ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΓΕΩΡΓΙΑΣ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΜΑ: Μελέτη ανάπτυξης αποδόσεων και τεχνολογικών χαρακτηριστικών ρίγανης (Origanum heracleoticum = O. vulgare ssp hirtum) σε διαφορετικά επίπεδα αζώτου ήµητρα Ευτέρπη Κ. Σωτηροπούλου Αθήνα 2008

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΓΕΩΡΓΙΑΣ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΜΑ: Μελέτη ανάπτυξης αποδόσεων και τεχνολογικών χαρακτηριστικών ρίγανης (Origanum heracleoticum = O. vulgare ssp hirtum) σε διαφορετικά επίπεδα αζώτου ήµητρα Ευτέρπη Κ. Σωτηροπούλου Επταµελής Εξεταστική Επιτροπή: Επιβλέπων: Α. Καραµάνος, Καθηγητής Γ.Π.Α. Μέλη: 1. Π. Ευθυµιάδης, Καθηγητής Γ.Π.Α. 2. Χρ. Αυγουλάς, Καθηγητής Γ.Π.Α. Μ. Πολυσίου, Καθηγητής Γ.Π.Α 4. Σπ. Κίντζιος, Αν. Καθηγητής Γ.Π.Α 5. Κ. Θάνος, Αν. Καθηγητής Ε.Κ.Π.Α. Τµήµα Βιολογίας 6. Κ. Γεωργίου, Επ. Καθηγητής Ε.Κ.Π.Α. Τµήµα Βιολογίας Αθήνα 2008

Στα παιδιά µου Στέφανο και Κάτε

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Με την ολοκλήρωση της εργασίας αυτής αισθάνοµαι την ανάγκη να ευχαριστήσω όλους όσους µε βοήθησαν και µε στήριξαν σε αυτή την προσπάθεια. Θερµά ευχαριστώ τον Καθηγητή του Εργαστηρίου Γεωργίας του Γ.Π.Α. κ. Ανδρέα Ι. Καραµάνο για την ανάθεση του θέµατος, την καθοδήγηση, τις εύστοχες παρατηρήσεις και διορθώσεις. Επίσης τον Καθηγητή του Εργαστηρίου Γεωργίας του Γ.Π.Α. κ. Παναγιώτη Ευθυµιάδη για τις χρήσιµες παρατηρήσεις και υποδείξεις του όπως επίσης και τον Καθηγητή του Εργαστηρίου Γεωργίας του Γ.Π.Α. κ. Χρήστο Αυγουλά, ο οποίος πάντα πρόθυµα µου προσέφερε τη βοήθειά του. Ευχαριστώ όλα τα µέλη του Εργαστηρίου Γεωργίας για τη συµπαράσταση και την αρµονική συνεργασία την οποία είχαµε. Ευχαριστίες οφείλω στον Καθηγητή Γ.Π.Α. και ιευθυντή του Εργαστηρίου Γενικής Χηµείας κ. Μόσχο Πολυσίου για τις χρήσιµες συµβουλές και υποδείξεις του καθ όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της εργασίας αυτής. Επίσης θα πρέπει να ευχαριστήσω τον Αναπληρωτή Καθηγητή Γ.Π.Α. κ. Σπύρο Κίτζιο, τον Αναπληρωτή Καθηγητή Ε.Κ.Π.Α του Τµήµατος Βιολογίας κ. Κ. Θάνο και τον Επίκουρο Καθηγητή Ε.Κ.Π.Α. του Τµήµατος Βιολογίας κ. Κυριάκο Γεωργίου για το χρόνο που αφιέρωσαν στη µελέτη της διδακτορικής µου διατριβής. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον Καθηγητή Γ.Π.Α. κ. Παντούση Καλτσίκη για τη καθοδήγηση και τη σηµαντική βοήθεια που µου προσέφερε στη στατιστική επεξεργασία των αποτελεσµάτων. Επίσης τον Επίκουρο Καθηγητή του Εργαστηρίου Φυσιολογίας και Μορφολογίας Φυτών κ. Γιώργο Αϊβαλάκη, τη συνάδελφο Γεωπόνο κ. ήµητρα αφερέρα του Εργαστηρίου Γενικής Χηµείας, όπως και τον κ. Σ. άλλα του Εργαστηρίου Γεωργικής Χηµείας, οι οποίοι µε βοήθησαν στην διεκπεραίωση των εργαστηριακών αναλύσεων και µετρήσεων της παρούσης εργασίας. Από καρδιάς ευχαριστώ τους φίλους και συναδέλφους στο ΚΠΕ Αργυρούπολης και ιδιαίτερα την κ. Κ. Μπαζίγου και κ. Χ. Νοµικού, µε τους οποίους είχα την τύχη να συνεργαστώ ως µέλος της Παιδαγωγικής Οµάδας για τη στήριξη, συµπαράσταση, κατανόηση και βοήθεια που µου προσέφεραν. Για τους ίδιους λόγους ευχαριστώ τη φίλη κ. Π. Λιούµπη, όπως επίσης και την κ. Κ. Στυλιανοπούλου η οποία φρόντισε να βρεθούν λύσεις σε πρακτικά θέµατα ώστε να διευκολυνθεί η ολοκλήρωση της εργασίας αυτής. Τέλος οφείλω ένα µεγάλο ευχαριστώ στην οικογένειά µου η οποία µε στήριξε και µε βοήθησε µε υποµονή και ενδιαφέρον.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... ΠΕΡΙΛΗΨΗ... SUMMARY... I V VIII 1 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 1 Αρωµατικά και Φαρµακευτικά φυτά... 1.1. Ιστορικά στοιχεία... 1.2. Ιδιότητες αιθέρια έλαια... 4 2 Αρωµατικά και Φαρµακευτικά φυτά της Ελλάδας... 6 Οικογένεια Lamiaceae... 9 4 Ρίγανη... 11 4.1. Γενικά... 11 4.2. Αιθέρια έλαια... 12 4.. Ταξινόµηση Περιγραφή... 14 4.4. Τεχνική καλλιέργειας... 19 5 Αζωτούχος λίπανση... 21 5.1. Αζωτούχος λίπανση και περιβάλλον... 21 5.2. Αζωτούχος λίπανση αρωµατικών φυτών... 22 6 Σκοπός της εργασίας... 2 2ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΥΛΙΚΑ ΜΕΘΟ ΟΙ... 25 1 Πειραµατικό σχέδιο... 27 2 Γενικά στοιχεία για τον πειραµατικό αγρό... 28 Φυτικό υλικό... 29 4 Εγκατάσταση εκτέλεση πειράµατος... 1 5 Καλλιεργητικές φροντίδες... 1 5.1. Προετοιµασία αγρού... 1 5.2. Άρδευση... 2 5.. Ζιζανιοκτονία... 2 5.4. Φυτοπροστασία... 2 6 ειγµατοληψία, µετρήσεις και προσδιορισµοί... 6.1. Μη καταστρεπτικές δειγµατοληψίες... 6.2. Καταστρεπτικές δειγµατοληψίες... 4 6.2.1. Φυτικά χαρακτηριστικά υπέργειου µέρους... 4 I

6.2.2. Ριζικό σύστηµα... 5 6.2.. Περιεκτικότητα των φύλλων σε χλωροφύλλη... 6 6.. Προσδιορισµοί αιθερίων ελαίων... 7 6..1. Απόσταξη... 7 6..2. Ποσοτικός προσδιορισµός και ταυτοποίηση των περιεχοµένων συστατικών του αιθερίου ελαίου της ρίγανης... 8 7 Εδαφικές αναλύσεις... 41 8 Στατιστική ανάλυση... 4 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ... 45 1 ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ... 47 2 Ε ΑΦΙΚΟ ΑΖΩΤΟ ΣΤΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΑ ΤΕΜΑΧΙΑ... 5 ΦΥΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ... 54. 1. Μέσο ύψος φυτών... 54. 2. Μέσο µήκος µεσογονατίων... 58.. Μέσος αριθµός βλαστών /φυτό... 62. 4. Μέσος αριθµός δικλαδώσεων /φυτό... 66. 5. Μέσος αριθµός διακλαδώσεων / βλαστό... 68. 6. Μέσος αριθµός ταξιανθιών /φυτό... 70. 7. Μέσος αριθµός ταξιανθιών / βλαστό... 72. 8. Συνολικό ξηρό βάρος βλαστών/ φυτό... 74. 9. Μέσο ξηρό βάρος βλαστού... 76. 10. Συνολικό ξηρό βάρος ταξιανθιών/ φυτό... 78. 11. Μέσο ξηρό βάρος ταξιανθιών/ βλαστό... 80. 12. Μέσο ξηρό βάρος ταξιανθίας... 82. 1. Συνολικό ξηρό βάρος φύλλων/ φυτό... 84. 14. Μέσο ξηρό βάρος φύλλων/ βλαστό... 86. 15. είκτης φυλλώµατος (LAI)... 88. 16. Ξηρό βάρος φύλλων/ φυλλική επιφάνεια... 90. 17. Μέσο ξηρό βάρος του υπέργειου µέρους του φυτού... 92. 18. Ολικό ξηρό βάρος του υπέργειου µέρους των φυτών/ στρέµµα... 94. 19. Ολικό µήκος ριζών... 96. 20. Μέση διάµετρος ριζών... 97. 21. Μέσος όγκος ριζών... 98. 22. Ριζική πυκνότητα... 99. 2. Μέσο ξηρό βάρος ρίζας... 100. 24. Μέση ολική χλωροφύλλη / gr φύλλου... 101. 25. Μέση χλωροφύλλη a/ gr φύλλου... 102. 26. Μέση χλωροφύλλη b/ gr φύλλου... 10 II

4. ΑΙΘΕΡΙΑ ΕΛΑΙΑ... 104 4. 1. Μέση περιεκτικότητα % (v/w) των φύλλων σε αιθέριο έλαιο... 104 4. 2. Μέση ποσότητα αιθερίου ελαίου φύλλων/ φυτό... 106 4.. Μέση απόδοση αιθερίου ελαίου των φύλλων των φυτών ρίγανης/στρέµµα 108 4. 4. Μέση περιεκτικότητα % (v/w) των ταξιανθιών σε αιθέριο έλαιο... 110 4. 5. Μέση ποσότητα αιθερίου ελαίου των ταξιανθιών / φυτό... 112 4. 6. Μέση απόδοση σε αιθέριο έλαιο των ταξιανθιών / στρέµµα... 114 4. 7. Ολική ποσότητα αιθερίου ελαίου/ στρέµµα... 116 4. 8. Συγκέντρωση αιθερίου ελαίου/ φυτό... 118 5. ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΑΙΘΕΡΙΩΝ ΕΛΑΙΩΝ... 120 5. 1. α- Θουγένιο... 120 5. 2. α- Πινένιο... 12 5.. Καµφένιο... 126 5. 4. β- Πινένιο... 129 5. 5. 1- Οκτέν- - όλη... 11 5. 6. Μυρκένιο... 14 5. 7. α- Φελλανδρένιο... 17 5. 8. α- Τερπινένιο... 19 5. 9. π- Κυµένιο... 142 5. 10. γ- Τερπινένιο... 145 5. 11. cis Υδροσαβινένιο... 148 5. 12. Τερπινολένιο... 151 5. 1. π- Κυµενένιο... 15 5. 14. Λιναλοόλη... 155 5. 15. Βορνεόλη... 158 5. 16. Τερπινέν- 4- όλη... 161 5. 17. Ναφθαλένιο... 164 5. 18. π- Κυµέν- 8- όλη... 166 5. 19. α- Τερπινεόλη... 169 5. 20. cis- ιϋδροκαρβόνη... 172 5. 21. trans ιϋδροκαρβόνη... 174 5. 22. α- Θυµοκινόνη... 177 5. 2. β- Θυµοκινόνη... 178 5. 24. Οξικό βορµύλιο... 179 5. 25. Θυµόλη... 180 5. 26. Καρβακρόλη... 18 5. 27. Ευγενόλη... 186 5. 28. Βουρβονένιο... 188 5. 29. Καρυοφυλλένιο... 190 5. 0. α- Καρυοφυλλένιο... 194 III

5. 1. β- δισαβολένιο... 197 5. 2. cis Καλαµενένιο... 201 5.. Σπαθουλενόλη... 202 5. 4. Οξείδιο του καρυοφυλλενίου... 204 5. 5. επί- α- ισαβολόλη... 207 5. 6. α- ισαβολόλη... 208 5. 7. Σεσκικινεόλη... 210 5. 8. Σεσκιφελλανδρένιο... 211 5. 9. Καρβοτανακετόνη... 212 5. 40. Οκιµένιο... 214 5. 41. π- Κυµένιο + γ- Τερπινένιο (πρόδροµες ουσίες)... 215 5. 42. Θυµόλη+ Καρβακρόλη... 218 5. 4. π- Κυµένιο +γ- Τερπινένιο + Θυµόλη + Καρβακρόλη... 221 5. 44. Υδρογονάνθρακες... 225 5. 45. Οξυγονούχα συστατικά... 228 5. 46. Μονοτερπένια... 21 5. 47. Σεσκιτερπένια... 24 4 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΥΖΗΤΗΣΗ... 27 Φυτικά χαρακτηριστικά... 29 Αιθέρια έλαια... 247 Σύσταση αιθερίων ελαίων... 25 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 262 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 265 IV

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να εξεταστεί η επίδραση της ανόργανης αζωτούχου λίπανσης µε νιτρική αµµωνία στα φυτικά χαρακτηριστικά, στην απόδοση και στη συγκέντρωση αιθερίου ελαίου σε φυτά ρίγανης (Origanum vulgare ssp. hirtum) όπως επίσης και σύνθεση του αιθερίου ελαίου. Το πείραµα έγινε σύµφωνα µε το σχέδιο των Τυχαιοποιηµένων Πλήρων Οµάδων και επαναλήφθηκε για καλλιεργητικές περιόδους (2001 2002 200). Οι επεµβάσεις αφορούσαν στη λίπανση φυτών ρίγανης µε νιτρική αµµωνία (4,5-0-0), σε ποσότητες 0, 4, 8, και 12 Kg αζώτου /στρέµµα. Ο πειραµατικός αγρός εγκαταστάθηκε στην περιοχή Θροφαρί, του νοµού Κορινθίας, σε υψόµετρο 790 m. Και τις τρεις χρονιές, η συγκοµιδή των φυτών έγινε στην άνθισή τους, ακολούθησε ξήρανση και µετρήσεις των φυτικών χαρακτηριστικών. Το 2002 και 200 έγινε επιπλέον απόσταξη των φύλλων και των ταξιανθιών, ποσοτικός προσδιορισµός των περιεχοµένων συστατικών του αιθέριου ελαίου τους µε αεριοχρωµατογραφία/ φασµατοµετρία µαζών (GC/MS) και ταυτοποίηση των περιεχοµένων συστατικών του αιθέριου ελαίου. Το 2002 και 200 επίσης, από την ηµέρα της λίπανσης µέχρι την ηµέρα της συγκοµιδής τους και ανά δέκα πέντε ηµέρες, έγιναν µη καταστρεπτικές µετρήσεις του ύψους, του αριθµού των βλαστών και την κόµβων των φυτών. Από τις µετρήσεις φάνηκε ότι η αζωτούχος λίπανση στα συγκεκριµένα πειράµατα, δεν επηρέασε το ύψος των φυτών και το µήκος των µεσογονατίων διαστηµάτων των βλαστών της ρίγανης. Επηρέασε όµως τη βιοµάζα (συνολικό ξηρό βάρος του υπέργειου µέρους των φυτών /στρ.), το δείκτη φυλλώµατος (LAI) και το ξηρό βάρος των φύλλων /φυλλική επιφάνεια. Οι τιµές αυτών των χαρακτηριστικών πήραν τη µέγιστη τιµή τους στα 8 Kg αζώτου /στρ. Η αύξηση της βιοµάζας οφείλεται στην αύξηση του αριθµού των βλαστών/ φυτό, που είχε ως αποτέλεσµα την αύξηση του ξηρού βάρους των βλαστών, των φύλλων και των ταξιανθιών / φυτό. Η αζωτούχος λίπανση δεν επηρέασε το ξηρό βάρος των βλαστών, φύλλων και ταξιανθιών/ βλαστό. Επηρέασε όµως το λόγο του ξηρού βάρους των φύλλων /φυλλική επιφάνεια, ο οποίος µειώθηκε όταν η ποσότητα αζώτου στο έδαφος έγινε 12 Kg /στρ. Από µετρήσεις που έγιναν µετά την τελευταία συγκοµιδή, παρατηρήθηκε ότι η χρήση Νιτρικής Αµµωνίας δεν επηρέασε τη διάµετρο των ριζών. Αύξησε όµως τη ριζική πυκνότητα, το ολικό µήκος, και τον όγκο τους. Επίσης, στα 8 Kg αζώτου/ στρ αυξήθηκε σηµαντικά το ξηρό βάρος των ριζών. Από µετρήσεις του ιδίου έτους παρατηρήθηκε ότι η προσθήκη 12 Kg αζώτου /στρ στο έδαφος αύξησε σηµαντικά την τιµή της χλωροφύλλης/g φύλλου. Η αύξηση αυτή οφειλόταν στη σηµαντική αύξηση της χλωροφύλλης α. Η χλωροφύλλη β αυξήθηκε, αλλά όχι σηµαντικά. ιαφορές στα φυτικά χαρακτηριστικά της ρίγανης παρατηρήθηκαν και ανάµεσα στις τρεις καλλιεργητικές περιόδους. Οι διαφορές αυτές αποδίδονται στις διαφορετικές καιρικές V

συνθήκες (θερµοκρασία, βροχόπτωση και υγρασία ατµόσφαιρας) που επικράτησαν στην περιοχή, κατά τη διάρκεια των τριών ετών. Το ύψος των φυτών αυξήθηκε αντιστρόφως ανάλογα µε τον αριθµό των βλαστών. Το µέσο ξηρό βάρος του υπέργειου µέρους του φυτού αυξήθηκε σηµαντικά από το πρώτο στο δεύτερο έτος, το οποίο όµως δεν είχε σηµαντικές διαφορές από το τρίτο. Η αύξηση, η οποία επηρεάστηκε από τους περιβαλλοντικούς παράγοντες και το στάδιο ανάπτυξης του φυτού ήταν αποτέλεσµα κυρίως της αύξησης του αριθµού των βλαστών και του ξηρού βάρους των φύλλων. Από τις µη καταστρεπτικές µετρήσεις προέκυψε ότι, το ύψος που είχαν τα φυτά στη συγκοµιδή ήταν σηµαντικά µεγαλύτερο από το ύψος που είχαν στην πρώτη µέτρηση, η αύξησή του ήταν ανάλογη του αριθµού των κόµβων των βλαστών και αντιστρόφως ανάλογη µε τον αριθµό των βλαστών. Από την πρώτη κιόλας µέτρηση µετά τη λίπανση, φάνηκε ότι τα 8 Kg αζώτου /στρ αύξησαν τον αριθµό βλαστών. Η παραγόµενη ποσότητα αιθερίου ελαίου αυξήθηκε και στα φύλλα και στις ταξιανθίες µετά τη λίπανση µε Νιτρική Αµµωνία και πήρε τη µέγιστη τιµή της όταν προστέθηκαν 8 Kg αζώτου /στρ. Η αύξηση της παραγωγής οφείλεται στην αύξηση της φυτικής µάζας µια και δεν επηρεάστηκε η συγκέντρωσή του αιθερίου ελαίου στα φύλλα και στις ταξιανθίες. Επίσης παρατηρήθηκε ότι η ποσότητα των αιθερίων ελαίων που παράγεται από τις ταξιανθίες είναι µεγαλύτερη από αυτή των φύλλων. Από τις αναλύσεις προέκυψε ότι, τα κύρια συστατικά του λαδιού ήταν η καρβακρόλη, η θυµόλη, το π-κυµένιο και το γ- τερπινένιο. Και τις δυο χρονιές το άθροισµα των τεσσάρων αυτών ουσιών κυµάνθηκε σε πολύ υψηλά επίπεδα και στις ταξιανθίες και στα φύλλα. Η περιεκτικότητα σε καρβακρόλη κυµάνθηκε σε υψηλά επίπεδα και η συγκέντρωσή της ήταν υψηλότερη στις ταξιανθίες παρά στα φύλλα. Η αζωτούχος λίπανση δεν επηρέασε τη συγκέντρωση των φαινολών στις ταξιανθίες, ενώ η προσθήκη 4Kg αζώτου /στρ αύξησε τη συγκέντρωσή τους στα φύλλα και µείωσε τη συγκέντρωση των πρόδροµων ουσιών τους (πκυµένιο, γ- τερπινένιο). Από το 2002 στο 200 παρατηρήθηκε σηµαντική αύξηση στη συγκέντρωση των πρόδροµων ουσιών των φαινολικών συστατικών στις ταξιανθίες και τα φύλλα, µε παράλληλη µείωση των φαινολών, γεγονός που αποδίδεται στις διαφορετικές καιρικές συνθήκες που προηγήθηκαν των συγκοµιδών. Η Νιτρική Αµµωνία δεν επηρέασε τη συγκέντρωση των υδρογονανθράκων και των οξυγονούχων συστατικών στις ταξιανθίες ενώ στα φύλλα µείωσε τη συγκέντρωση υδρογονανθράκων µε παράλληλη αύξηση των οξυγονούχων συστατικών. Τα µονοτερπένια αποτελούν τα κύρια συστατικά του αιθέριου ελαίου της ρίγανης και δεν επηρεάστηκαν σηµαντικά από την λίπανση και στα φύλλα και στις ταξιανθίες. Το µόνο συστατικό των αιθερίων ελαίων των ταξιανθιών, που επηρεάστηκε σηµαντικά από την αζωτούχο λίπανση ήταν η λιναλοόλη, η οποία πήρε τη µέγιστη τιµή της στα 8Kg αζώτου /στρ και αυτό συνέβη µόνο το 200. Από τις αναλύσεις του εδάφους των πειραµατικών τεµαχίων, που έγιναν κατά τη λήξη του πειράµατος, δεν διαπιστώθηκαν διαφορές τόσο σε νιτρικό όσο και σε αµµωνιακό άζωτο µεταξύ των τεµαχίων. Αυτό υποδηλώνει ότι οι ποσότητες λιπάσµατος που χρησιµοποιήθηκαν VI

στο πείραµα ήταν τέτοιες ώστε απορροφήθηκαν όλες. Πρόκειται δηλαδή για ένα πετυχηµένο πρόγραµµα λίπανσης που προσέθεσε στο έδαφος τόσο λίπασµα ώστε να βοηθήσει στην αύξηση της παραγωγής βιοµάζας και λαδιού, χωρίς να οδηγεί σε σπατάλη χρηµάτων και ρύπανση του περιβάλλοντος. VII

SUMMARY The objective of the present work is to examine the effects of inorganic nitrogen fertilization with ammonium nitrate on plant characteristics, yield and concentration of essential oils of oregano plants (Oreganum vulgare ssp. hirtum) as well as on the composition of essential oils. The experiment was carried out according to the Randomized Complete Block design during three cultivation periods (2001 2002 200). The treatments involved the fertilization of oregano plants with ammonium nitrate (4,5-0-0), at rates of 0, 4, 8, and 12 Kg N /1000 m². The experimental field was established in the region of Throfari, prefecture of Corinthia, at an altitude of 790 m. Plants were harvested during full bloom then dried and their plant characteristics were subsequently measured. Additionally, in 2002 and 200, leaves and flowers were distilled and a gas chromatography / mass spectrometry (GC/MS) quantitative analysis of the substances contained in their essential oil as well as identification of essential oil components were carried out. In 2002 and 200, non-destructive measurements of plant height, number of shoots and plant nodes were also carried out every fifteen days from fertilizer application to harvest. Measurements showed that nitrogen fertilization in the specific experiments did not have an effect neither on plant height nor on the intermodal length of oregano shoots. It did, however, influence plant biomass the leaf area index (LAI) and the dry weight of leaves/unit leaf area. The values of these characteristics reached their maximum at the rate of 8 Kg N /1000 m². Biomass increase was caused by the increase in the number of shoots/plant which resulted in an increase of the dry weight of shoots, leaves and flowers / plant. Nitrogen fertilization did not influence the dry weight of shoots, leaves and flowers/shoot. It did however influence the leaf dry weight/leaf surface ratio which dropped when fertilization rate reached 12 Kg N /1000 m². The measurements carried out after the last harvest showed that the use of ammonium nitrate did not have an effect on root diameter. It did however increase root density, overall length and volume. Furthermore, at 8 Kg N /1000 m² the dry weight of roots increased considerably. Measurements carried out during the same year showed that when 12 Kg nitrogen/1000 m² were added to the soil the value of chlorophyll/g of leaf increased considerably. This increase was due to a significant increase of chlorophyll α, whereas chlorophyll β did also increase albeit not significantly. Differences in the plant characteristics of oregano were recorded over the three cultivation periods. These differences are attributed to the variable climatic conditions (temperature, precipitation and air humidity) which prevailed in the region during the three years of experimentation. Plant height increase was proportionally inverse to the number of shoots. The average dry weight of the above ground plant part increased significantly between the first and the second year, but not between the second and the third year. The increase, VIII

influenced by climatic factors and by the plant s stage of development, resulted mainly from the increase in the number of shots and in the dry weight of leaves. The non-destructive measurements showed that plant height at harvest was significantly higher than that of the first measurement; the increase was proportional to the number of shoot nodes and inversely proportional to the number of shoots. Essential oil yield increased in both leaves and flowers after the fertilization with ammonium nitrate and reached its peak value at the rate of 8 Kg N /1000 m². Yield increases were caused by the increase in plant biomass as the concentration of essential oil in leaves and flowers was unaffected. The quantity of essential oils produced by flowers was higher than that produced in leaves. The chemical analysis showed that the main oil components were carvacrol, thymol, p- cymene and c-terpinene. In both years, the sum of these four substances reached very high levels in both flowers and leaves. Carvacrol contents were at high levels and its concentration was higher in flowers than in leaves. Nitrogen fertilization did not affect the concentration of phenols in flowers; when 4Kg N /1000 m² were added, the concentration of phenols increased and the concentration of their parent substances (p-cymene, c-terpinene) decreased. A significant increase in the concentration of parent substances of phenolic compounds was recorded in flowers and leaves, with a parallel decrease in phenols, a fact attributed to the different climatic conditions before. Ammonium nitrate did not influence the concentration of hydrocarbons and oxygen components in flowers whereas it reduced the concentration of hydrocarbons in leaves with a parallel increase of oxygen components. Monoterpenes constitute the main components in oregano essential oil and fertilization did not have a significant impact on them, neither in leaves nor in flowers. The only component significantly influenced by nitrogen fertilization was linalool which reached its maximum value at 8Kg N /1000 m² in 200. Soil analysis carried out at the end of the experiment did not record any difference in nitrate nitrogen or ammonium nitrogen among experimental fields. This implies that the quantities of fertilizer applied in the experiment were consumed to a great extent by the crop. It follows that the rates applied were utilized by the crop in biomass and oil production, leaving to residues in soil. IX

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

2

1. Αρωµατικά και Φαρµακευτικά φυτά 1. 1. Ιστορικά στοιχεία Από τα πολύ παλιά χρόνια ο άνθρωπος χρησιµοποιούσε τα αρωµατικά και φαρµακευτικά φυτά για το άρωµα και τις θεραπευτικές τους ιδιότητες. Οι πρωτόγονοι πίστευαν ότι, οι ασθένειες οφείλονταν στην παρουσία κακών πνευµάτων στο ανθρώπινο σώµα. Μπορούσαν όµως να απαλλαγούν από αυτά µε τη χρήση δηλητηριωδών ή δυσάνεκτων ουσιών, ώστε να καταστήσουν το σώµα δυσάρεστο τόπο διαµονής τους (Βολιώτης, 1998). Τις ουσίες αυτές τις εύρισκαν σε φυτά, τα οποία χρησιµοποιούσαν ως «φάρµακο» για τις αρρώστιες τους. Η λέξη «φάρµακο» προήλθε από τη λέξη «φαρµακός». Σύµφωνα µε τον Αριστοφάνη οι «φαρµακοί» ήσαν άτοµα, τα οποία θυσιάζονταν κατά την εορτή των Θαργηλίων, που γίνονταν στην Αθήνα και τα Ιόνια νησιά προς τιµή της Αρτέµιδος και του ηλίου Απόλλωνα Θαργηλίου. Ο Απόλλωνας θεωρείτο ο θεός που έστελνε αλλά και έπαιρνε τις αρρώστιες, ωρίµαζε τους καρπούς και ξέραινε τα άνθη. Οι «φαρµακοί», ένας άντρας και µια γυναίκα κατά πάσα πιθανότητα καταδικασµένοι σε θάνατο, τρέφονταν µε δαπάνες της πόλης µέχρι το θάνατό τους, ώστε αυτός να αποτελέσει θυσία για την κάθαρσή της από τις ασθένειες (Λέτσας, 1957). Όπως αναφέρεται από τον Πολυσίου (2002), οι αρχαιότερες µαρτυρίες για τη χρήση αρωµατικών και φαρµακευτικών φυτών προέρχονται από έργα τέχνης και γραπτά των πολιτισµών των Ασσυρίων και των Σουµερίων. Οι Αιγύπτιοι τα χρησιµοποιούσαν για τη µουµιοποίηση των νεκρών τους. Στην αρχαία Ελλάδα ήταν γνωστά από τον 15 ο αιώνα π.χ., όπου οι νικητές των πρώτων Ολυµπιακών αγώνων στεφανώνονταν µε δάφνινα στεφάνια και πετροσέλινο. Ο Ιπποκράτης (460 π.χ.), «πατέρας της Ιατρικής», αναφέρει σε σύγγραµµά του περί τα 400 φυτά, περισσότερα από τα οποία είναι φαρµακευτικά και αρωµατικά, ο Θεόφραστος (47 π.χ.) περιγράφει ένα µεγάλο αριθµό αυτοφυών φαρµακευτικών φυτών και ο ιοσκουρίδης (1ος π.χ. αιώνας) στο έργο του «Περί ύλης ιατρικής» αναφέρει 600 φαρµακευτικά φυτά. Στην Π. ιαθήκη υπάρχουν αναφορές από τις οποίες συνάγεται ότι, τα αρωµατικά και φαρµακευτικά φυτά συγκαταλέγονταν ανάµεσα σε προϊόντα µεγάλης αξίας, όπως ο χρυσός και οι πολύτιµοι λίθοι. Οι Ρωµαίοι τα εµπορεύονταν µε την Ινδία και την Αίγυπτο. Κατά τη διάρκεια του µεσαίωνα το εµπόριο µειώθηκε µέχρι τα χρόνια πριν την αναγέννηση, όπου καθώς ο ευρωπαϊκός πολιτισµός άρχισε να αναπτύσσεται, η ζήτηση για µπαχαρικά ήταν το κλειδί για την ανάπτυξη του διεθνούς εµπορίου. Τα αρωµατικά φυτά ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους ξεκίνησε η εξερεύνηση του κόσµου το 15 ο και 16 ο αιώνα και κατ επέκταση ένα από τα αίτια της ανακάλυψης της Αµερικής. Οι Αµερικανοί άρχισαν να ασχολούνται µε το εµπόριο των αρωµατικών και φαρµακευτικών φυτών το 1672, όταν ο Elihu Yale ξεκίνησε επιχείρηση µπαχαρικών στη Βοστόνη. Από το 19 ο αιώνα και µετέπειτα αρχίζει η καλλιέργεια αρωµατικών και φαρµακευτικών φυτών µε σκοπό να χρησιµοποιηθούν ως πρώτη ύλη στις βιοµηχανίες αρωµάτων και καλλυντικών, καθώς και στις βιοµηχανίες τροφίµων και ποτών. Όµως, κάποια στιγµή η σηµασία τους περιορίστηκε λόγω της παρασκευής συνθετικών χηµικών υλικών, τα οποία µπορούσαν να υποκαταστήσουν τα αιθέρια έλαια που παράγονταν από αυτά τα φυτά και στα οποία όφειλαν

τις ιδιότητές τους. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, στο πλαίσιο της ευαισθητοποίησης της κοινής γνώµης, για µια ορθολογικότερη εκµετάλλευση των φυσικών πόρων, µείωση της κατανάλωσης συνθετικών φαρµάκων και περιορισµό της χρήσης χηµικών πρόσθετων στα τρόφιµα, ανανεώθηκε το ενδιαφέρον για τα αρωµατικά και φαρµακευτικά φυτά. Έτσι η παγκόσµια βιοµηχανία τροφίµων και ποτών, καλλυντικών και φαρµάκων επιστρέφει ξανά στη φύση, µε αποτέλεσµα να χρησιµοποιεί όλο και περισσότερο ουσίες φυτικής προέλευσης για την παρασκευή των προϊόντων της. Σήµερα, αν και η καλλιέργεια των αρωµατικών και φαρµακευτικών φυτών αυξάνεται συνεχώς στη ύση, η Ασία παραµένει ακόµα η κυρίαρχη παραγωγός. Οι ΗΠΑ είναι πλέον ο κύριος αγοραστής και ακολουθούν η Γερµανία, η Ιαπωνία και η Γαλλία, ενώ τα µεγαλύτερα κέντρα εµπορίου είναι το Αµβούργο, η Νέα Υόρκη και το Τόκιο. 1. 2. Ιδιότητες - αιθέρια έλαια Ο κόσµος των φυτών περιλαµβάνει περίπου 50.000 διαφορετικά είδη. Τα αρωµατικά και φαρµακευτικά φυτά αποτελούν µια σχετικά µικρή, αλλά ιδιαίτερα εξελιγµένη οµάδα ειδών του φυτικού βασιλείου. Τις ιδιότητές τους τις οφείλουν στα αιθέρια έλαια που περιέχουν. Το αιθέριο έλαιο είναι ένα µείγµα ουσιών που κυκλοφορεί στο φυτό και λαµβάνεται από αυτό σε πολύ συµπυκνωµένη µορφή. Παράγεται στις αδενώδεις τρίχες, οι οποίες ανάλογα µε το σχήµα τους χαρακτηρίζονται ως δισκοειδείς ή λεπιοειδείς ( εληβόπουλος, 1994). Κάθε αιθέριο έλαιο έχει χαρακτηριστική οσµή και ξεχωριστές ιδιότητες, που οφείλονται στα συστατικά του (Πολυσίου, 2002). Αυτά αποτελούν δευτερογενή παράγωγα του µεταβολισµού και µέχρι τώρα δεν έχει δοθεί κάποια ικανοποιητική εξήγηση σχετικά µε το ρόλο τους στο φυτό. Έχουν διατυπωθεί κάποιες ερµηνείες που περισσότερο έχουν χαρακτήρα χρηστικότητας. Πιθανόν να χρησιµεύουν για την προστασία του φυτού από υψηλή είτε χαµηλή θερµοκρασία, ή την αντοχή στην ξηρασία (Σκρουµπής, 1985), ή τη ρύθµιση του µεταβολισµού των φυτών (Σκρουµπής, 1985), ή την προσέλκυση επικονιαστών, (Σκρουµπής, 1985; Beker et al., 1989 (όπως αναφέρεται από τους Amiot et al. (2005)); Ayasse et al., 2000 (όπως αναφέρεται από τους Amiot et al. (2005)); Mahmoud & Croteau, 2002) ή την προστασία απέναντι σε διάφορα ανεπιθύµητα µικρόβια, µύκητες, έντοµα, ζώα, (Levin, 1976 (όπως αναφέρεται από τους Amiot et al. (2005)); Σκρουµπής, 1985; Bryant et al., 1991 (όπως αναφέρεται από τους Amiot et al. (2005)); Weker, 199; Mahmoud & Croteau, 2002). ή για την επίδραση στη βλάστηση και εδραίωση άλλων φυτών γύρω τους (Rice, 1979; Σκρουµπής, 1985; Mahmoud & Croteau, 2002; Ehlers &Thompson, 2004 (όπως αναφέρεται από Amiot et al.(2005)) ή ως αντίδραση στο ηλιακό φως (Shure & Wilson, 199 (όπως αναφέρεται από τους Amiot et al. (2005)); Kokkini et al., 1994; Close & Mc Arthur, 2002), ή δρουν ως ορµόνες, που προάγουν διάφορες λειτουργίες στο φυτό. Από όλες αυτές τις θεωρίες καµιά δε δίνει σαφή απάντηση για το ρόλο που διαδραµατίζουν τα αιθέρια έλαια στα 4

φυτά. Πιθανόν ο ρόλος τους να είναι ο συνδυασµός αυτών που αναφέρθηκαν πιο πάνω (Σκρουµπής, 1985). Σήµερα, εξ αιτίας των ιδιοτήτων τους συγκεντρώνουν το παγκόσµιο ενδιαφέρον και χρησιµοποιούνται ευρύτατα στην αρωµατοποιία, τη σαπωνοποιία, τη ζαχαροπλαστική, τη βιοµηχανία τροφίµων, τη φαρµακευτική κ.λ.π. (Goliaris, 1997). Από τα αιθέρια έλαια τα πιο ενεργά στα αντιοξειδωτικά και στα αντιβακτηριακά τεστ είναι τα πλούσια σε φαινολικά µονοτερπένια (Dornan & Deans, 2004). Τα τερπένια περιλαµβάνονται στις χηµικές ουσίες που είναι υπεύθυνες για την θεραπευτική, µαγειρική και αρωµατική χρήση των αρωµατικών και φαρµακευτικών φυτών. Τα περισσότερα τερπένια προέρχονται από διακλαδωµένες µονάδες ισοπρένιου και κατηγοριοποιούνται ανάλογα µε τον αριθµό αυτών των µονάδων που είναι παρούσες στο σκελετό του άνθρακα (Dorman & Deans, 2000). Τα µονοτερπένια είναι µια µεγάλη οικογένεια φυσικών παράγωγων τα οποία αποτελούνται από δυο ισοπρένια και είναι πιο γνωστά ως συστατικά των αιθέριων ελαίων και ως ουσίες για την άµυνα των αρωµατικών φυτών, την έλκυση των επικονιαστών και αλληλοπάθεια (Mahmoud & Croteau, 2002). Όπως αναφέρεται σε άρθρο των Moles & Westoby (2000), οι Feeny (1970); Milton (1979); Lowman & Box (198); Aide & Londono (1989); Ribeiro et al. (1994) ; Folgarait & Davidson (1995) και Goralka et al. (1996) θεωρούν ότι ένας από τους λόγους που τα νεαρά εκπτυσσόµενα φύλλα προσβάλλονται περισσότερο από φυτοφάγους µικροοργανισµούς είναι το γεγονός ότι δεν περιέχουν τόσους πολλούς δευτερογενείς µεταβολίτες που τα προστατεύουν, όπως κάνουν τα µονοτερπένια στα ώριµα φύλλα. Τα µονοτερπένια χρησιµοποιούνται ευρέως στο φαγητό, στα καλλυντικά και στις βιοµηχανίες φαρµάκων (Mahmoud & Croteau, 2002). Στις περισσότερες χώρες, όπου στις βιοµηχανίες τροφίµων υπάρχουν περιορισµοί στη χρήση συνθετικών αντιοξειδωτικών, δίνεται ιδιαίτερη σηµασία στα αρωµατικά και φαρµακευτικά φυτά, τα οποία αποτελούν φυσικές πηγές ασφαλών αντιοξειδωτικών και αντιβακτηριδιακών ουσιών (Kabouche et al., 2007). Η παρεµποδιστική τους δράση στην ανάπτυξη των βακτηρίων, ενζύµων, µυκήτων και τη σύνθεση µικροβιακών τοξινών, έχει διαπιστωθεί (Kneifel et al., 2002; Dornan & Deans, 2004) και µπορούν να χρησιµοποιηθούν στη συντήρηση τροφίµων ως κύριο ή επιπρόσθετο αντιµικροβιακό συστατικό. (Zeinali et al., 200; Burt, S. 2004; Chorianopoulos et al., 2004; De Souza et al., 2005; Viljoen et al., 2006). Τα αιθέρια έλαια που περιέχονται στα αρωµατικά φυτά, εάν προστεθούν στο τρόφιµο δεν προκαλούν αλλαγές στις οργανοληπτικές του ιδιότητες και καθυστερούν τη µικροβιακή µόλυνση. Επί πλέον, απαιτούνται µικρές ποσότητες για αυτή την δράση (Dorman & Deans, 2000), η οποία εξαρτάται από διάφορους περιβαλλοντικούς παράγοντες (Kneifel et al., 2002). Συνθήκες που ευνοούν τη δράση των αιθερίων ελαίων είναι το χαµηλό ph, χαµηλή θερµοκρασία και χαµηλά επίπεδα οξυγόνου (Burt, 2004). Στη Ν Γαλλία τα αρωµατικά φυτά χρησιµοποιούνται παραδοσιακά στην προστασία σπόρων ψυχανθών από σκαθάρια. Τα φυτά αυτά δίνουν διπλή προστασία εναντίον των ενήλικων εντόµων: κατευθείαν στα ενήλικα έντοµα και εµποδίζοντας τον πολλαπλασιασµό τους. Σε αυτή την τοξικότητα εµπλέκονται κυρίως µονοτερπένια και πολυφαινόλες. Η τοξική 5

δραστηριότητα αυτών των συστατικών θα µπορούσε να θεωρηθεί ως εναλλακτική ή συµπληρωµατική µέθοδος στα κλασσικά φάρµακα για καλύτερο έλεγχο των εντόµων και των ζωυφίων (Regnault & Hamraoui, 1997). Τα αιθέρια έλαια λόγω των πτητικών συστατικών τους θα µπορούσαν να χρησιµοποιηθούν ως απολυµαντικό δωµατίων. Η πτητικότητα είναι ένα ξεχωριστό χαρακτηριστικό το οποίο θα µπορούσε να συµβάλει στη µείωση της µικροβιακής µόλυνσης στον αέρα και σε επιφάνειες που δύσκολα φτάνουµε (Dorman & Deans, 2000). Η συνεχώς αυξανόµενη πίεση των καταναλωτών για ελαχιστοποίηση της χρήσης αντιβιοτικών στην κτηνοτροφική παραγωγή και ο φόβος ανάπτυξης ανθεκτικών στελεχών βακτηρίων, παθογόνων για τον άνθρωπο, οδήγησε την Ε.Ε. στην εφαρµογή µιας απόφασης, µε την οποία απαγορεύτηκε η χρήση της πλειοψηφίας των αντιβιοτικών-αντιµικροβιακών που χρησιµοποιούνταν ως αυξητικοί παράγοντες στη διατροφή των παραγωγικών ζώων. Όµως οι ανάγκες για αυξηµένη παραγωγή ζωικών προϊόντων µε ταυτόχρονη διατήρηση χαµηλού κόστους, δεν άλλαξαν. Έτσι άρχισε η ευρεία χρήση αιθερίων ελαίων τα οποία χρησιµοποιούνταν ήδη στη χοιροτροφία ως προσθετικό των ζωοτροφών (διεγερτικά της όρεξης), και σε in vitro µελέτες είχε διαπιστωθεί ότι έχουν αντιµικροβιακή δράση έναντι διαφόρων στελεχών βακτηρίων. Τα αποτελέσµατα και των κλινικών πειραµατισµών έδειξαν την ευεργετική επίδραση της χρήσης τους στη βελτίωση της παραγωγικότητας και στον έλεγχο νοσηµάτων των εκτρεφοµένων ζώων (Τσίνας κ.ά., 1999). Τα χηµειοθεραπευτικά µέσα, τα οποία χρησιµοποιούνται για την αντιµετώπιση των ανθρώπινων µολύνσεων και µολύνσεων των ζώων δίνουν διαφορετικούς βαθµούς εκλεκτικής τοξικότητας. Τα προϊόντα των φαρµακευτικών φυτών που εξετάστηκαν φάνηκαν να είναι δραστικά απέναντι σε ένα µεγάλο φάσµα µικροοργανισµών, αλλά υπάρχει επίσης η πιθανότητα να προκαλούν διατάραξη στη µικροχλωρίδα των οργανισµών. Για όλους αυτούς τους λόγους απαιτούνται ακόµη περισσότερες έρευνες για τις θεραπευτικές εφαρµογές των αιθερίων ελαίων πριν την συστηµατική χρήση τους για την αντιµετώπιση διαφόρων ανθρώπινων νοσηµάτων (Dorman & Deans, 2000). Αρκετά χρόνια πριν ο Μαρσέλλος (1981) στο βιβλίο του «Οδηγός των Φαρµακευτικών φυτών» τόνιζε ότι «τα φαρµακευτικά φυτά δρουν βραδέως και χωρίς άµεσα αποτελέσµατα πάνω στον ανθρώπινο οργανισµό.» και συµπλήρωνε ότι «Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες τα φυτά είναι εξ ίσου ωφέλιµα και αποτελεσµατικά, όπως οι χηµικές ουσίες, συχνά µάλιστα ταλαιπωρούν λιγότερο τον οργανισµό». 2. Αρωµατικά και φαρµακευτικά φυτά της Ελλάδας Η Ελλάδα έχοντας κατάλληλη µορφολογία εδάφους και κλιµατικές συνθήκες, όπως επίσης και αφθονία ειδών ενδηµικών αρωµατικών και φαρµακευτικών φυτών, πλεονεκτεί στον τοµέα αυτό συγκρινόµενη µε τις άλλες χώρες της Ευρώπης (Goliaris, 1997). Πολλές διαφορετικές εργασίες έχουν δείξει ότι η «µεσογειακή δίαιτα» συνδέεται µε τη µείωση ασθενειών και θανάτων που οφείλονται σε καρδιακές παθήσεις και διάφορες µορφές 6

καρκίνου. Στην πραγµατικότητα θα ήταν πιο σωστό να γίνεται λόγος για «µεσογειακές δίαιτες» µια και όλοι οι κάτοικοι των περιοχών γύρω από τη Μεσόγειο δεν τρέφονται µε τον ίδιο τρόπο (Rivera et al., 2005). Το µικρότερο ποσοστό θανάτων από καρδιακές παθήσεις και καρκίνους εµφανίζεται στην Ελλάδα και συγκεκριµένα στην Κρήτη. Ένας από τους σοβαρότερους λόγους είναι ότι, η δίαιτα των Ελλήνων είναι πλούσια σε αντιοξειδωτικά τα οποία βρίσκονται σε µεσογειακά αρωµατικά φυτά (Simopoulos, 2001; Rivera et al., 2005). Αποτελέσµατα πειραµάτων έδειξαν ότι τα αποξηραµένα αρωµατικά που χρησιµοποιούνται στη µαγειρική περιέχουν πολύ µεγαλύτερες ποσότητες αντιοξειδωτικών σε σχέση µε τα φρούτα, τα λαχανικά, τα δηµητριακά, τους ξηρούς καρπούς και τα όσπρια (Steinar et al., 200). Σήµερα τα αρωµατικά και φαρµακευτικά φυτά παρουσιάζουν παγκόσµιο ενδιαφέρον και αναµένεται να παίξουν ένα σηµαντικό ρόλο στην ελληνική γεωργία συµπληρώνοντας το εισόδηµα των γεωργών, το οποίο φαίνεται να µειώνεται ως αποτέλεσµα της αναθεώρησης της κοινής αγροτικής πολιτικής της ΕΕ. Εναλλακτικές λύσεις για τους Έλληνες παραγωγούς αποτελεί η αξιοποίηση ορεινών περιοχών, όπου τα αρωµατικά και φαρµακευτικά φυτά ευδοκιµούν πολύ περισσότερο από άλλα είδη φυτών (Goliaris, 1997). Μετά από διερεύνηση, προέκυψε ότι θα µπορούσαν να αποτελέσουν πολύ καλές εναλλακτικές καλλιέργειες για την αναδιάρθρωση των αροτραίων καλλιεργειών στη χώρα µας (Πετρόπουλος κά. 1994). Χαµοµήλι θυµάρι βασιλικός άνιθος λεβάντα αγριοµολόχα Εικόνα 1: ιάφορα αρωµατικά και φαρµακευτικά φυτά της ελληνικής χλωρίδας Τα αρωµατικά και φαρµακευτικά φυτά και τα προϊόντα τους έχουν µεγάλη ζήτηση (συνεχώς αυξανόµενη) στη διεθνή αγορά. Ως ελληνικά προϊόντα έχουν συγκριτικά πλεονεκτήµατα στην εγχώρια και διεθνή αγορά, λόγω των πλεονεκτηµάτων που διαθέτουν στα ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά τους. Παρουσιάζουν ευκολία καθετοποιηµένης παραγωγικής διαδικασίας (πρωτογενής, δευτερογενής και τριτογενής τοµέας παραγωγής) χωρίς µεγάλες 7

επενδύσεις από µικρά εταιρικά σχήµατα, συνεταιρισµούς και οικογενειακές εκµεταλλεύσεις (Πολυσίου, 2002). Παράλληλα βοηθούν και στην ανάπτυξη της µελισσοκοµίας (Σκρουµπής, 1985). Η εκµετάλλευση των αρωµατικών και φαρµακευτικών φυτών εκτός από την οικονοµική παρουσιάζει και µια κοινωνική διάσταση, δηµιουργώντας νέες θέσεις εργασίας δηλαδή ίδρυση µικρών µεταποιητικών µονάδων σε χωριά, οι οποίες θα ασχολούνται µε την πρωτογενή µεταποίηση και θα συνεργάζονται µε µεγαλύτερες καθετοποιηµένες µονάδες. Ως συνέπεια αυτής της απασχόλησης θα είναι η συγκράτηση του αγροτικού πληθυσµού σε αγροτικές, νησιωτικές και µειονεκτικές περιοχές, συµπληρώνοντας το εισόδηµά τους µε µια επιπλέον πρόσοδο. Με τον τρόπο αυτό δίνεται η δυνατότητα απασχόλησης όλων των µελών της οικογένειας µε τη δηµιουργία µικρής βιοτεχνίας που θα δραστηριοποιείται στον κλάδο της µεταποίησης. (Τσόγκας, 2005). Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν αν εξεταστούν και από περιβαλλοντική διάσταση. Η καλλιέργεια αρωµατικών και φαρµακευτικών φυτών βοηθά στην προστασία του περιβάλλοντος από αλόγιστη και άναρχη συλλογή και εκµετάλλευση αυτοφυών αρωµατικών και φαρµακευτικών φυτών. Τα φυτά αυτά συντελούν στη µείωση της διάβρωσης των εδαφών (το οποίο έχει ως συνέπεια το φαινόµενο ερηµοποίησης) σε περιοχές που είναι ακαλλιέργητες. Εξοικονοµούν υδατικό δυναµικό, λόγω του ότι τα περισσότερα καλλιεργούµενα είδη αρωµατικών και φαρµακευτικών φυτών έχουν ανάγκη από µικρές ποσότητες νερού έως καθόλου. Επίσης, οι ανάγκες τους σε φυτοφάρµακα και λιπάσµατα είναι ελάχιστες έως µηδενικές. Τέλος συµβάλλουν στην ανάπλαση και αποκατάσταση περιοχών, µε ταυτόχρονη ή αυτόνοµη ανάπτυξη του αρωµατουρισµού, στα πλαίσια του οποίου οργανώνονται επισκέψεις σε περιοχές µε µεγάλη παραγωγή αρωµατικών φυτών και µονάδες επεξεργασίας τους (Πολυσίου, 2002; Τσόγκας, 2005 ). Σύµφωνα µε τα στοιχεία του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων η καλλιεργούµενη έκταση µε αρωµατικά φυτά στην Ελλάδα, κατά το 2004 και 2005 ανήλθε στα 9.817 και 10.028 στρέµµατα αντίστοιχα (πίνακα 1). Κατά τις ίδιες χρονικές περιόδους η παραγωγή ανήλθε σε.284,6 και 0,5 τόνους (πίνακας 1). Από τον πίνακα 1 φαίνεται ότι η παραγωγή των περισσοτέρων αρωµατικών φυτών (λεβάντα βασιλικός δάφνη µέντα τίλιο δυόσµος δενδρολίβανο θυµάρι κύµινο) προέρχεται από αυτοφυή και όχι καλλιεργούµενα φυτά. Επίσης από τον ίδιο πίνακα γίνεται φανερό ότι, ο κύριος όγκος της παραγωγής αρωµατικών και φαρµακευτικών φυτών στην Ελλάδα προέρχεται από τη ρίγανη, καλλιεργούµενη και αυτοφυή και ότι από την καλλιεργούµενη έκταση µε αρωµατικά και φαρµακευτικά φυτά τα /4 αξιοποιούνται από ρίγανη. 8

Πίνακας 1: Καλλιεργούµενες εκτάσεις και παραγόµενες ποσότητες αρωµατικών και φαρµακευτικών φυτών στην Ελλάδα, κατά τα έτη 2004 και 2005 2004 2005 Είδος φυτού Καλλιεργούµενη έκταση (στρ) Παραγωγή (τόνοι) Καλλιεργούµενη έκταση (στρ) Παραγωγή (τόνοι) χαµοµήλι 0 6,8 0 14,8 ρίγανη 7540 102 7907 1167,9 τσάι βουνού 142 48,6 60 17,6 δίκταµο 10 41 50 20 λεβάντα 0 0,5 0 0 φασκόµηλο 0 5,5 5 26,8 βασιλικός 0 0,1 0 0,1 δάφνη 0 6,7 1 9,2 µέντα 1 46 0 5 τίλιο 0 0 0 0 δυόσµος 0 60,1 0 60,1 δενδρολίβανο 0 1,1 0 1,2 θυµάρι 0 2,2 0 2,8 κύµινο 0 0 0 0 ΣΥΝΟΛΟ 9817 284,6 10028 0,5 Πηγή: Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίµων /νση Αγροτικής Πολιτικής & Τεκµηρίωσης Τµήµα Αγροτικής Στατιστικής. Οικογένεια Lamiaceae Σύµφωνα µε την Καρούσου (1995), η οικογένεια αυτή αντιπροσωπεύεται από 000 περίπου φυτικά είδη, που εξαπλώνονται σε όλο τον κόσµο. Περιλαµβάνει ποώδη ή θαµνώδη φυτά, τα οποία συνήθως παράγουν αιθέρια έλαια και αναγνωρίζονται από τον τετράγωνο βλαστό, τα συνήθως αντίθετα φύλλα, τον ακτινόµορφο ή δίχειλο κάλυκα µε 4 ή 5 οδόντες και τη συµπέταλη, συνήθως δίχειλη στεφάνη. Ο Turrill (1929), όπως αναφέρεται από την Καρούσου (1995), υποστηρίζει ότι είναι από τις πλουσιότερες σε είδη ελληνικές οικογένειες, τα µέλη της οποίας απαντώνται σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας και συµµετέχουν σε όλες τις διαπλάσεις βλάστησης. Η ίδια πάλι αναφέρει ότι ο Rechinger (1965) θεωρεί ότι τα Lamiaceae είναι η δεύτερη πλουσιότερη σε ενδηµικά taxa οικογένεια της ελληνικής χλωρίδας µετά τα Compositae. Στην Ελλάδα αντιπροσωπεύεται από 20 taxa (5 γένη) τα οποία παρουσιάζουν ποικίλη εξάπλωση στη χώρα. Η µελέτη των ελληνικών Lamiaceae έδειξε ότι, η κατανοµή των διαφορετικών χλωριδικών στοιχείων στα φυτογεωγραφικά διαµερίσµατα της χώρας ακολουθεί τις κλιµατικές µεταβολές. Πολλά µέλη της οικογενείας Lamiaceae καλλιεργούνται για να χρησιµοποιηθούν ως βότανα και ως πηγή αιθερίων ελαίων. Τα περισσότερα αιθέρια έλαια αυτής της οικογένειας αποτελούνται από µονοτερπένια και σεσκιτερπένια (Lewinsohn et al., 2000). Παρουσιάζουν αντιµικροβιακή και αντιµυκητιακή δράση η οποία θα µπορούσε να αποδοθεί στην 9

περιεκτικότητά τους σε καρβακρόλη και θυµόλη (Bouchra et al.,200; Baydar et al.,2004; Bozin et al.,2006). Παρουσιάζουν µεγάλη δραστικότητα εναντίον εντόµων που προσβάλουν προϊόντα αποθηκευµένα και τα οποία δύσκολα καταπολεµούνται. Η ανθεκτικότητα που αναπτύσσουν οι παθογόνοι οργανισµοί απέναντι στις χηµικές ουσίες και η επικινδυνότητα των τοξικών (πχ φωσφίνη και βρωµιούχο µεθυλίο) οδηγεί στο συµπέρασµα ότι το λάδι από φυτά της οικογενείας Lamiaceae θα µπορούσε να παίξει σηµαντικό ρόλο στη συντήρηση αποθηκευµένων προϊόντων και να µειώσει την ανάγκη και τον κίνδυνο που συνδέεται µε τη χρήση τοξικών (Shaaya et al.,1997; Lamiri et al.,2001). Σύµφωνα µε παρατηρήσεις των Werker et al. (1985), η ποσότητα των αιθερίων ελαίων και η πυκνότητα των αδενωδών τριχών από τις οποίες παράγονται αυτά στα αρωµατικά φυτά της οικογενείας Lamiaceae, είναι πολύ µεγαλύτερος στις ταξιανθίες από ότι στα φύλλα. Αυτοί οι εκκριτικοί µηχανισµοί είναι δυνατόν να παράγουν διαφορετικής σύστασης αιθέριο έλαιο στα διάφορα φυτικά τµήµατα (Werker et al.,1985). Το αιθέριο έλαιο που παράγεται στα φύλλα, το φυτό το χρησιµοποιεί για την προστασία του από τα φυτοφάγα ζώα και παθογόνα, ενώ αυτό που παράγεται στα άνθη το χρησιµοποιεί για προστασία αλλά και για την προσέλκυση επικονιαστών. Τονίζεται ότι, η πυκνότητα των αδενωδών λεπίων (peltate) ή µακράς διάρκειας αδενωδών τριχών συνδέεται µε τη συνολική περιεκτικότητα του φυτού σε αιθέριο έλαιο, το οποίο παράγεται ως προστασία των φυτών από φυτοφάγους οργανισµούς και παθογόνα (Werker,199). Στη ρίγανη υπάρχουν δυο διαφορετικά είδη Εικόνα 2: λεπτοµέρειες από αδενώδη Εικόνα : αδενώδη τριχώµατα (λεπιοειδή) τριχώµατα (δισκοειδή) σε φύλλο βασιλικού στο εξωτερικό µέρος της στεφάνης άνθους (Ocimum basilicum) ρίγανης (Origanum vulgare) Πηγή: Werker, 199 Πηγή: Werker, 199 αδενωδών τριχών: τα αδενώδη λέπια ( peltate) ή µακράς διάρκειας αδενώδη τριχώµατα και τα κεφαλικά ή δισκοειδή (capitate) ή µικράς διάρκειας αδενώδη τριχώµατα (Bosabadis & Tsekos, 1984; Werker et al.,1985; Werker,199). Στα αρωµατικά φυτά της οικογενείας Lamiaceae δεν υπάρχουν διαφορές στη δοµή, στον τρόπο και το χρόνο έκκρισης µεταξύ του ιδίου είδους τριχών, ενώ ανάµεσα σε δυο είδη υπάρχουν διαφορές ως προς τη δοµή, τη λειτουργία και τρόπο ανάπτυξης (Bosabadis & Tsekos,1984; Werker,199). Εξαίρεση µπορεί να αποτελέσει 10

µερικές φορές η παρουσία διαφορετικών τύπων κεφαλικών τριχωµάτων (capitate) (Werker,199). Στα αδενώδη λέπια τα υλικά εκκρίνονται βαθµιαία στους νέους ιστούς, συγκεντρώνονται κάτω από έναν επιδερµικό σάκο και χρησιµοποιούνται από τα φυτά ως προστασία των ώριµων οργάνων. Οι αδένες αυτοί παράγουν και συσσωρεύουν τον κύριο όγκο των αιθερίων ελαίων (Kokkini et al., 2000). 4. Ρίγανη 4.1. Γενικά Η Ρίγανη (ορίγανον) (εικόνα 4) είναι γνωστή από την αρχαιότητα ως αρωµατικό και φαρµακευτικό φυτό. Το όνοµά της προέρχεται από τις λέξεις όρος και γάνος (λαµπρότητα) και σηµαίνει το φυτό που λαµπρύνει το βουνό. Από την οµηρική εποχή επικράτησε να λέγεται «οριγανίων» εκείνος που έτρωγε ρίγανη. Οι αρχαίοι µας πρόγονοι τοποθετούσαν στους τάφους φυτά ρίγανης, γιατί πίστευαν ότι έτσι ο νεκρός κοιµάται ήσυχα. Επίσης, στις γαµήλιες τελετές τα νεαρά ζευγάρια τα στεφάνωναν µε φυτά µαντζουράνας, ένα είδος ρίγανης, γιατί πίστευαν ότι αυτά αναπτύχθηκαν από την Αφροδίτη και πήραν το άρωµά της µόλις τα άγγιξε (Σκρουµπής, 1985) Εικόνα 4: Φυτό ρίγανης σε ανθοφορία Ο Ιπποκράτης, πατέρας της κλινικής ιατρικής, χρησιµοποιούσε τη ρίγανη για τη θεραπεία της γαστραλγίας, παθήσεων του αναπνευστικού συστήµατος κ.ά. Ο Θεόφραστος, πατέρας της Βοτανικής, στο βιβλίο του «Περί φυτών ιστορίας» αναφέρει πολλά για την «Ορίγανο τη λευκή» (Πιερρακέας, 1971) όπως επίσης και ο ιοσκουρίδης ο Αναζαρβέας στο έργο του «Περί ύλης ιατρικής» για την «Ορίγανο την Ηρακλειωτική» (Πιερρακέας, 1971). Το βιβλίο αυτό αποτέλεσε το πρωταρχικό φαρµακολογικό κείµενο για περισσότερα από 1000 χρόνια (Μαρσέλλος,1981; Σκρουµπής, 1985). Ο Αντίγονος ο Καρύστιος, στο έργο του «Ιστορικών παραδόξων συναγωγή», αναφέρει ότι οι πελαργοί θεράπευαν τις πληγές τους βάζοντας πάνω σ αυτές ρίγανη (Γκόλιαρης & Σκρουµπής, 1992). Η παράδοση της χρήσης της ρίγανης για θεραπευτικούς σκοπούς συνεχίστηκε στα νεώτερα χρόνια. Ο Παράκελσος (149-1541), πατέρας της «ερµηνευτικής ιατρικής», την χρησιµοποιούσε για τη θεραπεία διαφόρων παθήσεων (Σκρουµπής, 1985). Ο Ζαχαρόπουλος, (1972) αναφέρει ότι η ρίγανη 11

χρησιµοποιείται για τις παθήσεις του στοµάχου, ως τονωτικό, κατά του άσθµατος, της δυσµηνόρροιας, ως αντισπασµωδική και εφιδρωτική. Επίσης ότι έχει αποτελέσµατα στην καταπολέµηση των ρευµατισµών και των καταρροϊκών παθήσεων. Λίγο αργότερα, ο Ανάσης (1978), συµπληρώνει ότι µπορεί να χρησιµοποιηθεί στη θεραπευτική και ως καταπραϋντικό των πόνων των δοντιών, όπως επίσης ως επουλωτικό και αντισηπτικό των τραυµάτων. 4.2. Αιθέρια έλαια Ο Μαρσέλλος, (1981) απέδωσε τις θεραπευτικές ιδιότητες της ρίγανης στις «πολυφαινολικές ενώσεις» και στις «πικραντικές ουσίες» του αιθέριου ελαίου, το οποίο λαµβάνεται µε απόσταξη. Όσον δε αφορά το έντονο άρωµά της, αποδίδεται και αυτό στα φαινολικά συστατικά της (Zheng & Wang, 2001; Lambert et al., 2001; Novak et al., 2002a; Bernath et al., 2005). Από πειράµατα διαπιστώθηκε ότι, από τα φυτά της οικογενείας Lamiaceae, τη µεγαλύτερη αντιµικροβιακή µυκοστατική και µυκητοκτόνο δράση την έχει η ρίγανη, γεγονός το οποίο αποδίδεται στη σηµαντική ποσότητα καρβακρόλης (Giamperi et al., 2002; Dadalioglu & Evrendilek 2004; Bozin et al., 2006) ή γενικότερα στο µεγάλο ποσοστό αντιοξειδωτικών, ιδιαίτερα φαινολικών συστατικών που περιέχει (Sivropoulou et al., 1996; Dorman et al., 2000; Dorman & Deans, 2000; Lambert et al., 2001; Aligiannis et al., 2001; Lamiri et al, 2001; Ruberto et al., 2001; Rhayour et al., 200; Capecka et al., 2005; Chami et al., 2005; Dusan et al., 2006; Cristani et al., 2007). Οι Cristani et al. (2007), ερευνώντας την αντιµικροβιακή δράση των 4 χαρακτηριστικών µονοτερπενίων (θυµόλη, καρβακρόλη, π-κυµένιο, γ- τερπινένιο) παρατήρησαν ότι δεν ήταν το ίδιο δραστικά απέναντι σε παθογόνα βακτήρια, των οποίων αφού κατέστρεφαν τις µεµβράνες, περνούσαν στο εσωτερικό του κυττάρου τους και αλληλεπιδρούσαν µε ενδοκυτταρικές θέσεις κρίσιµες για την αντιβακτηριδιακή δράση. Επίσης παρατηρήθηκε ότι, όταν αυτά τα τέσσερα µονοτερπένια δρουν µαζί έχουν ισχυρότερη αντιµικροβιακή δράση και αντιοξειδωτικές ιδιότητες σε σύγκριση µε το άθροισµα του αποτελέσµατος της µεµονωµένης δράσης τους (Ruberto et al., 2002; Essen et al., 2007) Τα αιθέρια έλαια, τα οποία έχουν την ισχυρότερη αντιβακτηριακή δράση, περιέχουν µεγάλο ποσοστό φαινολικών συστατικών όπως θυµόλη και η καρβακρόλη. Αναφέρεται ότι, σε in vitro πειράµατα η καρβακρόλη παρουσίασε ισχυρότατη αντιµικροβιακή δράση (Unlu et al., 2007). Με τις συγκεκριµένες φαινόλες έχει συνδεθεί και η αντιµυκητιακή δράση των αιθερίων ελαίων (Esen et al.,2007; Adam et al., 1998) και ιδιαίτερα µε την παρουσία καρβακρόλης (Sokovic et al., 2002). Έχει αποδειχθεί ότι, ανάµεσα στα φαινολικά συστατικά των αρωµατικών φυτών και στην αντιοξειδωτική τους ικανότητα υπάρχει θετική γραµµική σχέση (Zheng & Wang, 2001; Shan et al., 2005). Το ριγανέλαιο, συγκρινόµενο µε αιθέρια έλαια αρωµατικών φυτών άλλων οικογενειών, έχει την πιο ισχυρή δράση (Marino et al., 2001; Ozkan et al., 200; Nevas, et al., 2004). Ανάµεσα δε στα είδη του γένους Origanum το πιο δραστικό αιθέριο έλαιο είναι αυτό της O. vulgare ssp hirtum (Ody, 1994; Karamanoli et al., 2000). 12

Τα αποτελέσµατα των εργαστηριακών ερευνών οδήγησαν τους ερευνητές να προτείνουν τη χρήση του ριγανέλαιου ως αντιµυκητιακού φαρµάκου (Adam et al., 1998; Chami et al., 2005), για την αντιµετώπιση διαφόρων ανθρώπινων ασθενειών (Bozin et al., 2006), στην προστασία των τροφίµων κατά τη συντήρησή τους (Ozkan et al., 200), κ.ά. Η καρβακρόλη ως κύριο συστατικό της ρίγανης και του θυµαριού θα µπορούσε να λεχθεί ότι έχει αντικαρκινογεννετική δράση και θα µπορούσε να χρησιµοποιηθεί ως φάρµακο στη θεραπεία του καρκίνου, αν και αυτό προϋποθέτει περισσότερη έρευνα (Koparal & Zytinoglou, 200). Εκτός από τις εργαστηριακές έρευνες, κλινικές έρευνες στην Ελλάδα και το εξωτερικό που εκπονήθηκαν σε χοίρους, έδειξαν την ευεργετική επίδραση της χρήσης των αιθερίων ελαίων της ρίγανης στη βελτίωση της παραγωγικότητας τους και στον έλεγχο συγκεκριµένων νοσηµάτων τους (Τσίνας κ.ά., 1999). Θηλυκοί χοίροι στο διαιτολόγιο των οποίων υπήρχε ρίγανη, είχαν µικρότερη ετήσια θνησιµότητα, γέννησαν περισσότερα ζωντανά γουρουνάκια, και µειώθηκαν οι αποβολές. Επί πλέον οι πολυτόκοι χοίροι που έφαγαν ρίγανη είχαν υψηλότερη όρεξη (Allan & Bilkei, 2005). Ριγανέλαιο επίσης, επιτράπηκε να χρησιµοποιείται και στα πτηνά, προστιθέµενο στις τροφές τους ως διεγερτικό της όρεξης (Τσίνας & Σπάης, 1999). Όµως η προσθήκη ριγανέλαιου ή µείγµατος αιθέριου ελαίου αρωµατικών φυτών δεν επηρέασε σηµαντικά το ρυθµό ανάπτυξης, την κατανάλωση και εκµετάλλευση της τροφής, όπως επίσης και τη θνησιµότητα των ορνίθων, ενώ επηρεάστηκε σηµαντικά η % περιεκτικότητα σε οστά και σε εδώδιµο ιστό ( ερβίσης κ.ά., 2005). Όσον αφορά την συντήρηση των τροφίµων, ριγανέλαιο το οποίο ανακατεύτηκε µε κιµά, βρέθηκε να επιδρά στον πληθυσµό των βακτηρίων, όπως επίσης να επηρεάζει τη σχέση των καταστροφικών µικροοργανισµών µε τις φυσικοχηµικές αλλαγές που προκαλούν στο κρέας (Skandamis & Nychas, 2001). Στους ιστούς κοτόπουλου άσκησε αντιοξειδωτική δράση (Botsoglou et al., 2002) και σε αποθηκευµένο µοσχαρίσιο κρέας στους 5 0 C, µείωσε σηµαντικά τον πληθυσµό Salmonella typhimurium ανεξάρτητα από τις συνθήκες αέρα µια και η ατµόσφαιρα ήταν ελεγχόµενη (Skandamis et al., 2002). Βέβαια, αν και όταν ανακατεύεται µε τροφές χρειάζονται πολλαπλάσιες ποσότητες από ότι στο εργαστήριο, ο περιορισµός της αύξησης του αριθµού των βακτηρίων που προκαλεί, βοηθά στην προστασία της υγείας των ζώων αλλά και των ανθρώπων (Si et al., 2006). Η εµβάπτιση φιλέτου κυπρίνου σε µίγµα καρβακρόλης και θυµόλης βοηθά στην καταστροφή και την εµπόδιση ανάπτυξης των βακτηρίων µε αποτέλεσµα την επιµήκυνση του χρόνου συντήρησής του (Mahmoud et al., 2004). Χρήση αιθέριου ελαίου ρίγανης που περιείχε καρβακρόλη και θυµόλη σε συνδυασµό µε χηµικά, επιµήκυναν σηµαντικά τη ζωή του φιλέτου ψαριών (Mahmoud et al., 2006). Χάρη στις αντιοξειδωτικές της ιδιότητες, αν προστεθεί στο λάδι τηγανίσµατος και στα τηγανισµένα τρόφιµα (πχ τσιπς), παρατείνει το χρόνο συντήρησής τους. Οι αντιοξειδωτικές της ιδιότητες, σε συνδυασµό µε το ευχάριστο άρωµα της, αυξάνουν τη χρήση της στη µαγειρική και τη βιοµηχανία τροφίµων (Houhoula et al., 2004). Γιατί η ρίγανη εκτός από φαρµακευτικό, είναι ένα σηµαντικό είδος το οποίο χρησιµοποιείται παγκοσµίως στη µαγειρική λόγω του αρώµατός της. Επί πλέον το άρωµά της θα µπορούσε να αποτελέσει 1

χαρακτηριστικό το οποίο θα βοηθούσε στη συγκοµιδή των φυτών την κατάλληλη περίοδο (Bernath et al., 2005). Άλλη µια ιδιότητα της ρίγανης είναι η αλληλοπαθητική της δράση λόγω της περιεκτικότητάς της σε α-πινένιο, το οποίο έχει αποδειχθεί ότι εµποδίζει τη βλάστηση των σπόρων ορισµένων φυτών (πχ Cassia accidentalis, Amaranthus viridis, Triticum aestivum) και την επιµήκυνση των ριζών άλλων (πχ Echnichloa crus-galli, Cassia obtusifolia) (Singh et al., 2006). Τέλος, θυµόλη και καρβακρόλη προτείνονται ως εναλλακτικά εντοµοκτόνα, για την καταπολέµηση του Thaumetopoea wilkinsoni Tams, λεπιδόπτερου, του οποίου η κάµπια προκαλεί αλλεργία σε ανθρώπους και ζώα (Cetin et al., 2007). 4.. Ταξινόµηση Περιγραφή Το γένος Origanum L περιλαµβάνει µικρούς θάµνους µονοετείς, διετείς ή πολυετείς οι οποίοι συναντώνται κυρίως σε θερµές και ορεινές εκτάσεις. Η µεγάλη ποικιλότητα στο γένος αυτό, κάνει την ταξινόµηση των διαφορετικών ειδών ένα δύσκολο έργο. Όπως αναφέρεται από τους Spada & Perrino (1997), ο Ietswaart (1980) περιέγραψε 49 taxa τα οποία ανήκουν σε 10 διαφορετικές οµάδες. Ο Ανάσης (1978) αναφέρει ότι «Η ρίγανη από όλα τα αρωµατικά και φαρµακευτικά φυτά είναι το περισσότερο διαδεδοµένο στην ύπαιθρο Ελλάδα, αυτοφυόµενη σε όλες τις τοποθεσίες, σε γήλοφους, µέσα σε δάση, ξηρά και χέρσα λιβάδια». Η Origanum vulgare L περιλαµβάνει πολυετείς πόες ή µικρούς θάµνους, που µεγαλώνουν άγρια σε ορεινές περιοχές. Έχει πολύ µεγάλο εύρος διασποράς (Spada & Perrino, 1997). Στους άγριους πληθυσµούς της, αλλά και σε καλλιεργούµενους αγρούς, υπάρχει µεγάλη ποικιλία στη µορφολογία των φυτών και των χαρακτηριστικών των αιθερίων ελαίων (Putievsky & Ravid, 1982). Από τα τρία υποείδη του O. vulgare τα οποία απαντώνται στην Ελλάδα, το subsp hirtum είναι το πλέον διαδεδοµένο υποείδος και το µόνο που απαντάται στα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου και στα νότια της ηπειρωτικής χώρας. Εκτείνεται από τις γνήσια µεσογειακές (Ε και ) έως και τις ηπειρωτικές µεσογειακές (Β και Α) κλιµατικές ζώνες, στο µεγαλύτερο τµήµα της ηπειρωτικής Ελλάδας και σε νησιά του Β, κεντρικού, Α και Ν Αιγαίου και του Ιονίου (Kokkini et al., 1994) (εικόνα 5). 14