ΓEΩΛOΓIA ΓEΩΓPAΦIA B ΓYMNAΣIOY

Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η ολική, μερική ή περιληπτική αναπαραγωγή και μετάδοση έστω και μίας σελίδας του παρόντος βιβλίου κατά παράφραση ή διασκευή με οποιονδήποτε τρόπο (μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό κ.λπ. Nόμος 2121/93, άρθρο 51). Η απαγόρευση αυτή ισχύει και για δημόσιες υπηρεσίες, βιβλιοθήκες, οργανισμούς κ.λπ. (άρθρο 18). Οι παραβάτες διώκονται (άρθρο 13) και τους επιβάλλονται κατάσχεση, αστικές και ποινικές κυρώσεις σύμφωνα με το νόμο (άρθρα 64-66). ΓEΩΛOΓIA ΓEΩΓPAΦIA B ΓYMNAΣIOY M Úı ÏÂÍ -K appleâù Ó Ë Σελίδες: 400 Σχήμα: 17 24 ISBN: 978-960-493-073-9 Κ.Α.: 21434 Copyright 2011, Eκδόσεις Σαββάλας Zωοδ. Πηγής 18, Αθήνα 106 81 Tηλ.: 210 33 01 251 Fax: 210 33 06 918 http://www.savalas.gr e-mail: info@savalas.gr Eπιμέλεια: Δήμος Aυγερινός Hλεκτρονική σελιδοποίηση: Mυρσίνη Kατραμάδου Σχεδίαση εξωφύλλου: Εικών Κοσμάς Αρβανίτης Τηλ.: 210 33 03 200, www.eikon.gr

Φίλη μαθήτρια, φίλε μαθητή, Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα χρήσιμο βοήθημα για τους μαθητές της B Γυμνασίου, ώστε να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του σχολείου. Το παρόν βοήθημα δεν υποκαθιστά το σχολικό βιβλίο, αλλά βοηθά στη μελέτη του και συμβάλλει στην κατανόηση των εννοιών που αυτό περιλαμβάνει. Η δομή των ενοτήτων και των μαθημάτων του παρόντος βοηθήματος ακολουθεί την αντίστοιχη δομή του σχολικού βιβλίου. Κάθε μάθημα ξεκινά με τις λέξεις-κλειδιά, οι οποίες επισημαίνονται στα κύρια σημεία του μαθήματος ή επεξηγούνται. Στη συνέχεια αναλύονται οι βασικές έννοιες και τα κύρια σημεία του μαθήματος με τέτοιον τρόπο, ώστε να διευκολύνεται ο μαθητής στην κατανόηση και την εκμάθησή τους. Eπιπλέον, στις σελίδες όπου περιέχεται η θεωρία του μαθήματος, παρατίθενται σε πλαίσιο τα σημεία εκείνα που είτε χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής είτε διευκρινίζουν κάποιες έννοιες είτε προκύπτουν από τις βασικές έννοιες του μαθήματος. Ορισμένα μαθήματα συνοδεύονται επίσης από ενδιαφέρουσες εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, με τον τίτλο «Φωτεινός παντογνώστης», οι οποίες εμπλουτίζουν τις γνώσεις του μαθητή και διευρύνουν τους ορίζοντές του. Ακολουθούν οι Απαντήσεις στις ερωτήσεις ασκήσεις του σχολικού βιβλίου και του Τετραδίου Εργασιών, ενώ προτείνονται και Συμπληρωματικές ερωτήσεις ασκήσεις (σωστού-λάθους, πολλαπλής απάντησης, αντιστοίχισης, ακροστιχίδες κ.ά.), με σκοπό την εξάσκηση και τον έλεγχο των γνώσεων που αποκτήθηκαν από τη μελέτη του μαθήματος. Στο τέλος κάθε ενότητας παρατίθεται ένα Κριτήριο αξιολόγησης, το οποίο συμβάλλει στον έλεγχο της κατανόησης των εννοιών που διδάχθηκαν στα μαθήματα. Στο τέλος του βιβλίου περιλαμβάνονται και οι Απαντήσεις των Συμπληρωματικών ερωτήσεων ασκήσεων και των Κριτηρίων αξιολόγησης. Mάρθα Πλεξίδα-Kαπετανίδη

Περιεχόμενα ΕΝΟΤΗΤΑ 1η: Οι χάρτες..................................................... 9 ΜΑΘΗΜΑ 1. Οι έννοιες «γεωγραφική» και «σχετική» θέση......................... 11 ΜΑΘΗΜΑ 2. Η σημασία της σχετικής θέσης για τους ανθρώπους................... 17 ΜΑΘΗΜΑ 3. Μελετώντας με χάρτες τη θέση της Ευρώπης στον κόσμο............... 23 ΜΑΘΗΜΑ 4. Μελετώντας με χάρτες το φυσικό περιβάλλον της Ευρώπης............. 32 ΜΑΘΗΜΑ 5. Μελετώντας με χάρτες τους κατοίκους της Ευρώπης................... 37 ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ 1ης Ενότητας......................................... 44 ΕΝΟΤΗΤΑ 2η: Το φυσικό περιβάλλον της Ευρώπης................................ 47 ΜΑΘΗΜΑ 6. Η γεωλογική ιστορία της Ευρώπης και η ορογένεση................... 49 ΜΑΘΗΜΑ 7. Η διαμόρφωση του αναγλύφου στην Ευρώπη........................ 57 ΜΑΘΗΜΑ 8. Η γεωλογική ιστορία της Ελλάδας.................................. 62 ΜΑΘΗΜΑ 9. Σεισμική και ηφαιστειακή δράση στην Ευρώπη και στην Ελλάδα.......... 70 ΜΑΘΗΜΑ 10. Η επίδραση των σεισμών και των ηφαιστείων στη ζωή μας............. 76 ΜΑΘΗΜΑ 11. Οι φυσιογραφικές περιοχές της Ευρώπης........................... 84 ΜΑΘΗΜΑ 12. Οι θάλασσες της Ευρώπης....................................... 92 ΜΑΘΗΜΑ 13. Βαλτική και Βόρεια Θάλασσα: δύο θάλασσες του ευρωπαϊκού βορρά.....102 ΜΑΘΗΜΑ 14. Η Μεσόγειος Θάλασσα......................................... 109 ΜΑΘΗΜΑ 15. Οι άνθρωποι στη Μεσόγειο..................................... 114 ΜΑΘΗΜΑ 16. Τα βουνά και οι πεδιάδες της Ευρώπης............................ 122 ΜΑΘΗΜΑ 17. Τα βουνά και οι πεδιάδες στη ζωή των Ευρωπαίων................... 128 ΜΑΘΗΜΑ 18. Τα βουνά και οι πεδιάδες της Ελλάδας............................. 136 ΜΑΘΗΜΑ 19. Το κλίμα της Ευρώπης.......................................... 146 ΜΑΘΗΜΑ 20. Το κλίμα της Ελλάδας........................................... 155 ΜΑΘΗΜΑ 21. Τα ποτάμια και οι λίμνες της Ευρώπης............................. 164 ΜΑΘΗΜΑ 22. Τα ποτάμια και οι λίμνες στη ζωή των Ευρωπαίων.................... 172 ΜΑΘΗΜΑ 23. Τα ποτάμια και οι λίμνες της Ελλάδας.............................. 180 ΜΑΘΗΜΑ 24. Η βλάστηση της Ευρώπης....................................... 193 ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ 2ης Ενότητας........................................ 205

ΕΝΟΤΗΤΑ 3η: Οι κάτοικοι της Ευρώπης........................................ 209 ΜΑΘΗΜΑ 25. Η πολιτική διαίρεση της Ευρώπης................................. 211 ΜΑΘΗΜΑ 26. Η Ευρωπαϊκή Ένωση........................................... 218 ΜΑΘΗΜΑ 27. Η σημασία της Ευρωπαϊκής Ένωσης............................... 224 ΜΑΘΗΜΑ 28. Η διοικητική διαίρεση της Ελλάδας................................ 232 ΜΑΘΗΜΑ 29. Ο πληθυσμός της Ευρώπης....................................... 242 ΜΑΘΗΜΑ 30. Τα χαρακτηριστικά του πληθυσμού της Ευρώπης..................... 247 ΜΑΘΗΜΑ 31. Ο πληθυσμός της Ελλάδας....................................... 254 ΜΑΘΗΜΑ 32. Τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά των Ευρωπαίων..................... 262 ΜΑΘΗΜΑ 33. Οι μεγάλες πόλεις της Ευρώπης................................... 272 ΜΑΘΗΜΑ 34. Οι μεγάλες πόλεις της Ελλάδας................................... 281 ΜΑΘΗΜΑ 35. Οι βαλκανικές χώρες........................................... 289 ΜΑΘΗΜΑ 36. Οι γείτονές μας στα Βαλκάνια.................................... 296 ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ 3ης Ενότητας......................................... 303 ΕΝΟΤΗΤΑ 4η: Οι οικονομικές δραστηριότητες των Ευρωπαίων..................... 307 ΜΑΘΗΜΑ 37. Οι τομείς παραγωγής της ευρωπαϊκής οικονομίας.................... 309 ΜΑΘΗΜΑ 38. Η γεωργία και η δασοκομία στην Ευρώπη........................... 315 ΜΑΘΗΜΑ 39. Η κτηνοτροφία, η αλιεία και οι υδατοκαλλιέργειες στην Ευρώπη......... 322 ΜΑΘΗΜΑ 40. Ο πρωτογενής τομέας στην Ελλάδα................................ 327 ΜΑΘΗΜΑ 41. Η βιομηχανία και η βιοτεχνία στην Ευρώπη.......................... 339 ΜΑΘΗΜΑ 42. Η παραγωγή και η κατανάλωση ενέργειας στην Ευρώπη............... 345 ΜΑΘΗΜΑ 43. Η εξόρυξη και οι κατασκευές στην Ευρώπη.......................... 351 ΜΑΘΗΜΑ 44. Ο δευτερογενής τομέας στην Ελλάδα.............................. 356 ΜΑΘΗΜΑ 45. Το εμπόριο στην Ευρώπη........................................ 365 ΜΑΘΗΜΑ 46. Ο τουρισμός στην Ευρώπη....................................... 370 ΜΑΘΗΜΑ 47. Οι μεταφορές, οι επικοινωνίες και οι άλλες υπηρεσίες στην Ευρώπη..... 375 ΜΑΘΗΜΑ 48. Ο τριτογενής τομέας στην Ελλάδα................................. 381 ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ 4ης Ενότητας......................................... 389 AΠANTHΣEIΣ στις Συμπληρωματικές ερωτήσεις ασκήσεις και στα Kριτήρια αξιολόγησης............................................... 393

OÈ ÚÙÂ Eνότητα 1

Μάθημα 1 Oι έννοιες «γεωγραφική» και «σχετική» θέση Λέξεις-κλειδιά Γεωγραφική θέση Απόλυτη θέση Σχετική θέση Σημείο αναφοράς Σύστημα αναφοράς Σημεία ορίζοντα Παγκόσμιο Δορυφορικό Σύστημα Εντοπισμού Θέσης B ÛÈÎ ÓÓÔÈÂ K ÚÈ ÛËÌÂ ÙÔ Ì ı Ì ÙÔ Η θέση ανθρώπων, αντικειμένων ή τόπων, δηλαδή το πού βρίσκονται, μπορεί να εντοπιστεί με έναν από τους εξής τρόπους: α. Προσδιορίζοντας τη σχετική θέση ανθρώπων, αντικειμένων ή τόπων, δηλαδή τη θέση τους σε σχέση με ένα σημείο αναφοράς (ένα στοιχείο του χώρου που εμείς επιλέγουμε). ñ Συχνά, για να προσδιορίσουμε τη σχετική θέση, χρησιμοποιούμε τα σημεία του ορίζοντα (βόρεια, νοτιοδυτικά κτλ.). Παραδείγματα: ñ Η Ασία βρίσκεται ανατολικά της Ευρώπης. ñ Ο νομός Τρικάλων βρίσκεται δυτικά του νομού Λάρισας. ñ Το σπίτι μου βρίσκεται στον τρίτο παράλληλο δρόμο, βόρεια της λεωφόρου. Τα σημεία του ορίζοντα είναι ο Βορράς, ο Νότος, η Ανατολή και η Δύση. Σε έναν προσανατολισμένο χάρτη (δηλαδή σε έναν χάρτη στον οποίο προσδιορίζονται τα σημεία του ορίζοντα), ο Βορράς είναι κατά κανόνα στο πάνω μέρος του χάρτη, ο Νότος στο κάτω μέρος, η Δύση αριστερά και η Ανατολή δεξιά. β. Προσδιορίζοντας την απόλυτη θέση ανθρώπων, αντικειμένων ή τόπων, δηλαδή τη θέση τους με βάση ένα σύστημα αναφοράς (αλφαριθμητικό, καρτεσιανό κ.ά.). 11

ñ Εάν το σύστημα αναφοράς είναι το σύστημα γεωγραφικών συντεταγμένων (γεωγραφικό πλάτος και γεωγραφικό μήκος), τότε προσδιορίζεται η γεωγραφική θέση (το στίγμα ή οι συντεταγμένες ενός σημείου). Ουσιαστικά, σε αντίθεση με τη σχετική θέση, η γεωγραφική θέση δε μας παρέχει χρήσιμες για την καθημερινότητα πληροφορίες. Θυμάμαι από την Α Γυμνασίου: ñ Οι γεωγραφικές συντεταγμένες μετριούνται σε μοίρες και στις υποδιαιρέσεις της μοίρας (πρώτα και δεύτερα λεπτά). ñ Γεωγραφικό πλάτος ενός τόπου είναι η απόστασή του από τον Ισημερινό. Το γεωγραφικό πλάτος παίρνει τιμές από 0 90 βόρεια ή νότια του Ισημερινού. Γεωγραφικό μήκος ενός τόπου είναι η απόστασή του από τον Πρώτο μεσημβρινό. Το γεωγραφικό μήκος παίρνει τιμές από 0 180 ανατολικά ή δυτικά του Πρώτου μεσημβρινού. ñ Σημειώνουμε πάντα Β (βόρειο) ή Ν (νότιο) για το γεωγραφικό πλάτος και Α (ανατολικό) ή Δ (δυτικό) για το γεωγραφικό μήκος. Παραδείγματα: ñ Απόλυτη θέση: Το σχολείο μου βρίσκεται στην οδό Μεγάλου Αλεξάνδρου 38. ñ Γεωγραφική θέση: Η Αθήνα έχει γεωγραφικό πλάτος 38 Β και γεωγραφικό μήκος 23 40 Α. Επομένως: Οι συντεταγμένες μιας πόλης αναφέρονται στο σημείο που έχει οριστεί ως κέντρο της. ñ Η σχετική θέση ενός τόπου μάς πληροφορεί για το πώς σχετίζεται με τον χώρο γύρω του, δε μας πληροφορεί όμως για το πού ακριβώς βρίσκεται αυτός ο τόπος. ñ Η γεωγραφική θέση ενός τόπου μάς πληροφορεί για το πού ακριβώς βρίσκεται αυτός ο τόπος, δε μας πληροφορεί όμως για το πώς σχετίζεται με τον χώρο γύρω του. Το Παγκόσμιο Δορυφορικό Σύστημα Εντοπισμού Θέσης (GPS) είναι ένα σύστημα εντοπισμού μιας θέσης οπουδήποτε πάνω στη Γη, το οποίο αποτελείται: ñ από σημαντικό αριθμό τεχνητών δορυφόρων, οι οποίοι περιφέρονται πάνω από την επιφάνεια της Γης και εκπέμπουν διαρκώς τη θέση στην οποία βρίσκονται και ñ από ειδικές συσκευές, τους δέκτες GPS, που βρίσκονται στην επιφάνεια της Γης και, λαμβάνοντας τα σήματα από τους δορυφόρους, υπολογίζουν τον χρόνο που απαιτήθηκε για τη λήψη του σήματος και προσδιορίζουν τη θέση τους με μεγάλη ακρίβεια. 12

Mάθημα 1 Απαντήσεις στις ερωτήσεις ασκήσεις του σχολικού βιβλίου Συνεργάζομαι στην τάξη (σελ. 10 σχολ. βιβλίου) 1, 2. Συνεργαστείτε μεταξύ σας τα παιδιά κάθε θρανίου και προσδιορίστε με τους δύο παρακάτω τρόπους τη θέση του Δημοτικού Θεάτρου της Αλεξανδρούπολης. Παρουσιάστε τα ευρήματά σας στην τάξη. 1ος τρόπος: Προσδιορίστε τη θέση του ως προς τρία άλλα στοιχεία του χάρτη, όπως τις πλατείες της πόλης, τον Φάρο, τη θάλασσα, το Δικαστικό Μέγαρο, τον σιδηροδρομικό σταθμό κτλ. Αυτή είναι η σχετική θέση του Δημοτικού Θεάτρου. Χρησιμοποιήστε για τον προσδιορισμό λέξεις όπως «κοντά», «μακριά» καθώς και τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα (π.χ. το κτίριο της Νομαρχίας Έβρου βρίσκεται κοντά στον Φάρο και στα βορειοδυτικά του). Σημειώστε τα αποτελέσματα των παρατηρήσεών σας: Θεωρούμε ότι ο χάρτης είναι προσανατολισμένος, με τον Bορρά να είναι στο επάνω μέρος του χάρτη. Α. Το Δημοτικό Θέατρο της Αλεξανδρούπολης βρίσκεται βορειοδυτικά του σιδηροδρομικού σταθμού (Ο.Σ.Ε.). Β. Το Δημοτικό Θέατρο της Αλεξανδρούπολης βρίσκεται κοντά στην Καθολική εκκλησία, στα ανατολικά της. Γ. Το Δημοτικό Θέατρο της Αλεξανδρούπολης βρίσκεται βορειοανατολικά του Πάρκου Εθνικής Αντίστασης. 2ος τρόπος: Παρατηρήστε τα γράμματα και τους αριθμούς που βρίσκονται στα τετράγωνα του χάρτη, κατακόρυφα και οριζόντια. Με τη βοήθειά τους προσδιορίστε τη θέση του Δημοτικού Θεάτρου και σημειώστε την παρακάτω (π.χ. το κτίριο της Νομαρχίας Έβρου βρίσκεται στο τετράγωνο Β2). Αυτή είναι η απόλυτη θέση του Δημοτικού Θεάτρου. Το Δημοτικό Θέατρο βρίσκεται στο τετράγωνο Γ2. 3. Στην εικόνα 1.3 (σελ. 12-13 σχολ. βιβλίου) φαίνεται ο γεωμορφολογικός χάρτης της χώρας μας. Εργαστείτε ανά ομάδες και προσδιορίστε με τους δύο παρακάτω τρόπους τη θέση της Αλεξανδρούπολης. 1ος τρόπος: Προσδιορίστε τη σχετική θέση της ως προς τρία άλλα στοιχεία του χάρτη, όπως ποτάμια, θάλασσα, βουνά, πόλεις, οδικό δίκτυο κτλ., υπολογίζοντας την ευθεία 13

απόστασή της από τις πόλεις που θα επιλέξετε. (Θυμηθείτε ότι η πραγματική ευθεία απόσταση δύο σημείων υπολογίζεται μετρώντας με έναν χάρακα την απόστασή τους στον χάρτη σε εκατοστά και πολλαπλασιάζοντας μετά την κλίμακα με τον αριθμό που βρήκατε. Με διαγραφή πέντε ψηφίων από το τέλος έχουμε το αποτέλεσμα σε χιλιόμετρα.) Σημειώστε τα αποτελέσματα των παρατηρήσεών σας: Α. Η Αλεξανδρούπολη βρίσκεται ανατολικά της Θεσσαλονίκης, σε ευθεία απόσταση περίπου 7,2 εκατοστών από αυτή, δηλαδή σε πραγματική απόσταση περίπου: 7,2 3.000.000 = 21.600.000 εκ. ή 216.000 μ. ή 216 χλμ. B. Η Αλεξανδρούπολη βρίσκεται κοντά στις εκβολές του ποταμού Έβρου, στα βορειοδυτικά. Γ. Η Αλεξανδρούπολη βρίσκεται νοτιοανατολικά της Κομοτηνής, σε ευθεία απόσταση περίπου 1,5 εκατοστού από αυτή, δηλαδή σε πραγματική απόσταση περίπου: 1,5 3.000.000 = 4.500.000 εκ. ή 45.000 μ. ή 45 χλμ. 2ος τρόπος: Με τη βοήθεια των γεωγραφικών συντεταγμένων που φαίνονται στην εικόνα 1.3 (ÛÂÏ. 12-13 Û ÔÏ. È Ï Ô ), προσδιορίστε τη γεωγραφική θέση της Αλεξανδρούπολης και σημειώστε την παρακάτω (π.χ. η Αθήνα έχει 38 βόρειο γεωγραφικό πλάτος και 23 40 ανατολικό γεωγραφικό μήκος). Οι γεωγραφικές συντεταγμένες της Αλεξανδρούπολης είναι 40 51 βόρειο γεωγραφικό πλάτος και 25 52 ανατολικό γεωγραφικό μήκος. 4. Κάθε ομάδα να παρουσιάσει στην τάξη τα ευρήματά της. Κατόπιν συζητήστε μεταξύ σας όλα τα παιδιά της τάξης ποιος από τους δύο τρόπους προσδιορισμού θέσης (ο 1ος ή ο 2ος) σχετίζεται με άλλα στοιχεία του χώρου και ποιος είναι σαφέστερος. Ο πρώτος τρόπος, δηλαδή ο προσδιορισμός της σχετικής θέσης ενός τόπου, μας πληροφορεί για το πώς σχετίζεται ο τόπος αυτός με τον χώρο γύρω του. Δε μας βοηθά όμως να προσδιορίσουμε το πού ακριβώς βρίσκεται ο τόπος αυτός. Ο δεύτερος τρόπος, δηλαδή ο προσδιορισμός της γεωγραφικής θέσης ενός τόπου, είναι σαφέστερος, καθώς μας πληροφορεί για το πού ακριβώς βρίσκεται αυτός ο τόπος και πώς μπορεί να εντοπιστεί στον χάρτη. Δε μας πληροφορεί όμως για το πώς σχετίζεται με άλλα στοιχεία γύρω του. 14

Mάθημα 1 Aξιολογώ τι έμαθα (σελ. 11 σχολ. βιβλίου) 1. Χρησιμοποίησε τα γράμματα (Σ) για τη σχετική, (Α) για την απόλυτη και (Γ) για τη γεωγραφική θέση, προκειμένου να χαρακτηρίσεις τη θέση που περιγράφεται σε καθεμιά από τις παρακάτω προτάσεις: α. Το σπίτι μου είναι ακριβώς απέναντι από το σπίτι του Πέτρου. Σ β. Το στίγμα του πλοίου μας είναι 20 10 Ν 60 30 20 Α. Γ γ. Το ιατρείο της μητέρας μου βρίσκεται στην οδό Ιπποκράτους 36. A δ. Η Φλώρινα βρίσκεται βορειοδυτικά της Κοζάνης. Σ 2. Επισήμανε ένα πλεονέκτημα και ένα μειονέκτημα της γεωγραφικής και της σχετικής θέσης και συμπλήρωσε τον πίνακα: Θέση Πλεονέκτημα Μειονέκτημα Γεωγραφική Πληροφορεί με ακρίβεια Δεν παρέχει πληροφορίες για το πώς για τη θέση ενός τόπου. σχετίζεται ο τόπος αυτός με τον χώρο γύρω του. Σχετική Παρέχει πληροφορίες για το Δεν πληροφορεί με ακρίβεια για τη θέση πώς σχετίζεται ο τόπος αυτός ενός τόπου. με τον χώρο γύρω του. Απαντήσεις στις ερωτήσεις ασκήσεις του Tετραδίου Eργασιών (σελ. 8) Διάβασε το παρακάτω κείμενο που αφορά τη Μήθυμνα (τον Μόλυβο) της Λέσβου, καθώς και άλλες περιοχές του νησιού, και απάντησε στις ερωτήσεις που ακολουθούν: α. Στην αρχή του κειμένου επισημαίνεται η στρατηγική θέση της αρχαίας Μήθυμνας. Η επισήμανση αυτή συνδέεται με τη γεωγραφική ή με τη σχετική θέση της πόλης; Η επισήμανση για τη μεγάλης στρατηγικής σημασίας θέση της Μήθυμνας συνδέεται με τη σχετική θέση της πόλης. Αυτό φαίνεται από τη φράση «χτισμένη απέναντι από την Τρωάδα εξασφάλιζε τον έλεγχο του βόρειου περάσματος προς το Στενό της Μυτιλήνης και τον Κόλπο του Αδραμυττίου». 15

β. Στο κείμενο υπάρχουν πολλές λέξεις οι οποίες συνδέονται με τη σχετική θέση των τόπων που αναφέρονται. Υπογράμμισε πέντε από αυτές τις λέξεις, όποιες εσύ θέλεις. Μπορείς να υπογραμμίσεις διάφορες λέξεις του κειμένου οι οποίες συνδέονται με τη σχετική θέση των τόπων που αναφέρονται. Ενδεικτικά: απέναντι από, βόρεια έξοδο, μετά από τέσσερα χιλιόμετρα, οκτώ χιλιόμετρα ανατολικά, πάνω στον βράχο γ. Σχολίασε συνοπτικά το γεγονός ότι σε κανένα σημείο της περιγραφής των ταξιδιωτικών διαδρομών στην πανέμορφη Λέσβο δε δίνονται οι γεωγραφικές συντεταγμένες των περιοχών που αναφέρονται. Οι γεωγραφικές συντεταγμένες των περιοχών που αναφέρονται στο κείμενο δεν είναι απαραίτητες για την περιγραφή ταξιδιωτικών διαδρομών. Διαβάζοντας έναν τουριστικό οδηγό δε μας ενδιαφέρει να πληροφορηθούμε την ακριβή θέση (τις συντεταγμένες) ενός τόπου, αλλά τις σχέσεις του με τον χώρο γύρω από αυτόν. Θέλουμε να ξέρουμε πού βρίσκεται σε σχέση με κάποια χαρακτηριστικά σημεία του χώρου γύρω του (οικισμούς, παραλίες κ.ά.) και πώς μπορούμε να μετακινηθούμε σε αυτά (μονοπάτια, δρόμοι κ.ά.). 16

Μάθημα 2 H σημασία της σχετικής θέσης για τους ανθρώπους Λέξεις-κλειδιά Γεωγραφική θέση Σχετική θέση Χαρακτηριστικά τόπου Καθημερινές δραστηριότητες B ÛÈÎ ÓÓÔÈÂ K ÚÈ ÛËÌÂ ÙÔ Ì ı Ì ÙÔ ñ Η γεωγραφική θέση ενός τόπου μάς πληροφορεί για το πού βρίσκεται αυτός ο τόπος (σύμφωνα με το παγκόσμια αποδεκτό σύστημα συντεταγμένων) ή για τον χώρο τον οποίο καταλαμβάνει. Παραδείγματα: ñ Η Πρέβεζα βρίσκεται σε 38 57 33 βόρειο γεωγραφικό πλάτος και 20 45 02 ανατολικό γεωγραφικό μήκος. ñ Η Ευρώπη (χωρίς τα νησιά) εκτείνεται μεταξύ των σημείων 71 Β, 36 Β, 9 32 Δ και 66 12 Α. ñ Η σχετική θέση ενός τόπου ως προς κάποιο ή κάποια στοιχεία του χώρου (βουνά, ποτάμια, λίμνες, οικισμούς κ.ά.) μας πληροφορεί για τα χαρακτηριστικά του τόπου και για τις δυνατότητες που δίνει ο τόπος στους ανθρώπους καθώς και για τις καθημερινές δραστηριότητες που μπορούν να αναπτυχθούν σ αυτόν. Παραδείγματα: ñ Η λίμνη Παραλίμνη βρίσκεται κοντά στη λίμνη Υλίκη, στα βορειοανατολικά. ñ Η Χαλκίδα είναι παραθαλάσσια πόλη της κεντρικής Εύβοιας. Η σχετική θέση ενός τόπου μάς βοηθά και στη λήψη αποφάσεων και γι αυτό είναι πολύ χρήσιμη για τις καθημερινές μας δραστηριότητες. Παράδειγμα: ñ Το διαμέρισμα που ενοικιάζεται βρίσκεται κοντά σε σχολείο και πολύ κοντά στον σταθμό του μετρό. 17

Απαντήσεις στις ερωτήσεις ασκήσεις του σχολικού βιβλίου Συνεργάζομαι στην τάξη (σελ. 14 σχολ. βιβλίου) 1. Εργαστείτε ανά ομάδες. Στον πίνακα 28.5 (σελ. 100 σχολ. βιβλίου) αναγράφονται, μεταξύ άλλων, οι πρωτεύουσες των νομών της Ελλάδας. Κάθε ομάδα να επιλέξει μία πρωτεύουσα νομού και να την αναζητήσει στον γεωμορφολογικό (εικόνα 1.3, σελ. 12-13 σχολ. βιβλίου) και στον πολιτικό (εικόνα 2.1, σελ. 15 σχολ. βιβλίου) χάρτη της Ελλάδας. Ενδεικτικά: Η Χαλκίδα είναι η πρωτεύουσα του Νομού Εύβοιας. Οι γεωγραφικές συντεταγμένες της είναι 38 28 βόρειο γεωγραφικό πλάτος και 23 36 ανατολικό γεωγραφικό μήκος. ñ Προσδιορίστε και σημειώστε τη γεωγραφική θέση της. ñ Προσδιορίστε τη σχετική θέση της ως προς τρία άλλα στοιχεία του χάρτη (ποτάμια, λιμάνια, αεροδρόμια, θάλασσα, βουνά, οδικό δίκτυο, άλλες πόλεις κτλ.): Α. Η Χαλκίδα είναι παραθαλάσσια πόλη που βρίσκεται στις δυτικές ακτές της κεντρικής Εύβοιας, νοτιοδυτικά του όρους Δίρφυς. Β. Η Χαλκίδα βρίσκεται κοντά στον κεντρικό οδικό άξονα Π.Α.Θ.Ε. (Πατρών Αθήνας Θεσσαλονίκης Ευζώνων), του οποίου ο κλάδος Σχηματάρι Χαλκίδα καταλήγει στην κρεμαστή γέφυρα της Χαλκίδας, μήκους περίπου 700 μ., που συνδέει την Εύβοια με τη Στερεά Ελλάδα. 18

Γ. Η Χαλκίδα είναι κτισμένη στις δύο πλευρές του πορθμού του Ευρίπου, με το ένα κομμάτι της να βρίσκεται στη νήσο Εύβοια και το άλλο στη Στερεά Ελλάδα. Mάθημα 2 ñ Με βάση τη σχετική θέση της πόλης, συζητήστε στην ομάδα για το κλίμα της, τις δυνατότητες που προσφέρει στους κατοίκους της, τις οικονομικές δραστηριότητες που μπορεί να αναπτύσσονται σ αυτήν κτλ. Η Χαλκίδα είναι παραθαλάσσια πόλη, γι αυτό το κλίμα της είναι εύκρατο, σχετικά υγρό, με αρκετές βροχές και μέτριες θερμοκρασίες (ήπιους χειμώνες και δροσερά καλοκαίρια). Οι δυνατότητες που προσφέρει στους κατοίκους της είναι πολλές, καθώς βρίσκεται πολύ κοντά στην Αθήνα και η πρόσβαση τόσο σε αυτήν όσο και σε γειτονικές περιοχές είναι εύκολη. Οι κύριες ασχολίες των κατοίκων είναι ο τουρισμός και η αλιεία καθώς και όλες οι εμπορικές δραστηριότητες και η παροχή υπηρεσιών. ñ Κατά τη γνώμη σας, για την επισήμανση των χαρακτηριστικών της πόλης ήταν πιο χρήσιμη η γνώση της γεωγραφικής ή της σχετικής θέσης της; Πιο χρήσιμη για την επισήμανση των χαρακτηριστικών της Χαλκίδας ήταν η γνώση της σχετικής θέσης της, καθώς από αυτήν μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα για τα χαρακτηριστικά της περιοχής, το κλίμα, τις δυνατότητες που παρέχει στους κατοίκους της και τις δραστηριότητες που μπορούν να αναπτυχθούν στην πόλη. Αντίθετα, η χρησιμότητα της γεωγραφικής θέσης περιορίζεται μόνο στο να πληροφορηθούμε πού ακριβώς βρίσκεται η πόλη. 2. Διαβάστε τις δύο αγγελίες που ακολουθούν. 19

Αγγελία Α. Χαλκιδική, Νέα Φώκαια, επί της οδού Αιγαίου 36, πωλείται μονοκατοικία 150 τ.μ. Πληροφορίες στο τηλέφωνο Αγγελία Β. Χαλκιδική, Νέα Φώκαια, πωλείται μονοκατοικία 150 τ.μ., όλα τα δωμάτια με ήλιο (ανατολικά), 100 μέτρα από τη θάλασσα, κοντά στον κεντρικό δρόμο. Πληροφορίες στο τηλέφωνο Συζητήστε μεταξύ σας στην ομάδα: ñ Ας υποτεθεί ότι κάποιος ενδιαφέρεται να αγοράσει στην περιοχή της Νέας Φώκαιας μια μονοκατοικία και δε θέλει να σπαταλά χρόνο και χρήμα σε τηλεφωνήματα και άσκοπες επισκέψεις. Ποια από τις δύο αγγελίες παρέχει περισσότερες και πιο χρήσιμες πληροφορίες, ώστε ο μελλοντικός αγοραστής να μπορεί να αποφύγει είτε το τηλεφώνημα για διευκρινιστικές πληροφορίες είτε μια άσκοπη επίσκεψη; Η αγγελία Β παρέχει αρκετές και χρήσιμες πληροφορίες, ώστε ο ενδιαφερόμενος αγοραστής να πληροφορηθεί άμεσα σχετικά με βασικά χαρακτηριστικά της μονοκατοικίας και της θέσης της. Αντίθετα, η αγγελία Α πληροφορεί τον ενδιαφερόμενο αγοραστή μόνο για το πού ακριβώς βρίσκεται η μονοκατοικία, επομένως θα πρέπει είτε να επισκεφθεί την περιοχή είτε να τηλεφωνήσει και να ζητήσει περισσότερες πληροφορίες για το πώς σχετίζεται η θέση της μονοκατοικίας με τον χώρο γύρω της. ñ Με ποια θέση (απόλυτη ή σχετική) συνδέεται η αγγελία Α; Η αγγελία Α συνδέεται με την απόλυτη θέση («επί της οδού Αιγαίου 36»). ñ Με ποια θέση (απόλυτη ή σχετική) συνδέεται η αγγελία Β; Η αγγελία Β συνδέεται με τη σχετική θέση («ανατολικά», «100 μέτρα από τη θάλασσα», «κοντά στον κεντρικό δρόμο»). Aξιολογώ τι έμαθα (σελ. 16 σχολ. βιβλίου) 1. Αντιστοίχισε τους παρακάτω επαγγελματικούς χώρους (1η στήλη) με τα σημεία αναφοράς με τα οποία αυτοί οι χώροι είναι ευνοϊκότερο να γειτνιάζουν (2η στήλη): 20

Mάθημα 2 1. Βενζινάδικο ñ ñ α. Σχολείο 2. Φαρμακείο ñ ñ β. Οδική αρτηρία 3. Βιβλιοπωλείο ñ ñ γ. Χιονοδρομικό κέντρο 4. Ξενοδοχείο ñ ñ δ. Νοσοκομείο 2. Μια πόλη είναι παραλιακή και βρίσκεται στη Μεσόγειο. Έχει μεγάλες αμμώδεις παραλίες και είναι κτισμένη στο άκρο μιας εύφορης πεδιάδας. Μπορείς να υποθέσεις από ποιες οικονομικές δραστηριότητες θα προέρχεται το μεγαλύτερο μέρος των εισοδημάτων των κατοίκων της; Οι οικονομικές δραστηριότητες από τις οποίες θα προέρχεται το μεγαλύτερο μέρος των εισοδημάτων των κατοίκων της πόλης θα είναι οι τουριστικές δραστηριότητες (χάρη στις μεγάλες αμμώδεις παραλίες της) και οι γεωργικές καλλιέργειες (χάρη στην εύφορη πεδιάδα της). Επίσης, το γεγονός ότι είναι παραλιακή πόλη ευνοεί την ανάπτυξη των θαλάσσιων μεταφορών και του εμπορίου καθώς και της αλιείας. Απαντήσεις στις ερωτήσεις ασκήσεις του Tετραδίου Eργασιών (σελ. 9) 1. Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζονται οι δέκα μεγαλύτερες σε πληθυσμό πόλεις της Ελλάδας. Βρες τις πόλεις στον χάρτη 1.3 (σελ. 12-13 σχολ. βιβλίου) και με τη βοήθειά του χαρακτήρισε κάθε πόλη με κριτήριο τη θέση της ως προς τα στοιχεία του χώρου, χρησιμοποιώντας τα σύμβολα (Θ) για τη θάλασσα, (Π) για την πεδιάδα και (Β) για το βουνό: 1. Αθήνα * Θ 6. Βόλος * 2. Θεσσαλονίκη * Θ 7. Αχαρνές (Μενίδι) 3. Πάτρα * Θ 8. Ιωάννινα * 4. Ηράκλειο * Θ 9. Χανιά * 5. Λάρισα Π 10. Καβάλα (Με αστερίσκο * επισημαίνονται τα πολεοδομικά συγκροτήματα 1.) α. Πόσες από τις πόλεις είναι παραθαλάσσιες, πόσες πεδινές (μακριά από θάλασσα) και πόσες ορεινές; Θ Π B Θ Θ 1. Πολεοδομικό συγκρότημα ονομάζεται μια πόλη που δημιουργήθηκε από την επέκταση και συνένωση πολλών πόλεων-δήμων, έτσι ώστε να αποτελούν πλέον ένα ενιαίο οικοδομικό σύνολο. 21

Παραθαλάσσιες πόλεις είναι oι: Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Ηράκλειο, Βόλος, Χανιά, Καβάλα. Πεδινές πόλεις είναι οι: Λάρισα, Αχαρνές (Μενίδι). Ορεινή πόλη είναι τα Ιωάννινα. β. Τι κοινό έχουν οι περισσότερες μεγάλες ελληνικές πόλεις ως προς τη σχετική θέση τους, σύμφωνα με την απάντησή σου στην προηγούμενη ερώτηση; Οι περισσότερες μεγάλες ελληνικές πόλεις βρίσκονται κοντά στη θάλασσα. γ. Σχολίασε με συντομία πόσο επέδρασε η θέση όπου κτίστηκαν οι πόλεις αυτές στην ανάπτυξή τους. Η μικρή απόσταση από τη θάλασσα ευνόησε σημαντικά την ανάπτυξη των πόλεων αυτών, καθώς οι κάτοικοι είχαν τη δυνατότητα να αναπτύξουν τη ναυτιλία, την αλιεία, τον τουρισμό, τις θαλάσσιες μεταφορές και διάφορες εμπορικές δραστηριότητες. Επιπλέον, οι ηπιότερες κλιματικές συνθήκες που επικρατούν στις παραθαλάσσιες περιοχές ευνόησαν τη συγκέντρωση περισσότερων κατοίκων στις πόλεις αυτές. 2. Φτιάξε τη δική σου αγγελία. Προσπάθησε να πουλήσεις εσύ ένα διαμέρισμα. Χρησιμοποίησε πληροφορίες που συνδέονται με τη σχετική θέση του διαμερίσματος (όπως είναι η γειτνίασή του με σταθμό του μετρό, με δρόμους ταχείας κυκλοφορίας, με πάρκο, η απόστασή του από τη θάλασσα, από σχολείο ή νοσοκομείο, ο προσανατολισμός του, το ανάγλυφο της περιοχής κ.ά.) και παρουσίασε στην τάξη την αγγελία σου. Ελεύθερη απάντηση Ενδεικτικά: Πωλείται νεόδμητο γωνιακό διαμέρισμα 2ου ορόφου, 95 τ.μ., φωτεινό, με δύο υπνοδωμάτια, μεγάλη βεράντα, κοντά σε σχολείο και στον σταθμό Πανόρμου του μετρό. Πληροφορίες στο τηλέφωνο 3. Σκέψου και σημείωσε στη συνέχεια τρεις αποφάσεις ή δραστηριότητες του ανθρώπου στις οποίες παίζει σημαντικό ρόλο η γνώση της σχετικής θέσης. Η γνώση της σχετικής θέσης παίζει σημαντικό ρόλο στη λήψη αποφάσεων σχετικά με: ñ την ενοικίαση ή την αγορά κατοικίας ñ την εγκατάσταση και λειτουργία βιομηχανικής μονάδας ñ την έναρξη οποιασδήποτε εμπορικής δραστηριότητας κ.ά. 22

Μάθημα 3 Mελετώντας με χάρτες τη θέση της Eυρώπης στον κόσμο Λέξεις-κλειδιά Γενικός χάρτης Ειδικός (θεματικός) χάρτης Θέση Ευρώπης Φυσικό περιβάλλον Ανθρωπογενές περιβάλλον Όρια Ευρώπης Ισημερινός Βόρειος Πόλος Εύκρατο κλίμα Ασία Αφρική Ατλαντικός B ÛÈÎ ÓÓÔÈÂ K ÚÈ ÛËÌÂ ÙÔ Ì ı Ì ÙÔ Χάρτης ονομάζεται η απεικόνιση μιας περιοχής, μικρής ή μεγάλης, σε σχέδιο. Ο χάρτης αποτελεί ένα πολύ χρήσιμο «εργαλείο» για τη μελέτη του χώρου, καθώς παρέχει πληροφορίες σχετικά με: ñ τη γεωγραφική θέση των σημείων του χώρου, ñ τα φαινόμενα και τις λειτουργίες που συμβαίνουν σε έναν χώρο, ñ τις σχέσεις μεταξύ της θέσης των σημείων και των φαινομένων. Ανάλογα με το είδος των πληροφοριών που παρέχουν, διακρίνονται δύο κατηγορίες χαρτών: ñ οι τοπογραφικοί ή γενικοί χάρτες, οι οποίοι απεικονίζουν το φυσικό περιβάλλον (γεωμορφολογικοί χάρτες) και το ανθρωπογενές περι- Φυσικό περιβάλλον: το περιβάλλον όπως έχει διαμορφωθεί από τους φυσικούς παράγοντες (ενδογενείς ή εξωγενείς δυνάμεις). βάλλον (πολιτικοί χάρτες) Π.χ. λίμνες, βουνά κτλ. ñ οι θεματικοί ή ειδικοί χάρτες, οι οποίοι παρουσιάζουν το πώς κατανέμεται ένα φαινόμενο στον Ανθρωπογενές περιβάλλον: το περιβάλλον όπως διαμορφώνεται από τις παρεμβάσεις του ανθρώπου. Π.χ. οικισμοί, δρόμοι, χώρο (π.χ. η κατανομή του πληθυσμού της Ελλάδας). Διακρίνονται σε ποσοτικούς (όταν περιλαμβάνουν και αριθμητικά δεδομένα) και φράγματα κτλ. ποιοτικούς. H Eυρώπη και η θέση της στον κόσμο Σχετικά με τη θέση της Ευρώπης στον κόσμο, από τη μελέτη και τον συνδυασμό των κατάλληλων χαρτών πληροφορούμαστε: ñ για τη γεωγραφική θέση της: Η ηπειρωτική Ευρώπη (δηλαδή χωρίς τα νησιά) εκτείνεται από 23

36 έως 71 βόρειο γεωγραφικό πλάτος και από 9 32 δυτικό γεωγραφικό μήκος έως 66 12 ανατολικό γεωγραφικό μήκος. ñ για τη σχετική θέση της: α) ως προς τις άλλες ηπείρους ñ Βρίσκεται βόρεια της Αφρικής (και πολύ κοντά σ αυτήν). ñ Βρίσκεται δυτικά της Ασίας (και αποτελεί συνέχειά της). ñ Βρίσκεται σχετικά κοντά στην Αμερική. ñ Βρίσκεται πολύ μακριά από την Ωκεανία και την Ανταρκτική. ñ Αποτελεί «σταυροδρόμι» ηπείρων, καθώς βρίσκεται ανάμεσα στην Ασία, την Αφρική και την Αμερική. ñ Τα όρια της Ευρώπης με την Ασία είναι η οροσειρά των Ουραλίων, η Κασπία Θάλασσα, η οροσειρά του Καυκάσου, ο Εύξεινος Πόντος και τα Στενά Ελλησπόντου-Βοσπόρου, ενώ με την Αφρική η Μεσόγειος Θάλασσα και ο Πορθμός του Γιβραλτάρ. β) ως προς κάποια γενικά χαρακτηριστικά της ñ Η έκτασή της είναι πολύ μικρή σε σχέση με την έκταση άλλων ηπείρων. ñ Περιβρέχεται από αρκετές θάλασσες και από τον Ατλαντικό Ωκεανό στα δυτικά της. Επίσης βρέχεται και από τον Αρκτικό Ωκεανό στα βόρεια. ñ Έχει εύκρατο κλίμα, καθώς το μεγαλύτερο τμήμα της βρίσκεται σε μεγάλη απόσταση από τον Ισημερινό και τον Βόρειο Πόλο. ñ Όλες οι περιοχές της (ακόμη και οι πιο απομακρυσμένες) απέχουν λιγότερο από 1.000 χλμ. από τη θάλασσα. Από τα προηγούμενα στοιχεία συμπεραίνουμε ότι η Ευρώπη είναι μια ήπειρος με αρκετά πλεονεκτήματα για τους κατοίκους της. Απαντήσεις στις ερωτήσεις ασκήσεις του σχολικού βιβλίου Συνεργάζομαι στην τάξη (σελ. 17-18 σχολ. βιβλίου) 1. Παρατηρήστε για λίγο την Ευρώπη, την ήπειρο στην οποία ζούμε, στο χαρτονόμισμα της εικόνας 3.1 (σελ. 17 σχολ. βιβλίου). ñ Καλύψτε με το χέρι σας την εικόνα και ζωγραφίστε στο αριστερό λευκό πλαίσιο, που ακολουθεί, το περίγραμμα της Ευρώπης. Κατόπιν συγκρίνετε τις δύο εικόνες. Στη συ- 24

Mάθημα 3 νέχεια, κοιτώντας τώρα την εικόνα της Ευρώπης, προσπαθήστε ξανά να σχεδιάσετε το περίγραμμά της στο δεξιό λευκό πλαίσιο. ñ Ποιο γεωμετρικό σχήμα σάς θυμίζει το περίγραμμα της Ευρώπης; Τρίγωνο, τετράγωνο ή παραλληλόγραμμο; Το περίγραμμα της Ευρώπης θυμίζει τρίγωνο. 2, 3. Αφού πλέον σχεδιάσατε την ήπειρό μας, γνωρίστε την καλύτερα! Εργαστείτε ανά ομάδες και με τη βοήθεια των χαρτών «ανακαλύψτε» πληροφορίες που σχετίζονται με τη θέση της Ευρώπης στον κόσμο. Κάθε ομάδα να επιλέξει και να υλοποιήσει μία από τις εργασίες που ακολουθούν. Kάθε ομάδα να παρουσιάσει επιγραμματικά στην τάξη τα αποτελέσματα των παρατηρήσεών της. 1η εργασία: Μελετώντας τον παγκόσμιο χάρτη της εικόνας 3.2 (ÛÂÏ. 17 Û ÔÏ. È Ï Ô ) και χρησιμοποιώντας το σύστημα των γεωγραφικών συντεταγμένων, επισημάνετε τα όρια ανάμεσα στα οποία εκτείνεται η Ευρώπη, προσδιορίστε δηλαδή τη γεωγραφική της θέση. Σημειώστε το αποτέλεσμα των παρατηρήσεών σας: Η (ηπειρωτική) Ευρώπη εκτείνεται από 36 έως 71 βόρειο γεωγραφικό πλάτος περίπου. Η (ηπειρωτική) Ευρώπη εκτείνεται από 9 30 δυτικό έως 66 ανατολικό γεωγραφικό μήκος περίπου. 2η εργασία: Μελετώντας τον παγκόσμιο χάρτη της εικόνας 3.2 (ÛÂÏ. 17 Û ÔÏ. È Ï Ô ) επιλέξτε και σημειώστε παρακάτω τρία στοιχεία του χώρου (άλλες ηπείρους, ωκεανούς, τον Ισημερινό, τους Πόλους κτλ.) τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως σημεία αναφοράς για τη σχετική θέση της Ευρώπης. 25

Σημεία αναφοράς: Α. Η Ασία και η Αφρική Β. Ο Ατλαντικός και ο Αρκτικός Ωκεανός Γ. Ο Βόρειος Πόλος και ο Ισημερινός Προσδιορίστε κατόπιν τη σχετική θέση της Ευρώπης ως προς αυτά: Α. Η Ευρώπη βρίσκεται βόρεια της Αφρικής και δυτικά της Ασίας. Β. Η Ευρώπη βρέχεται βόρεια από τον Αρκτικό Ωκεανό και δυτικά από τον Ατλαντικό Ωκεανό. Γ. Η Ευρώπη βρίσκεται ανάμεσα στον Βόρειο Πόλο και τον Ισημερινό (νότια του Βόρειου Πόλου και βόρεια του Ισημερινού). 3η εργασία: Συνδυάζοντας τον παγκόσμιο χάρτη (εικόνα 3.2, ÛÂÏ. 17 Û ÔÏ. È Ï Ô ) και τον γεωμορφολογικό χάρτη της Ευρώπης (εικόνα 16.1, ÛÂÏ. 56-57 Û ÔÏ. È Ï Ô ), παρατηρήστε σε ποιες ηπείρους βρίσκεται κοντά η Ευρώπη. Σημειώστε τι την ενώνει και τι τη χωρίζει από αυτές (π.χ. βουνά, θάλασσες, πορθμοί κ.ά.). Η Ευρώπη βρίσκεται κοντά στην Ασία και την Αφρική. Τα όριά της με την Ασία είναι η οροσειρά των Ουραλίων, η Κασπία Θάλασσα, η οροσειρά του Καυκάσου, ο Εύξεινος Πόντος και τα Στενά Ελλησπόντου-Βοσπόρου. Τα όριά της με την Αφρική είναι η Μεσόγειος Θάλασσα και ο Πορθμός του Γιβραλτάρ. 4η εργασία: α. Παρατηρώντας τον παγκόσμιο χάρτη της εικόνας 3.2 (ÛÂÏ. 17 Û ÔÏ. È Ï Ô ), επισημάνετε τα ημισφαίρια στα οποία κυρίως εκτείνεται η Ευρώπη. Η Ευρώπη εκτείνεται ολόκληρη στο βόρειο ημισφαίριο και το μεγαλύτερο τμήμα της στο ανατολικό ημισφαίριο (πολύ μικρό τμήμα της βρίσκεται στο δυτικό ημισφαίριο). β. Παρατηρήστε τον χάρτη της εικόνας 3.3 (ÛÂÏ. 18 Û ÔÏ. È Ï Ô ). 26

ñ Τι μέρος της Ευρώπης βρίσκεται μέσα στην πολική ζώνη; Μικρό ή μεγάλο; Στην πολική ζώνη βρίσκεται πολύ μικρό τμήμα της Ευρώπης (π.χ. το βόρειο τμήμα της Νορβηγίας, της Σουηδίας και της Φινλανδίας). ñ Τι μέρος της Ευρώπης βρίσκεται μέσα στην τροπική ζώνη; Μικρό ή μεγάλο; Στην τροπική ζώνη δεν βρίσκεται κανένα τμήμα της Ευρώπης. γ. Σε ποιον γενικό τύπο κλίματος ανήκει η Ευρώπη; Στον τροπικό, τον εύκρατο ή τον πολικό; Η Ευρώπη ανήκει στον εύκρατο τύπο κλίματος (αφού το μεγαλύτερο τμήμα της βρίσκεται στη βόρεια εύκρατη ζώνη). 4. Συνδυάζοντας τις πληροφορίες που αντλήσατε μελετώντας τους χάρτες της Ευρώπης (π.χ. για τη θέση της, την απόστασή της από τη θάλασσα, την απόστασή της από τον Ισημερινό ή από τον Βόρειο Πόλο κ.ά.), συζητήστε στην τάξη ποια πλεονεκτήματα μπορεί να προκύπτουν για τους κατοίκους της Ευρώπης. Η Ευρώπη βρίσκεται στο βόρειο και στο ανατολικό ημισφαίριο, ανάμεσα στον Βόρειο Πόλο και τον Ισημερινό. Όλες οι περιοχές της, ακόμη και οι πιο απομακρυσμένες, βρίσκονται σε σχετικά μικρή απόσταση από τη θάλασσα, που περιβάλλει την ήπειρο από τις τρεις πλευρές της. Βρίσκεται στη βόρεια εύκρατη ζώνη, οπότε το κλίμα της είναι εύκρατο. Από τις πληροφορίες αυτές συμπεραίνουμε ότι οι κάτοικοι της Ευρώπης απολαμβάνουν ευνοϊκές κλιματικές συνθήκες, ευχάριστες για τη διαβίωσή τους και κατάλληλες για την ανάπτυξη διάφορων δραστηριοτήτων. Επιπλέον, οι κάτοικοι της Ευρώπης έχουν πολλές ευκαιρίες απασχόλησης σε τομείς όπως το εμπόριο, οι θαλάσσιες μεταφορές, η αλιεία, οι γεωργικές καλλιέργειες κ.ά. Τέλος, απολαμβάνουν το πλεονέκτημα της γρήγορης μεταφοράς ενεργειακών πόρων (πετρέλαιο, φυσικό αέριο) από τις χώρες της Μέσης Ανατολής, και μάλιστα με χαμηλό κόστος, λόγω της μικρής απόστασης από αυτές. Mάθημα 3 Aξιολογώ τι έμαθα (σελ. 19 σχολ. βιβλίου) 1. Διάβασε τις προτάσεις που ακολουθούν και γράψε στο τέλος κάθε πρότασης την απάντηση που πιστεύεις ότι είναι σωστή: α. Είναι, γενικά, το κλίμα της ηπείρου στην οποία ζούμε.... ÎÚ ÙÔ β. Είναι η έκταση της Ευρώπης σε σχέση με την έκταση άλλων ηπείρων.... ªÈÎÚ 27

γ. Η Ευρώπη αποτελεί συνέχεια αυτής της ηπείρου.... Û δ. Αυτός ο ωκεανός βρέχει την Ευρώπη από τα δυτικά.... ÙÏ ÓÙÈÎfi øîâ Ófi 2. Χαρακτήρισε τις παρακάτω προτάσεις με το γράμμα (Σ), αν είναι σωστές, και με το γράμμα (Λ), αν είναι λανθασμένες. α. Η Ευρώπη βρίσκεται δυτικά της Αφρικής. Λ β. Οι χάρτες μάς βοηθούν να μελετάμε τη θέση της Ευρώπης στον κόσμο. Σ γ. Μικρό τμήμα της ευρωπαϊκής ηπείρου βρίσκεται στο δυτικό ημισφαίριο. Σ δ. Η Ευρώπη είναι πολύ κοντά στην Ασία, μια ήπειρο που αποτελεί «σταυροδρόμι» ηπείρων. Λ Απαντήσεις στις ερωτήσεις ασκήσεις του Tετραδίου Eργασιών (σελ. 10) 1. Διάβασε το παρακάτω κείμενο και υλοποίησε την εργασία που ακολουθεί. Παρατήρησε στον παρακάτω χάρτη και στον γεωμορφολογικό χάρτη της Ευρώπης (εικόνα 16.1, σελ. 56-57 σχολ. βιβλίου) μερικά από τα ακρότατα σημεία αυτής της ηπείρου και βρες κατά προσέγγιση τις γεωγραφικές συντεταγμένες δύο σημείων, όποιων εσύ θέλεις: 1ο ακρότατο σημείο: Η Γαύδος, το ελληνικό νησί, είναι το νοτιότερο σημείο της Ευρώπης, με συντεταγμένες 34 51 βόρειο γεωγραφικό πλάτος και 24 06 ανατολικό γεωγραφικό μήκος. 2ο ακρότατο σημείο: Το ακρωτήριο Κάμπο ντα Ρόκα στην Πορτογαλία είναι το δυτικότερο σημείο της Ευρώπης, με συντεταγμένες περίπου 38 47 βόρειο γεωγραφικό πλάτος και 9 32 δυτικό γεωγραφικό μήκος. 2. Ανάφερε τρία χαρακτηριστικά της Ευρώπης τα οποία συνδέονται με τη θέση της και τα οποία αποδεικνύουν ότι αυτή η ήπειρος συγκεντρώνει πλήθος πλεονεκτημάτων για τον άνθρωπο. ΑΚΡ. ΡΟΚΑ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ 9 32 Δ Αρκτικός κύκλος ΑΚΡ. ΚΝΙΒΣΚΙΕΛΟΝΤΕΝ ΝΟΡΒΗΓΙΑ 71 Β 3.900 χλμ. 5.900 χλμ. ΓΑΥΔΟΣ, ΕΛΛΑΔΑ 34 51 Β B. ΟΥΡΑΛΙΑ ΟΡΗ 66 12 Α 28

Τα χαρακτηριστικά της Ευρώπης που συνδέονται με τη θέση της και αποδεικνύουν το πλήθος πλεονεκτημάτων που συγκεντρώνει για τους κατοίκους της είναι τα εξής: α. Βρίσκεται στη βόρεια εύκρατη ζώνη, ανάμεσα στον Ισημερινό και τον Βόρειο Πόλο, με αποτέλεσμα να επικρατεί εύκρατο κλίμα στις περισσότερες περιοχές της. β. Βρίσκεται ανάμεσα στην Αφρική, την Ασία και την Αμερική, αποτελώντας «σταυροδρόμι» ηπείρων. γ. Όλες οι περιοχές της, ακόμη και οι πιο απομακρυσμένες, βρίσκονται σε σχετικά μικρή απόσταση από τη θάλασσα (μικρότερη από 1.000 χλμ.). Mάθημα 3 ºˆÙÂÈÓfi apple ÓÙÔÁÓÒÛÙË... Από τη χαρτογραφία των αρχαίων Ελλήνων Ο χάρτης είναι απαραίτητος στην επικοινωνία του ανθρώπου με το περιβάλλον, ενώ βοηθά και στην καλύτερη κατανόηση του χώρου στον οποίο αυτός κινείται και δρα. Είναι επομένως φυσικό «χάρτες» να συναντούμε ακόμη και στους λεγόμενους προϊστορικούς χρόνους. Για παράδειγμα, σε βραχογραφίες σπηλαίων της Ευρώπης και της Ασίας, γύρω στο 30000 π.χ., εικονίζονται τοποπαραστάσεις με σκηνές από το περιβάλλον των δημιουργών τους. Από την τρίτη προχριστιανική χιλιετία συμβαίνει να γνωρίζουμε τις πρώτες κατόψεις πόλεων από τη Μεσοποταμία και την Αίγυπτο. Από την τελευταία μάλιστα, στα χρόνια του Ραμσή Β (γύρω στο 1300 π.χ.), έχουμε ενδείξεις μιας οργανωμένης κρατικής χαρτογράφησης, που απέβλεπε στην εκμετάλλευση κυρίως γαιών. Από την Ανατολή έχουμε και τους παλιότερους ως σήμερα χάρτες που εικονίζουν την υφήλιο ή μέρος μιας περιοχής. Στους ναυτικούς χάρτες οι ακτογραμμές ήταν τα πρώτα στοιχεία που αποτυπώθηκαν, ενώ οι παραθαλάσσιες πόλεις και τοποθεσίες υπήρξαν τα πρώτα σημεία αναφοράς. Και φυσικά στη δημιουργία τέτοιων χαρτών πρωτοστάτησαν λαοί ναυτικοί, όπως ήταν οι Φοίνικες και οι αρχαίοι Έλληνες. Από τους τελευταίους, οι Ίωνες ήταν αυτοί που πρώτοι έδωσαν στη χαρτογραφία επιστημονικό χαρακτήρα, καθώς ήξεραν και για τη σφαιρικότητα της Γης. Ήταν αυτοί που έθεσαν τις βάσεις της επιστήμης της χαρτογραφίας, συνδυάζοντας με άριστο τρόπο τη γνώση με την τεχνολογία, τη θεωρία με την πράξη. Σε αυτό τους βοήθησε και το γεγονός ότι είχαν αναπτύξει και άλλες συναφείς με τη χαρτογραφία επιστήμες, όπως π.χ. τη γεωμετρία, τη γεωδαισία και την αστρονομία. Αυτός που πρώτος έφερε τη χαρτογραφία στον χώρο της επιστήμης ήταν ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος, γύρω στα μέσα του 6ου αι. π.χ. Ο κόσμος του Αναξιμάνδρου, ο οποίος θεωρούσε 29

τη Γη κύλινδρο αιωρούμενο στο κέντρο του ουράνιου θόλου, εκτεινόταν από τον Ατλαντικό Ωκεανό ως την Κασπία Θάλασσα και είχε κέντρο του το Αιγαίο. Ο ίδιος αναφέρεται ότι είχε κατασκευάσει και ένα σχεδιάγραμμα της Γης πάνω σε μια ορειχάλκινη πλάκα. Γύρω στο 500 π.χ. έχουμε τον περίφημο χάρτη του Εκαταίου, που και αυτός ήταν Μιλήσιος. Ο χάρτης του θα είχε ασφαλώς βασιστεί και στα νέα στοιχεία που μόλις είχαν γίνει γνωστά μετά το ταξίδι που είχε κάνει από τις εκβολές του Ινδού ποταμού έως την Ερυθρά Θάλασσα ο Σκύλαξ από τα Καρύανδα της Καρίας, στο δεύτερο μισό του 6ου αι. π.χ. Ακόμη θα είχε λάβει υπόψη του χρήσιμες πληροφορίες που είχαν προκύψει μετά την εκστρατεία του Δαρείου το 532 π.χ. στη Σκυθία, όπως και αυτές που είχε ο ίδιος συλλέξει στα πολλά ταξίδια του. Γύρω στο 500 π.χ. έχουμε και την πρώτη γνωστή χρήση χάρτη σε ευρωπαϊκό έδαφος. Ο τύραννος της Μιλήτου Αρισταγόρας φτάνοντας στη Σπάρτη είχε μαζί του έναν χάρτη που και αυτός ήταν χαραγμένος πάνω σε ορειχάλκινη πλάκα. Με αυτόν επεδίωκε να παρασύρει τους Σπαρτιάτες σε στρατιωτική σύγκρουση με τους Πέρσες. Δείχνοντάς τους παραστατικά στον χάρτη όλες τις περιοχές που θα περνούσαν στην κατοχή τους μετά την υποτιθέμενη επικράτησή τους, ήλπιζε ότι θα τους έκανε να παραμερίσουν τους ενδοιασμούς τους και να ριχτούν στη μάχη. Τους επόμενους αιώνες η χαρτογραφία αναπτύχθηκε πολύ λόγω της περαιτέρω διεύρυνσης των ορίων τού τότε γνωστού κόσμου, διεύρυνσης που έφτασε στο αποκορύφωμά της με την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ανατολή. Την ίδια περίπου εποχή ο Πυθέας, ο γνωστός αυτός θαλασσόλυκος από τη Μασσαλία, πέρασε το Στενό του Γιβραλτάρ και τραβώντας ρότα προς Βορρά έφτασε πιθανόν έως τη Σκανδιναβική χερσόνησο. Ωστόσο, στη μεγάλη ανάπτυξη της χαρτογραφίας στα χρόνια αυτά σημαντικό ρόλο παίζει και η παρατηρούμενη πρόοδος επιστημών που σχετίζονται άμεσα με αυτήν, με πρωταγωνιστή τον Αριστοτέλη. Σε μαθητή του τελευταίου, και συγκεκριμένα στον Δικαίαρχο από τη Μεσσήνη, αποδίδεται και η πρώτη προσπάθεια καταμέτρησης των διαστάσεων της Γης. Με μια οριζόντια γραμμή, που άρχιζε από τις Ηράκλειες Στήλες (Γιβραλτάρ) και κατέληγε στον Ινδικό Καύκασο *, γνωστή ως «διάφραγμα», διαίρεσε τη Γη σε δύο τμήματα, το βόρειο και το νότιο. Ο ίδιος ο Δικαίαρχος (ή κάποιος μεταγενέστερος γεωγράφος) πρόσθεσε στην οριζόντια αυτή γραμμή και μία «κάθετο», που περνούσε από τη θρακική Λυσιμάχεια και την αιγυπτιακή Συήνη (Ασουάν). Τόσο το «διάφραγμα» όσο και η «κάθετος» περνούσαν από τη Ρόδο, που έτσι γινόταν το κέντρο του τότε γνωστού κόσμου. Κατά τον 3ο αι. π.χ. ο Ερατοσθένης από την Κυρήνη, ένας από τους μεγαλύτερους γεωγράφους της αρχαιότητας, ήταν αυτός που πρώτος προσδιόρισε το ακριβές σχήμα της Γης και πιθανόν και τις σωστές διαστάσεις της. Στον χάρτη του, που ήταν μια βελτιωμένη και επαυξημένη παραλλαγή του χάρτη του Δικαιάρχου, υπήρχαν επτά παράλληλοι και επτά μεσημβρινοί τοποθετημένοι σε άνισα μεταξύ τους διαστήματα. * Ινδικός Καύκασος ή Ινδοκαύκασος (Χίντου Κους) στο Αφγανιστάν και το Πακιστάν. 30

Mάθημα 3 Αναπαράσταση του χάρτη του Ερατοσθένη (276-194 π.χ.). Οι ευθείες γραμμές που έχουν χαραχθεί πάνω στον χάρτη, χρησιμεύουν ως συντεταγμένες για τον προσδιορισμό της θέσης των διαφόρων τόπων. Ο χάρτης αυτός κατέστη περίφημος στην αρχαιότητα και κατά καιρούς τελειοποιήθηκε και συμπληρώθηκε από άλλους γνωστούς γεωγράφους, όπως από τον Ίππαρχο από τη Νίκαια της Βιθυνίας, που έδρασε τον 2ο αι. π.χ. στη Ρόδο και στην Αλεξάνδρεια. Ο Ίππαρχος, χρησιμοποιώντας και εμπειρία βαβυλωνιακή, χάραξε μια νέα πορεία στην ιστορία της χαρτογραφίας. Κατά τα χρόνια της ρωμαιοκρατίας, με την καλύτερη γνώση των διαφόρων κατοικημένων ή μη περιοχών, παρατηρήθηκε σημαντική πρόοδος και στον χώρο της χαρτογραφίας. Ο Μαρίνος από την Τύρο (1ος-2ος αι. μ.χ.), ένας από τους σπουδαιότερους θεμελιωτές της λεγόμενης μαθηματικής γεωγραφίας, ήταν αυτός που καθιέρωσε τον μεσημβρινό των Μακάρων νήσων (τα σημερινά Κανάρια νησιά) ως αφετηρία για τη μέτρηση των γεωγραφικών μηκών. Ωστόσο, όλους τους παραπάνω επισκιάζει ο Κλαύδιος Πτολεμαίος που, γεννημένος στην Πτολεμαΐδα της Αιγύπτου και ζώντας στην Αλεξάνδρεια, επινόησε τον 2ο αι. μ.χ. μια μέθοδο που επέτρεπε την κατασκευή των ακριβέστερων χαρτών που είχε ως τότε δει ο κόσμος. Αν και ασκεί οξύτατη κριτική στο έργο του Μαρίνου, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι βασίστηκε τόσο στο έργο του τελευταίου όσο και άλλων παλιότερων γεωγράφων. Πολύ πιθανώς δεν αρκέστηκε μόνο σε οδηγίες για τη δημιουργία σωστών χαρτών αλλά έφτιαξε και ο ίδιος χάρτες. Είναι από τα αξιοπερίεργα ότι το έργο του Πτολεμαίου δεν αξιοποιήθηκε ούτε από τους Ρωμαίους ούτε από τη μεσαιωνική Ευρώπη. Αντίθετα, οι Άραβες άντλησαν από αυτό, όπως και από το έργο άλλων ελλήνων γεωγράφων, πολύτιμες πληροφορίες. Όταν όμως η Ευρώπη τον 15ο αι. ανακάλυψε τη «Γεωγραφία» του Πτολεμαίου, παρατηρήθηκε αμέσως έντονη κινητικότητα στον χώρο της χαρτογραφίας (γίνεται ακόμη λόγος και για πτολεμαϊκή Αναγέννηση!), που προοιωνιζόταν την αλματώδη εξέλιξη η οποία θα επακολουθούσε στον τομέα αυτόν τους επόμενους αιώνες. Πηγή: Απόσπασμα από το άρθρο του Μ. Α. Τιβέριου, καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας στο Α.Π.Θ., 9 Μαΐου 1999, www.tovima.gr 31