοµηχανικών ατυχηµάτων. Είναι αξιοσηµείωτο πως εφόσον οι πολίτες αντιληφθούν τις προσπάθειες, που καταβάλλονται για τη βελτίωση των επιπέδων ασφάλειας των βιοµηχανιών, θα µπορέσουν να αποβάλουν την δυσπιστία, την οποία εκδηλώνουν συχνά προς τους φορείς που συµµετέχουν στη βιοµηχανική δραστηριότητα. Η ανάπτυξη εµπιστοσύνης από τους πολίτες για όλες γενικά τις ενέργειες της βιοµηχανίας είναι ένα θέµα υψίστης σηµασίας. Αν η βιοµηχανία επιθυµεί να αποκτήσει αυτήν την εµπιστοσύνη θα πρέπει να κάνει γνωστό στους πολίτες τον σεβασµό της στους κώδικες ασφαλούς σχεδιασµού και λειτουργίας της, και τελικά στην ανθρώπινη ασφάλεια. Εποµένως, η σωστή εφαρµογή του άρθρου 8 της οδηγίας Seveso δίνει την δυνατότητα να ανοίξει ένας διάλογος, που θα µπορέσει να εξασφαλίσει, όχι µόνο την επίτευξη των δύο προαναφερθέντων στόχων, αλλά να δηµιουργήσει σχέσεις εµπιστοσύνης ανάµεσα στους πολίτες, τη βιοµηχανία και το κράτος. Ανάπτυξη Προγράµµατος Ενηµέρωσης Κοινού Στην ανάπτυξη ενός προγράµµατος ενηµέρωσης του κοινού για θέµατα ασφάλειας από βιοµηχανικά ατυχήµατα εµπλέκονται οι κρατικές αρχές, οι βιοµηχανικές εταιρίες και ο εκτιθέµενος σε κίνδυνο ανθρώπινος πληθυσµός. Είναι φανερό πως η επιτυχία ενός τέτοιου προγράµµατος απαιτεί την αρµονική συνεργασία ανάµεσα στους συµµετέχοντες, την εύστοχη µεταφορά µηνυµάτων και πληροφοριών στους πολίτες και την επιθυµία αυτών να τα αποδεκθούν. Οι υπεύθυνοι για την αποτελεσµατική ενηµέρωση των πολιτών θα πρέπει να συµµερίζονται τους παρακάτω κανόνες: 1) Αποδεχόµαστε το κοινό και επιθυµούµε την νόµιµη παρουσία και συµµετοχή του στη διαδικασία ενηµέρωσης Υπάρχουν δυο βασικές αρχές στις οποίες θα πρέπει να στηρίζεται ένα πρόγραµµα ενηµέρωσης του κοινού. Πρώτον, η κοινωνία και οι άνθρωποι έχουν το δικαίωµα να συµµετέχουν στις αποφάσεις που αφορούν την ζωή τους και την περιουσία τους. εύτερον, η ενηµέρωση των πολιτών έχει ως στόχο τη δηµιουργία κοινού που δεν θα είναι απλά ενηµερωµένο αλλά θα συµµετέχει, θα ενδιαφέρεται και θα µπορεί να προτείνει και να προωθεί λύσεις. 2) Σχεδιάζουµε προσεκτικά τους τρόπους ενηµέρωσης και εκτιµούµε συνεχώς την αποτελεσµατικότητά τους Οι διαφορετικές κοινωνικές οµάδες στις οποίες απευθύνεται ένα πρόγραµµα ενηµέρωσης και τα διαφορετικά µέσα που χρησιµοποιούνται για την ενηµέρωση των πολιτών απαιτούν διαφορετικές στρατηγικές. Η επικοινωνία εποµένως µε το κοινό είναι επιτυχής µόνο εφόσον είναι προσεκτικά σχεδιασµένη. 3) Έχουµε πάντα την διάθεση να ακούσουµε το κοινό Η επικοινωνία είναι µια διαδικασία διπλής κατεύθυνσης. εν µπορούµε να περιµένουµε το κοινό να µας ακούσει αν δεν είµαστε έτοιµοι να ακούσουµε και εµείς αυτό. 2
4) Είµαστε ειλικρινείς στην επικοινωνία µας µε το κοινό Η εµπιστοσύνη προς τους υπεύθυνους της ενηµέρωσης είναι εξαιρετικής σηµασίας και µπορεί να αποκτηθεί µόνο εφόσον τα στοιχεία που δίδονται στο κοινό είναι αξιόπιστα και ακριβή. 5) Συνεργαζόµαστε και συντονιζόµαστε µε άλλες αξιόπιστες πηγές που µπορούν να βοηθήσουν στην ενηµέρωση του κοινού Η συνεργασία µε άλλους κρατικούς και µη-κρατικούς οργανισµούς µπορεί να καταστήσει την ενηµέρωση πιο αποτελεσµατική. Αντίθετα οι δηµόσιες διαφωνίες µε όλους όσους µπορούν να συµβάλουν στην καλύτερη επικοινωνία µε το κοινό έχει ως αποτέλεσµα την απροθυµία των πολιτών για ενηµέρωση. 6) Επιδιώκουµε την συνεργασία µε τα µέσα µαζικής επικοινωνίας Τα µέσα µαζικής επικοινωνίας είναι σηµαντικές πηγές πληροφόρησης των πολιτών κυρίως σε περιπτώσεις εκτάκτων περιστατικών. Η πρόσβαση στα µέσα µαζικής επικοινωνίας δίνει την δυνατότητα για ένα εποπτικό τρόπο παρουσίασης πληροφοριών που αφορούν την ασφάλεια των πολιτών. 7. Απευθυνόµαστε στους πολίτες µιλώντας µε σαφήνεια Η χρησιµοποίηση σύνθετης επιστηµονικής ορολογίας έχει αποδειχτεί πως αποτελεί τροχοπέδη στην αποτελεσµατική επικοινωνία µε τους πολίτες. Για την ενηµέρωση του κοινού επιλέγουµε γλώσσα απλή, η οποία περιλαµβάνει όσο το δυνατόν λιγότερους τεχνικούς όρους, έτσι ώστε να µπορεί να είναι κατανοητή. Γενικά, η ενηµέρωση του κοινού για τους κινδύνους από βιοµηχανικά ατυχήµατα µεγάλης έκτασης θα πρέπει να συνδυάζει: α) την κατηγοριοποίηση των βιοµηχανικών ατυχηµάτων β) την ερµηνεία της έννοιας του κινδύνου για τον άνθρωπο από ένα βιοµηχανικό ατύχηµα καθώς και των µεγεθών που χρησιµοποιούνται από τους επιστήµονες για να τον εκτιµήσουν. γ) την παράθεση γενικών οδηγιών για τον τρόπο αντίδρασης των πολιτών στην περίπτωση βιοµηχανικού ατυχήµατος. α) Κατηγοριοποίηση των βιοµηχανικών ατυχηµάτων Οι βασικές κατηγορίες των βιοµηχανικών ατυχηµάτων είναι οι εξής: ατυχήµατα που προέρχονται από εύφλεκτες ουσίες ατυχήµατα που προέρχονται από εκρηκτικές ουσίες ατυχήµατα που προέρχονται από τοξικές ουσίες β) Μεγέθη που χρησιµοποιούνται για την εκτίµηση του κινδύνου από βιοµηχανικά ατυχήµατα µεγάλης έκτασης Τα βασικά µεγέθη, που µπορούν να χρησιµοποιηθούν στα πλαίσια ενηµέρωσης του κοινού προκειµένου να εκτιµηθεί ο κίνδυνος από βιοµηχανικά ατυχήµατα, είναι τα παρακάτω: Η πιθανότητα να πραγµατοποιηθεί ένα βιοµηχανικό ατύχηµα Η ποσότητα της επικίνδυνης ουσίας που έχει διαφύγει στο περιβάλλον κατά τη διάρκεια ενός βιοµηχανικού ατυχήµατος 3
Οι επικίνδυνες τιµές συγκέντρωσης της ουσίας που διέφυγε στο περιβάλλον και οι επιτρεπτοί χρόνοι έκθεσης των ανθρώπων στις συγκεντρώσεις αυτές σε περίπτωση ατυχήµατος που προέρχεται από τοξική ουσία Τα επίπεδα της θερµικής ακτινοβολίας σε περίπτωση ατυχήµατος που προέρχεται από εύφλεκτη ουσία Οι υπερπιέσεις σε περίπτωση ατυχήµατος που προέρχεται από εκρηκτική ουσία Τα µεγέθη αυτά µπορούν να εξηγηθούν στους πολίτες µε ταυτόχρονη αναφορά χαρακτηριστικών τιµών τους και κατάλληλων επεξηγηµατικών παραδειγµάτων έτσι ώστε να γίνει κατανοητή η σηµασία τους. γ) Γενικές οδηγίες που ακολουθούνται από τους πολίτες στην περίπτωση βιοµηχανικού ατυχήµατος µεγάλης έκτασης Σε περίπτωση κατά την οποία ένα βιοµηχανικό ατύχηµα συµβεί, οι πολίτες θα λάβουν γνώση ενός τέτοιου γεγονότος µε τη βοήθεια συστήµατος ειδοποίησης, π.χ. του συναγερµού, ο οποίος θα ηχήσει. Οι πολίτες πρέπει να είναι καλά ενηµερωµένοι για το σύστηµα ειδοποίησης, ώστε σε περίπτωση ενεργοποίησής του, να µπορέσουν να αντιδράσουν κατάλληλα. Μερικές από τις προφυλάξεις που ίσως κριθούν αναγκαίες, ανάλογα µε το περιστατικό, είναι : να µείνουν µέσα στα σπίτια και στους χώρους εργασίας τους ή γενικά να προσπαθήσουν να βρεθούν σε εσώκλειστους χώρους να κλείσουν τις πόρτες και τα παράθυρα των εσώκλειστων χώρων µέσα στους οποίους βρίσκονται να ειδοποιήσουν τους γείτονες σχετικά µε το ατύχηµα, ιδίως αν αυτοί είναι ηλικιωµένοι να ακούσουν τους τοπικούς ραδιοφωνικούς ή τηλεοπτικούς σταθµούς για να µπορέσουν να πληροφορηθούν για το βιοµηχανικό ατύχηµα, για τις ανακοινώσεις των ηµοσίων Αρχών και για το πώς πρέπει να δράσουν στη συνέχεια προκειµένου να προστατέψουν την υγεία τους να µην πλησιάζουν στο χώρο του ατυχήµατος να µην προσπαθήσουν να επικοινωνήσουν τηλεφωνικά µε την Πυροσβεστική Υπηρεσία, την Αστυνοµία, τα Νοσοκοµεία και τις Σωστικές Αρχές προκειµένου να πάρουν πληροφορίες εκτός αν υπάρχει άµεση ανάγκη και χρειάζονται βοήθεια Πιο συγκεκριµένα στην περίπτωση κατά την οποία η ουσία που εµπλέκεται στο ατύχηµα είναι εύφλεκτη ή εκρηκτική τότε οι πολίτες θα πρέπει να είναι ενήµεροι ώστε: να σβήσουν όλες τις εστίες φωτιάς να σβήσουν τις µηχανές που λειτουργούν να απενεργοποιήσουν όλες τις πηγές που θα µπορούσαν να προκαλέσουν έκρηξη Ειδική µνεία λαµβάνεται από το κράτος και τις αρχές επέµβασης προκειµένου να βοηθηθούν ευαίσθητες οµάδες πολιτών όπως είναι τα παιδιά στα σχολεία, οι ασθενείς στα νοσοκοµεία και οι ηλικιωµένοι στους οίκους ευγηρίας. 4
Από τα προηγούµενα είναι φανερό πως η ενηµέρωση των πολιτών πάνω σε θέµατα βιοµηχανικών ατυχηµάτων είναι συνυφασµένη µε τη µεταφορά στο κοινό της έννοιας του κινδύνου. Ο κίνδυνος µπορεί να αποτελεί για τους επιστήµονες µια έννοια συνδεδεµένη µε αριθµητικά µεγέθη και στατιστικές, για τους πολίτες όµως είναι µια έννοια αρνητική, συνδεδεµένη αποκλειστικά µε την πρόκληση τραυµατισµών, ασθενειών ή θανάτου. Η ψυχολογία εποµένως των πολιτών είναι ένα θέµα που θα πρέπει να τυγχάνει ιδιαίτερης προσοχής κατά την ανάπτυξη ενός προγράµµατος ενηµέρωσης. Τα µηνύµατα που θα δίνονται στους πολίτες θα πρέπει να αποτρέπουν την ανάπτυξη αισθήµατος φόβου ή πανικού. Αντίθετα θα πρέπει να εστιάζουν στην ασφάλεια των πολιτών, την οποία προσπαθούν να διαφυλάξουν η πολιτεία και η βιοµηχανία µε την ανάπτυξη σχεδίων εκτάκτου ανάγκης σε περίπτωση βιοµηχανικού ατυχήµατος, και την οποία µπορούν να εξασφαλίσουν οι ίδιοι οι πολίτες µε τον σωστό τρόπο δράσης τους κατά τη διάρκεια ενός ατυχήµατος. Μέθοδοι Ενηµέρωσης Κοινού σε Κανονικές Συνθήκες Το άρθρο 8 της οδηγίας Seveso ορίζει σαφώς ότι το κοινό πρέπει να πληροφορείται επαρκώς για τα πιθανά βιοµηχανικά ατυχήµατα, τα σχέδια εκτάκτου ανάγκης και τα µέτρα ασφαλείας που λαµβάνονται σε περίπτωση αστοχίας κατά τη διάρκεια της βιοµηχανικής δραστηριότητας σε µια περιοχή. Η ευθύνη για την ενηµέρωση ανήκει στους κρατικούς φορείς και στην βιοµηχανία. Μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της ενηµέρωσης, σηµαντική είναι η πρωτοβουλία που µπορούν να αναλάβουν οι ίδιοι οι πολίτες, οι οποίοι έχουν το δικαίωµα να ζητούν πληροφορίες για τα σχετικά µε τα βιοµηχανικά ατυχήµατα ζητήµατα από τους αρµόδιους φορείς. Α. Ο κύριος τρόπος πληροφόρησης του κοινού είναι η αποστολή ενηµερωτικών φυλλαδίων σε όλους τους πολίτες, που είναι πιθανόν να εκτεθούν στις συνέπειες ενός βιοµηχανικού ατυχήµατος. Η ενηµέρωση είναι µια διαδικασία δυναµική και κατά συνέπεια θα πρέπει να επαναλαµβάνεται περιοδικά. Οι πληροφορίες θα πρέπει να παρέχονται στο κοινό τουλάχιστον µια φορά κάθε έτος. Σε περίπτωση φυσικά που οι χηµικές ουσίες ή τα στάδια που περιλαµβάνονται στη βιοµηχανική δραστηριότητα αλλάξουν τότε η ενηµέρωση του κοινού πρέπει να είναι άµεση. Οι πληροφορίες, που θα υπάρχουν στα ενηµερωτικά φυλλάδια που θα διανέµονται στους πολίτες πρέπει να περιέχουν: το όνοµα της βιοµηχανίας την περιοχή στην οποία είναι εγκατεστηµένη η βιοµηχανία και περιγραφή της περιοχής αυτής τον σκοπό της βιοµηχανικής δραστηριότητας και τα στάδια που αυτή περιλαµβάνει το όνοµα και τις πιο σηµαντικές φυσικές και χηµικές ιδιότητες των χηµικών ουσιών που συµµετέχουν σε όλα τα στάδια της βιοµηχανικής δραστηριότητας το είδος των βιοµηχανικών ατυχηµάτων µεγάλης έκτασης που είναι πιθανόν να προκύψουν κατά τη διάρκεια της λειτουργίας της βιοµηχανίας και τις συνέπειες τους στους ανθρώπους και στο περιβάλλον τα σχέδια εκτάκτου ανάγκης που αναπτύσσονται και τα µέτρα ασφαλείας τα οποία λαµβάνονται σε περίπτωση ατυχήµατος µεγάλης έκτασης από τη 5
βιοµηχανία και τους αρµόδιους κρατικούς φορείς µε σκοπό τον περιορισµό των συνεπειών του ατυχήµατος στους ανθρώπους και στο περιβάλλον τον σωστό τρόπο αντίδρασης και τα µέτρα ασφαλείας που µπορούν να λάβουν οι πολίτες έτσι ώστε να ελαχιστοποιήσουν τον κίνδυνο στον οποίο εκτίθενται τους υπεύθυνους της βιοµηχανίας για θέµατα ενηµέρωσης των πολιτών καθώς και άλλους φορείς στους οποίους µπορούν οι πολίτες να απευθύνονται εφόσον επιθυµούν εκτενέστερη πληροφόρηση σε θέµατα βιοµηχανικών ατυχηµάτων Οι πληροφορίες που θα δίνονται στο κοινό θα πρέπει να είναι σαφείς, ευκολονόητες και συνοπτικές έτσι ώστε να µπορούν να διαβάζονται εύκολα από τους πολίτες σε περίπτωση ενός ατυχήµατος. Οι πολίτες θα πρέπει να παροτρύνονται να κρατούν τα φυλλάδια σε κατάλληλο µέρος έτσι ώστε να µπορούν ανατρέξουν σε αυτά σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Β. Ένας άλλος τρόπος, µε τον οποίο είναι δυνατόν να επιτευχθεί η ενηµέρωση του κοινού, είναι η διοργάνωση δηµόσιων οµιλιών. Οι εκδηλώσεις αυτού του είδους επιτρέπουν την καλύτερη επαφή των πολιτών µε τους κρατικούς φορείς και τους φορείς της βιοµηχανίας. Οι διοργανώσεις οµιλιών δίνουν την δυνατότητα της ενεργής συµµετοχής των πολιτών, οι οποίοι µπορούν άµεσα, αφενός να συζητήσουν µε τους αρµοδίους και αφετέρου να καταθέσουν τις προτάσεις τους για την καλύτερη περιφρούρηση της ασφάλειάς τους. Γ. Η παρουσίαση εκποµπών στην τηλεόραση και το ραδιόφωνο και η δηµοσίευση άρθρων στις εφηµερίδες για θέµατα βιοµηχανικής ασφάλειας είναι σηµαντικοί τρόποι ενηµέρωσης του κοινού. Ωστόσο, αυτού του είδους η ενηµέρωση ενέχει κινδύνους, δεδοµένου του γεγονότος της παρακολούθησης των µέσων µαζικής επικοινωνίας από την πλειοψηφία των πολιτών. Πράγµατι, οι πληροφορίες για θέµατα βιοµηχανικών ατυχηµάτων, όταν αυτές µεταδίδονται µέσα από την τηλεόραση, το ραδιόφωνο ή τις εφηµερίδες, απευθύνονται στο σύνολο των πολιτών και όχι µόνο στους πολίτες που είναι πιθανόν να εκτεθούν στις συνέπειες ενός βιοµηχανικού ατυχήµατος. Αυτό το γεγονός µπορεί να έχει ως συνέπεια την δηµιουργία ενός αισθήµατος ανησυχίας και φόβου από τους πολίτες. Για τον λόγο αυτό, όταν επιλέγονται αυτά τα µέσα για την ενηµέρωση του κοινού θα πρέπει να δίνεται εξαιρετική προσοχή στον τρόπο παρουσίασης των µηνυµάτων που µεταδίδονται στους πολίτες.. Τέλος, σηµαντική είναι η συµβολή των ειδικών επιστηµόνων οι οποίοι επισκέπτονται υπηρεσίες, σχολεία, νοσοκοµεία και γενικότερα δηµόσιους χώρους στους οποίους εργάζονται ή παρευρίσκονται πολίτες. Οι ειδικοί αυτοί επιστήµονες µπορούν, µέσω της επιστηµονικής τους κατάρτισης σε θέµατα βιοµηχανικών ατυχηµάτων και της επικοινωνιακής τους ικανότητας να ενηµερώσουν το κοινό σχετικά µε τις πρακτικές αυτοπροστασίας τις οποίες θα πρέπει να αναπτύσσουν οι πολίτες σε περίπτωση ατυχήµατος µεγάλης έκτασης. 6