Dear visitors, There are places that have been endowed by nature and have been sculpted through history; windswept places; places that have been sang umpteen times; hospitable places. Naxos, located in the centre of the Cycladic cluster, stands out from the Aegean islands, due to the natural beauties and the rare monuments, dating back to ancient and Byzantine times. Naxos, due to the strong resistance during the Venetian rule and the Turkish occupation, has been researched repetitively by scientists and researchers of all ages and countries around the world, as for example Herodotus, Josef Bryennios, Filippidis - Konstantas, as well as romantic foreign travelers, Ben Slot and historians of our times. The island of Naxos is characterized by massifs as well as marble and emery quarries, and it has more than twenty five kilometers of rich sandy coastline. It offers many quality agricultural, stockbreeding and fish products, while it has a rich musical tradition and it provides innumerable entertainment and recreation opportunities. Our wish and aim is to grow richer our visitors knowledge with beautiful experiences that come from a traditionally hospitable land, which has great history, lush nature and is rich at heart. Vasilis Korres, Naxos Sub-prefect WELCOME LETTERS ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟI Αγαπητοί επισκέπτες, Υπάρχουν τόποι προικισμένοι από τη φύση και λαξεμένοι από την ιστορία. Τόποι ανεμοδαρμένοι, χιλιοτραγουδισμένοι, φιλόξενοι. Ανάμεσα στα νησιά του Αιγαίου και στο κέντρο του κυκλαδικού συμπλέγματος ξεχωρίζει η Νάξος, με τις φυσικές ομορφιές και τα σπάνια μνημεία της, από την αρχαιότητα και τους βυζαντινούς χρόνους. Η Νάξος με τη σθεναρή της στάση κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας, έχει γίνει κατ επανάληψη αντικείμενο έρευνας για τους επιστήμονες και τους ερευνητές «όλων των αιώνων και των χωρών του κόσμου», από τον Ηρόδοτο και τον Ιωσήφ Βρυένιο, τους Φιλιππίδη-Κωνσταντά και τους ρομαντικούς ξένους περιηγητές, ως τον Ben Slot και τους ιστορικούς των ημερών μας. Η Νάξος με τους ορεινούς όγκους και τα λατομεία μαρμάρου και σμύριδας, με τα εικοσιπέντε και πλέον χιλιόμετρα πλούσιας αμμώδους παραλίας, με τα πολλά ποιοτικά, αγροτικά, κτηνοτροφικά και αλιευτικά προϊόντα, την πλούσια μουσική παράδοση και τις αμέτρητες ευκαιρίες για διασκέδαση και ψυχαγωγία. Ευχή και επιδίωξή μας είναι όσοι επισκέπτονται το νησί μας να ενισχύουν τις γνώσεις τους με όμορφα βιώματα από έναν τόπο παραδοσιακά φιλόξενο, ιστορικά τιμημένο, με πλούσια φύση και ακόμη πιο πλούσια καρδιά. Βασίλης Κορρές, Έπαρχος Νάξου 14 15
Dear visitors of Naxos, On the occasion of the new edition of the tourist guide Naxos Guidebook 2009, it is my pleasure to welcome you on the beautiful island of Naxos. I heartfully wish that your stay on the island will meet every single expectation you may have. Naxos is a crossroad for archaeologists, students, artists and folklorists. Today, the island is considered one of the most popular tourist destinations; not only because of its exceptional beauties but also due to the charm and cultural wealth that have been featured by the locals, in the most indisputable way, for centuries now. The Apollo temple, the Old Town, the Castle, the Archaeological Museum and the churches are a must-see stop for visitors. The music, the dances, Naxos songs and its gastronomy are well known all around Greece. Picturesque villages, crystal clear waters, magnificent beaches, and friendly and hospitable people guarantee an unforgettable stay on the island. The Public Authorities wish you a pleasant stay and dreamy and unforgettable holidays. Nikos Marakis, Mayor of Naxos WELCOME LETTERS ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟI Αγαπητοί επισκέπτες της Νάξου, Με αφορμή τη νέα έκδοση του τουριστικού οδηγού Naxos Guidebook 2009, με χαρά σας καλωσορίζω στην όμορφη Νάξο και σας εύχομαι ολόψυχα η διαμονή σας εδώ να ανταποκριθεί σε κάθε σας προσδοκία. Η Νάξος, είναι ένα σταυροδρόμι για αρχαιολόγους, μελετητές, καλλιτέχνες και λαογράφους, ευτυχεί να είναι σήμερα ένας από τους δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς χάρη στην ξεχωριστή της ομορφιά αλλά και χάρη στη γοητεία και τον πολιτισμικό της πλούτο που αναδεικνύουν για αιώνες με τον πιο αδιαφιλονίκητο τρόπο οι άνθρωποί της. Ο Ναός του Απόλλωνα, η Παλιά πόλη, το Κάστρο, το Αρχαιολογικό Μουσείο, οι Εκκλησίες απαραίτητοι σταθμοί των επισκεπτών. Η μουσική, ο χορός, το τραγούδι της Νάξου, καθώς και η γαστρονομική της τέχνη είναι διαδεδομένα σε όλη την Ελλάδα. Τα γραφικά χωριά της, η καθάρια θάλασσα, οι μαγευτικές παραλίες της, οι φιλικοί και φιλόξενοι άνθρωποι αποτελούν εγγύηση για μια αξέχαστη διαμονή. Η Δημοτική Αρχή σας εύχεται καλή διαμονή με ονειρεμένες και αξέχαστες διακοπές. Νίκος Μαράκης, Δήμαρχος Νάξου 16 17
Dear visitors of Naxos, By the way of the first edition of Naxos Guidebook 2008, we welcome you to the Municipality of Drymalia, located in the heart of our island. You are indeed in the most extensive Municipality of the archipelagos, where you can experience the interchanging landscapes and the nature that embraces them, and experience as well the unique hospitality of pure islanders. The scattered Byzantine and Post Byzantine monuments, the ancient sights, the castles of the old and more recent history, the gigantic unfinished Kouros in Apollonas, our villages and the infrastructure for mining and shipping of the once valuable emery, are in brief the most characteristic places that we think the visitor should see. For some of these sights we are planning or already materialising our plans in order to connect them or bring them out, thus, making them more recognisable and easily accessible. Furthermore, it is worth tasting the local dishes made of local natural products, as well as the many cheese products. And for the end a toast with the local liqueur of Naxos. Dear visitors of Naxos, we wish you happy vacations! Giannis Bardanis, Mayor of Drymalia ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟI Αγαπητοί επισκέπτες της Νάξου, WELCOME LETTERS Με την ευκαιρία της πρώτης έκδοσης του Naxos Guidebook 2008, σας καλωσορίζουμε στο Δήμο Δρυμαλίας, στην καρδιά του νησιού, που η έκτασή του περιγράφει το τεράστιο άνισο πεντάγωνο της Νάξου σε μια αλυσίδα γαλάζιων ακτών. Πραγματικά βρίσκεστε στον πλέον εκτεταμένο Δήμο του αρχιπελάγους, όπου μπορείτε να συνδυάσετε την ανακάλυψη των εναλλασσόμενων τοπίων και της φύσης που τα αγκαλιάζει, αλλά και να δοκιμάσετε την εμπειρία μιας ξεχωριστής φιλοξενίας που χαρακτηρίζει τους αυθεντικούς νησιώτες. Τα διάσπαρτα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία, οι αρχαίες θέσεις, τα κάστρα με την παλιά και πιο πρόσφατη ιστορία, ο γιγάντιος ημιτελής Κούρος στον Απόλλωνα, τα ίδια τα χωριά μας και η σύνθεση με τις εγκαταστάσεις της κάποτε πολύτιμης σμυρίδας, αποτελούν συνοπτικά τα χαρακτηριστικότερα σημεία που προτείνονται στον επισκέπτη. Σε μερικά από τα παραπάνω αξιοθέατα, σχεδιάζεται ή υλοποιείται η σύνδεσή τους και η ανάδειξή τους, ώστε να διευκολύνεται η αναγνώριση και η προσβασιμότητά τους. Αξίζει επιπλέον να αναζητήσετε και να γευτείτε τα τοπικά πιάτα που προσφέρονται παρασκευασμένα με υλικά από τοπικά φυσικά προϊόντα, καθώς και τα πλούσια τυροκομικά. Και για το τέλος... μια πρόποση με το τοπικό ηδύποτο Νάξου. Αγαπητοί επισκέπτες της Νάξου, σας ευχόμαστε Καλές Διακοπές! Γιάννης Μπαρδάνης, Δήμαρχος Δρυμαλίας Drimalia, Naxos Welcome to the best kept Τreasure of the archipelago The varied landscape hides brilliant monuments. The villages of our Municipality are well worth discovering, Villages that the mythical Ariadne would Never even have dreamt of! Δρυμαλία, Νάξος Καλώς ήρθατε στον καλύτερα Κρυμμένο θησαυρό του Αρχιπελάγους Η ποικιλία του τοπίου κρύβει λαμπρά μνημεία. Τα χωριά του Δήμου μας αξίζουν να τα ανακαλύψετε, Χωριά που δεν υποψιάστηκε η Μυθική Αριάδνη! 18 MUNICIPALITY OF DRIMALIA 19 GR 84302 CHALKIO, Naxos tel 2285032647 fax 2285032134 E-mail: drymalia@otenet.gr
Geography Naxos is the largest island of the Cyclades (428 km 2 ). Its shape looks like a rhombus, while it belongs to the eastern Cyclades. In the north of Naxos is Mykonos, in the east Donoussa, southeast is Amorgos, in the south is Ios and in the west Paros. Naxos is 103 nautical miles away from Piraeus. Its coastline is almost 148 km; it is sheer and rocky in the east and milder in the west, without forming any significant bays. In the east and south parts of the island there are massifs, having as the highest top Zas, with 1004 m height, which is the highest mountain top among the Cyclades islands. On the contrary, central and west Naxos have extensive plains. Γεωγραφία H Νάξος είναι το μεγαλύτερο νησί των Κυκλάδων με έκταση 428 τ.χλμ. Το σχήμα της μοιάζει με ρόμβο. Βρίσκεται στις ανατολικές Κυκλάδες, έχοντας προς βόρεια τη Μύκονο, ανατολικά τη Δονούσα, νοτιοανατολικά την Αμοργό, νότια την Ίο και δυτικά την Πάρο. Απέχει από τον Πειραιά 103 ν.μ. Η ακτογραμμή της φτάνει τα 148 χλμ., είναι απότομη και βραχώδης στα ανατολικά και πιο ήπια στα δυτικά, χωρίς να σχηματίζει αξιόλογους κόλπους. Στο ανατολικό και νότιο τμήμα του νησιού είναι συγκεντρωμένοι οι ορεινοί όγκοι με ψηλότερη κορυφή τον Ζα στα 1004 μέτρα, που είναι και η ψηλότερη σε όλες τις Κυκλάδες. Αντίθετα, η κεντρική και δυτική Νάξος χαρακτηρίζεται από εκτεταμένες εύφορες πεδιάδες. 20 21
In general The history of Naxos is closely linked to the Greek mythology, to legends, pirates, historical events and creativity. According to the story in Greek mythology although Zeus was born in Crete, he was raised in the highest mountain of Naxos, Zas. On the top of this mountain, an eagle brought to Zeus the thunderbolt with which he managed to rule Olympus. Naxos is also linked to the story of Ariadne, the daughter of King Minos of Crete. According to the myth, when Theseus was returning in triumph from Crete having killed Minotaur, the monstrous guardian of the Labyrinth with the help of his half-sister Ariadne, he stopped in Naxos. God Dionysus, who lived there, fell in love with her and convinced Theseus, while sleeping, to abandon her in the island. When Ariadne was left alone, Dionysus made her his consort. Archaeological finds in Grotta and the cave of Zas, reveal that the island was inhabited already since the end of the 4th millennium B.C. Naxos is one of the few islands of Greece that is inhabited continuously from the prehistoric times up to now. Since the antiquity it was the largest and richest island, self-sufficient and famous for the wine and the worship of Dionysus. What is more, the scattered monuments found throughout the island (ancient temples, funeral gifts, churches from the early Byzantine period, castles, towers, embattled monasteries, etc) re- ΙΣΤΟΡΙΑ Γενικά HISTORY Η ιστορία της Νάξου έχει συνδεθεί στενά με την ελληνική μυθολογία, με θρύλους, πειρατικές επιδρομές, ιστορικά γεγονότα και δημιουργικότητα. Η μυθική παράδοση θέλει το Δία να γεννιέται μεν στην Κρήτη αλλά να μεγαλώνει στο ψηλότερο βουνό της Νάξου, στο όρος Ζας, στην κορυφή του οποίου ένας αετός μετέφερε στον Δία τον κεραυνό και με την δύναμη αυτή κατάφερε να κυριαρχήσει στον Όλυμπο. Η Νάξος έχει συνδεθεί και με την ιστορία της Αριάδνης, της κόρης του βασιλιά Μίνωα της Κρήτης. Σύμφωνα με το μύθο, ο Θησέας, επιστρέφοντας θριαμβευτής από την Κρήτη έχοντας σκοτώσει τον Μινώταυρο, τον τερατόμορφο φύλακα του λαβύρινθου με τη βοήθεια της ετεροθαλούς αδερφής του Αριάδνης, έκανε μία στάση στη Νάξο. Εκεί, ο θεός Διόνυσος την ερωτεύτηκε και εμφανίστηκε στον ύπνο του Θησέα, πείθοντάς τον να την εγκαταλείψει. Όταν η Αριάδνη έμεινε μόνη, εμφανίστηκε ο Διόνυσος και την έκανε γυναίκα του. Περνώντας από τους μύθους στην ιστορική πραγματικότητα, αρχαιολογικά ευρήματα στη Γρόττα και στο σπήλαιο του Ζα, μαρτυρούν τα πρώτα ίχνη κατοίκησης στο νησί, ήδη από το τέλος της 4ης χιλιετίας π.χ. Η Νάξος είναι από τα λίγα νησιά της Ελλάδας που κατοικείται από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα χωρίς διακοπή. Από την αρχαιότητα υπήρξε το μεγαλύτερο και το πιο εύφορο νησί, αυτάρκες σε αγαθά, διάσημο για το κρασί του και τη λατρεία του στο Διόνυσο, ενώ τα διάσπαρτα μνημεία από όλες τις ιστορικές περιόδους που θα βρείτε στο νησί (αρχαίοι ναοί, veal the Naxos rich history. It is said that the first inhabitants of Naxos were people from Thraki, who brought with them the worship of Dionysus. During that time the island was named Dias or Dionyssias or Stroggyli (round). Kares came to the island afterwards and settled in. The island was named after their chief, Naxos. Naxos was one of the most important centres of Cycladic culture and thrived due to the development of commerce and shipping. The great Cycladic figurines found on the island are undeniable evidence concerning the wealth and creativity of that time. During Mycenaean times (1600-1100 B.C.) Naxos served as a bridge of communication between East and West; it became a crossroad of civilisations, and arts, architecture and sculpture flourished during the next years. During the Persian Wars, Naxos, as a member of the Athenian League, suffered a lot and as a result lost its previous glamour. After the end of these wars, it was conquered by Macedonians, Ptolemies and finally Romans. During the Byzantine period, it belonged to the Region of the Aegean and was destroyed and loot by pirates and Saracens. These rapacious invasions led to a significant decrease in the island s population, while the economy and culture were destroyed. Residents of Naxos deserted the island looking for safety in the neighboring islands; those that stayed, took to the centre of Naxos, and established κτερίσματα τάφων, εκκλησίες των πρώτων βυζαντινών χρόνων, κάστρα, πύργοι, οχυρωμένα μοναστήρια κλπ.), φανερώνουν την πλούσια ιστορία της Νάξου. Ως πρώτοι κάτοικοι της Νάξου αναφέρονται οι Θράκες, οι οποίοι έφεραν στο νησί και τη λατρεία του Διονύσου. Τότε το νησί ονομαζόταν Δίας ή Διονυσιάς ή Στρογγύλη. Αργότερα εγκαταστάθηκαν στο νησί και οι Κάρες με αρχηγό τους τον Νάξο, από τον οποίο πήρε το νησί το σημερινό όνομά του. Η Νάξος υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του κυκλαδικού πολιτισμού και γνώρισε μεγάλη ακμή λόγω της ανάπτυξης της ναυσιπλοΐας και του εμπορίου. Τα περίφημα κυκλαδικά ειδώλια που βρέθηκαν στο νησί αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες του πλούτου και της δημιουργικότητας της εποχής. Στους μυκηναϊκούς χρόνους (1600-1100 π.χ.) η Νάξος αποτελούσε γέφυρα επικοινωνίας μεταξύ Ανατολής και Δύσης, αποτελώντας σταυροδρόμι πολιτισμών, ενώ στα χρόνια που ακολούθησαν οι τέχνες, η αρχιτεκτονική και η γλυπτική σημείωσαν σημαντική άνθηση. Την περίοδο των Περσικών πολέμων η Νάξος, ως μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας, υπέστη πολλές καταστροφές χάνοντας την παλιά της αίγλη. Μετά το τέλος των πολέμων, πέρασε στα χέρια των Μακεδόνων, των Πτολεμαίων και έπειτα στην κυριαρχία των Ρωμαίων. Στα χρόνια του Βυζαντίου, ανήκε στο Θέμα του Αιγαίου και γνώρισε πολλές καταστροφές και λεηλασίες από τις επιδρομές των πειρατών και των Σαρακηνών. Αποτέλεσμα των ληστρικών επιδρομών ήταν η σημαντική μείωση του πληθυσμού του νησιού, ενώ η οικονομία και ο πολιτισμός καταστράφηκαν. Οι κάτοικοι το εγκατέλειψαν αναζητώντας ασφάλεια στα γειτονικά νησιά και όσοι παρέμειναν, 22 23
new protected settlements. The capital of Naxos during the Byzantine period was inside the castle of Apalyros. The arrival of Christianity is associated to the construction of churches and monasteries of every order and style, with excellent wall paintings - many of them are preserved until today. In 1207, when the Venetian Marco Sanudo conquers Naxos, a new era starts for the island, as it becomes a powerful Duchy that included all the Cyclades Islands. Sanoudos used the ruins of the ancient town to build the imposing Castle of Chora. The Castle had many towers and was built on the hill that constitutes a natural citadel. The Venetians ruled until 1537. That year, the island was captured by Barbarossa and was under Turkish domination; the Turks preserved the feudal system. The island was under Ottoman rule until 1829, when it was annexed to the newly established Greek state along with the rest of the Aegean islands. During modern history a period of dramatic changes takes place. These changes have to do with internal migration and the weakening of the country side, and especially mountain areas. Since 1970 though, a new period of prosperity starts for Naxos, based on tourism. Today Naxos is a popular island destination, with rich natural environment, archaeological treasures, living customs and traditions, hospitable people and innumerable golden beaches. Family Hotels of distinction Naxos Town Tel 22850222993, 26801-2 Fax 2285025200 E-mail: info@apollonhotel-naxos.gr Website: www.apollonhotel-naxos.gr κατέφυγαν στο εσωτερικό της Νάξου, ιδρύοντας νέους προστατευμένους οικισμούς. Στο κάστρο του Απαλύρου, βρισκόταν η πρωτεύουσα της βυζαντινής Νάξου. Η έλευση του χριστιανισμού στο νησί συνδέεται με την κατασκευή εκκλησιών και μοναστηριών όλων των ρυθμών και των τεχνοτροπιών, με εξαιρετικές τοιχογραφίες, πολλές από τις οποίες σώζονται έως τις μέρες μας. Το 1207, με την κατάληψη της Νάξου από τον Ενετό Μάρκο Σανούδο, ξεκινά μία νέα εποχή για το νησί, καθώς μετατράπηκε σε πανίσχυρο Δουκάτο, στο οποίο εντάχθηκαν όλα τα νησιά των Κυκλάδων. Στο λόφο, που αποτελεί τη φυσική ακρόπολη της πόλης, ο Σανούδος έχτισε το επιβλητικό Κάστρο της Χώρας με τους πολλούς πύργους, χρησιμοποιώντας τα ερείπια της αρχαίας πόλης. Η ενετική κυριαρχία διήρκεσε ως το 1537, οπότε το νησί κατέλαβε ο Μπαρμπαρόσα και η Νάξος πέρασε στην κυριαρχία των Τούρκων, οι οποίοι διατήρησαν τη φεουδαρχία. Το νησί παρέμεινε υπό Οθωμανική κυριαρχία έως το 1829, οπότε και προσαρτήθηκε στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος μαζί με τα υπόλοιπα νησιά του Αιγαίου. Στα χρόνια της νεότερης ιστορίας αρχίζει μία περίοδος έντονων ανακατατάξεων, που συνδέθηκε με την εσωτερική μετανάστευση και την αποδυνάμωση της υπαίθρου και ιδιαίτερα των ορεινών περιοχών, ενώ από το 1970 αρχίζει μία νέα περίοδος ευημερίας, βασισμένη στον τουρισμό. Σήμερα η Νάξος αποτελεί δημοφιλή νησιώτικο προορισμό, με πλούσιο φυσικό περιβάλλον, αρχαιολογικούς θησαυρούς, ζωντανά έθιμα και παραδόσεις, φιλόξενους κατοίκους και ατελείωτες χρυσές ακτές. CHATEAU ZEVGOLI H O T E L Naxos Town Tel 2285026123 & 22993 Fax 2285025200 E-mail: chateau-zevgoli@nax.forthnet.gr Website: www.chateau-zevgoli.gr 24 25 Red Guidebooks
Feudal Naxos By Dr. Ben Slot* In the aftermath of the 4th crusade a Venetian nobleman, Marco Sanudo, conquered Naxos and most of the other islands of the Cyclades group. He took the title of Ruler of the Duchy of Naxos, it was only a century later that his successors took the more direct title of Duke of Naxos or Duke of the Archipelago. In the meantime Naxos had acquired its present capital on western coast with a fortified ring of houses, the Kastro on a hill top. The thick outer walls of the ring of houses served as fortification. The same was the case with a commercial district, the Boυrgo, on the northern slope of the hill. The Sanudo family ruled over Naxos until 1383. In that year the Dule Nicolo dalle Carceri who was the son of the last Sanudo duchess was assassinated by a cousin, Francisco Crispo, whose descendants ruled Naxos until 1566. The Crispi were Venetian and most of the Western settlers who had established in Naxos were of various Italian origin. The dukes maintained western feudal law: the obligation of vassals to help their lord was a convenient way to keep up a force of defense. The feudal ceremonial such as that of vassals offering their lord an orange or a pair of gloves at Christmas also gave some color to life. Under the rule of the Crispi a gradual cultural as- HISTORY similation took place and the immigrants came to use more and more the Greek language and local customs. The contrast can be seen in the architecture of the ducal palace chapel which is Western and the architecture of the 16th century Franciscan monastery built by a Crispo duke which is Byzantine. The Duchy of Naxos had a period of grandeur under the well traveled second duke of the Crispo family, Clacomo I, who even visited Britain. However, after the Turkish conquest of Constantinople Venetian help became less effective, and in 1537 the duke Giovanni IV Crispo rather easily exchanged Venetian protection for ΙΣΤΟΡΙΑ Η Φεουδαλική Νάξος Από τον Δρα. Ben Slot* Μετά το τέλος της 4ης σταυροφορίας, ένας Βενετός ευγενής, ο Μάρκος Σανούδος, κατέκτησε τη Νάξο καθώς και τα περισσότερα από τα νησιά των Κυκλάδων. Έλαβε τον τίτλο του Άρχοντα του Δουκάτου της Νάξου, ενώ μόλις μετά από έναν αιώνα οι διάδοχοί του έλαβαν τον περισσότερο ακριβή τίτλο του Δούκα της Νάξου ή Δούκα του Αρχιπελάγους. Στο μεταξύ, η Νάξος είχε αποκτήσει τη σημερινή της πρωτεύουσα στη δυτική ακτή του νησιού, με ένα οχυρωματικό δαχτυλίδι σπιτιών και το Κάστρο στην κορυφή ενός λόφου. Οι χοντροί εξωτερικοί τοίχοι των σπιτιών δημιουργούσαν ένα οχυρωματικό τείχος. Το ίδιο ίσχυε και για το Μπούργκο, μια εμπορική συνοικία, η οποία βρισκόταν στη βόρεια πλαγιά του λόφου. Η οικογένεια Σανούδου κυβέρνησε τη Νάξο μέχρι το 1383. Εκείνη τη χρονιά ο Νικόλαος Ντελλακάρτσερης, ο οποίος ήταν γιος της τελευταίας δούκισσας Σανούδου, δολοφονήθηκε από έναν εξάδελφό του, τον Φραγκίσκο Κρίσπο, του οποίου οι απόγονοι κυβέρνησαν τη Νάξο μέχρι το 1566. Οι Κρίσπο ήταν Βενετοί και οι περισσότεροι από τους αποίκους που εγκαταστάθηκαν στη Νάξο ήταν ιταλικής καταγωγής. Οι δούκες διατήρησαν το δυτικό φεουδαλικό δίκαιο. Οι υποτελείς είχαν την υποχρέωση να βοηθούν τον άρχοντά τους. Αυτός ήταν ένας εύκολος τρόπος να διατηρεί κανείς ένα αμυντικό σώμα αντρών. Η φεουδαλική εθιμοτυπία, η οποία πρόσταζε οι υποτελείς να προσφέρουν στον άρχοντά τους ένα πορτοκάλι ή ένα ζευγάρι γάντια τα Χριστούγεννα, έδινε χρώμα στη ζωή του νησιού. Την περίοδο της κυριαρχίας των Κρίσπο πραγματοποιήθηκε μια σταδιακή πολιτισμική αφομοίωση και οι μετανάστες άρχισαν να ασπάζονται όλο και περισσότερο την ελληνική γλώσσα και τα τοπικά έθιμα. Η αντίθεση μπορεί να εντοπιστεί και στην αρχιτεκτονική: το παρεκκλήσι του παλατιού έχει δυτική τεχνοτροπία, ενώ το μοναστήρι των Φραγκισκανών που χτίστηκε τον 16ο αιώνα από ένα δούκα Κρίσπο έχει βυζαντινό ύφος. Το Δουκάτο της Νάξου πέρασε μια λαμπρή περίοδο την εποχή της διακυβέρνησής του από τον πολυταξιδεμένο δεύτερο σε σειρά δούκα της οικογένειας των Κρίσπο, τον Ιάκωβο Α, ο οποίος είχε επισκεφθεί μέχρι και τη Βρετανία. Ωστόσο, ύστερα από την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, η βοήθεια από τη Βενετία ήταν όλο και λιγότερη και έτσι το 1537 ο δούκας Ιωάννης Δ παρα- 26 27
a position as tributary of the Turks. He even went as far as threatening the Pope to bring the Catholic community under the Greek Orthodox authority if the Vatican did not remove a Catholic bishop who was not approved of by the Duke. The Turks generally did not like hereditary succession in high offices, Giovanni IV s son was soon removed, but the title of duke of Naxos was so prestigious that the Sultan used it still for many years to give it to deserving people. So we see after the family Crispo a sequence of dukes appointed by the Sultan starting with the Portuguese Jewish financier Nasi, a few Greek gentlemen form Constantinople or Athens, the Catholic brother of the Grand Vizier and finally a Croatian diplomat in the service of the Sultan. * Dr. Ben Slot, Historian χώρησε σχετικά εύκολα τη Βενετική προστασία, παραμένοντας στο αξίωμά του με την υποχρέωση να πληρώνει ετήσιο φόρο υποτέλειας στους Τούρκους. Έφτασε στο σημείο να απειλήσει τον Πάπα ότι θα έθετε την κοινότητα των Καθολικών υπό τη δικαιοδοσία της Ελληνορθόδοξης Εκκλησίας, αν το Βατικανό δεν απομάκρυνε έναν Καθολικό επίσκοπο τον οποίο ο ίδιος δεν ενέκρινε. Στους Τούρκους γενικά δεν άρεσε η διαδικασία της κληρονομικής διαδοχής στα υψηλά αξιώματα και έτσι ο γιος του Ιακώβου Δ απομακρύνθηκε σύντομα, όμως ο τίτλος του δούκα της Νάξου είχε τέτοιο κύρος, ώστε ο Σουλτάνος εξακολούθησε να τον αποδίδει για πολλά χρόνια σε άτομα που ήθελε να τιμήσει. Έτσι, μετά την οικογένεια Κρίσπο ακολούθησε μια σειρά από δούκες τους οποίους είχε διορίσει ο Σουλτάνος. Πρόκειται για τον Ιωσήφ Νάζι, Εβραίο επιχειρηματία από την Πορτογαλία, ορισμένους Έλληνες ευγενείς από την Κωνσταντινούπολη και την Αθήνα, τον καθολικό αδελφό του Μεγάλου Βεζίρη και τέλος έναν Κροάτη διπλωμάτη ο οποίος δούλευε για το Σουλτάνο. * Δρ. Ben Slot, Ιστορικός 28 29
Naxos of Prehistoric and Historic times through its monuments By Irene Legaki* Naxos is the largest and most fertile island in the Cyclades island group, and it is located in the center of the Aegean Sea. It was named after Naxos, who was the head of Kares people from Latmos in Minor Asia, and according to Ancient Greeks, they were the first colonists of the island. Certain myths, however, describe that Thrakes were the first colonists. As it is proved by many finds, such as the extended settlement in the Kokkinovrachos in Grotta, the Neolithic stratums at the cave of Zas, as well as finds in other places - Palatia ( Portara ), Sangri, Moutsouna and Kanakis - the oldest human presence on the island dates back to the Late Neolithic Age (4300-3200 B.C.), During the Early Cycladic period (3200-2000 B.C.) there is a population growth that is denoted by the increase of archaeological sights on the island s total area, especially in the eastern and northern coasts. This is due to the existence of Small Cyclades (Pano and Kato Koufonissi, Keros, Schinoussa, Irakleia) that were ideal for expansion, serving at the same time as a channel of communication with the East and West Aegean. Our knowledge concerning this long period comes mainly from cemeteries, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Η Νάξος των Προϊστορικών και Ιστορικών χρόνων μέσα από τα μνημεία της Από την Ειρήνη Λεγάκη* ARCHAEOLOGY Η Νάξος, το μεγαλύτερο και πιο εύφορο νησί των Κυκλάδων, κατέχει κεντρική θέση στο Αιγαίο. Οφείλει το όνομά της στον Νάξο, επικεφαλής των Καρών από τη Λάτμο της Μικράς Ασίας, οι οποίοι, όπως πίστευαν οι αρχαίοι, ήταν οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού. Ορισμένοι μύθοι, ωστόσο, μαρτυρούν ως τέτοιους τους Θράκες. Η παλαιότερη ανθρώπινη παρουσία στο νησί τοποθετείται στη Νεώτερη Νεολιθική περίοδο (4300-3200 π.χ.), όπως αποδεικνύουν ο εκτεταμένος οικισμός στον Κοκκινόβραχο της Γρόττας, τα νεολιθικά στρώματα στο σπήλαιο του Ζα, καθώς και ευρήματα από άλλες θέσεις όπως τα Παλάτια («Πορτάρα»), το Σαγκρί, η Μουτσούνα και ο Κανάκης. Κατά την Πρωτοκυκλαδική περίοδο (3200-2000 π.χ.) ο πληθυσμός αυξάνεται, όπως φανερώνει ο πολλαπλασιασμός των αρχαιολογικών θέσεων σε όλη την έκταση του νησιού, με προτίμηση στην ανατολική και νότια ακτή, από όπου οι «Μικρές Κυκλάδες» (Επάνω και Κάτω Κουφονήσι, Κέρος, Σχοινούσα, Ηρακλειά) προσφέρονται για επέκταση, λειτουργώντας παράλληλα ως δίαυλοι επικοινωνίας με το Ανατολικό και Νότιο Αιγαίο. Οι γνώσεις μας για τη μακρά αυτή περίοδο προέρχονται κυρίως από νεκροταφεία, τα περισσότερα συλημένα ή ανεσκαμμένα στις αρχές του 20ου αι. Δυστυχώς, most of them desecrated or excavated in the beginning of the 20th century. Unfortunately, most of the settlements that correspond to these cemeteries have not been yet discovered. Moreover, few of the located settlements have been excavated or searched systematically, and as a result we don t have a full picture of their residential and architectural growth. The wealth and advancement that had been realized in all areas are evident from the finds of the Early Cycladic II period (2700-2300 B.C.), when this big Cycladic island becomes one of the greatest commercial and cultural centres of that age. A large number of jewellery, tools, potteries, and utensils and other objects and works of art made of various materials (clay, stone, and metals) are shipped to many areas inside as well as outside of the Cyclades Islands. The marble figurines hold a dominant place among them, and their flowering coincides with the Early Cycladic II period. The settlement of Grotta is developed during the same period, having a clear town planning. During that time we have the first signs concerning the establishment of sanctuaries: at the Korfi of Aroni (Top of Aroni) there are some rectangular flagstones of magical-religious character, with tapped representations of humans, animals and ships. The fortified citadel in Panormos (Korfari ton Amygdalion) is dated back to the last phase of the Early Cycladic III period (2300-2000 B.C.), and it is estimated that έως σήμερα δεν έχουν εντοπιστεί οι περισσότεροι από τους οικισμούς στους οποίους αντιστοιχούν τα νεκροταφεία αυτά, ενώ από τους εντοπισμένους οικισμούς λίγοι έχουν ανασκαφεί ή ερευνηθεί συστηματικά, με αποτέλεσμα να μην διαθέτουμε ολοκληρωμένη εικόνα της οικιστικής και αρχιτεκτονικής εξέλιξής τους. Aπό τα ευρήματα πιστοποιείται ο πλούτος και η πρόοδος που συντελείται σε όλους τους τομείς, κυρίως κατά την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ (2700-2300 π.χ.), οπότε το μεγαλονήσι των Κυκλάδων εξελίσσεται σε ένα από τα σημαντικότερα εμπορικά και πολιτιστικά κέντρα της εποχής. Πλήθος κοσμημάτων, εργαλείων, αγγείων, σκευών και άλλων αντικειμένων και έργων τέχνης από διάφορα υλικά (πηλό, λίθο, μέταλλα) ταξιδεύουν σε πολλές περιοχές εντός και εκτός Κυκλάδων. Κυρίαρχη θέση ανάμεσά στους κατέχουν τα μαρμάρινα ειδώλια, που η άνθησή τους συμπίπτει με την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο. Την ίδια εποχή αναπτύσσεται, με σαφή πολεοδομικό σχεδιασμό, ο οικισμός της Γρόττας. Τότε έχουμε και τις πρώτες ενδείξεις για την ίδρυση ιερών: από κτήριο που αποκαλύφθηκε στην «Κορφή τ Αρωνιού» προέρχονται ορθογώνιες πλάκες μαγικού-θρησκευτικού χαρακτήρα, με επίκρουστες παραστάσεις ανθρώπων, ζώων και πλοίων. Στην τελευταία φάση της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου (ΠΚ ΙΙΙ: 2300-2000 π.χ.) χρονολογείται η οχυρή ακρόπολη στον Πάνορμο (Κορφάρι των Αμυγδαλιών), ενώ θεωρείται ότι τότε τειχίστηκαν και οι οικισμοί στον Σπεδό και στο Καστράκι. Η 30 31
during the same time the settlements in Spedos and Kastraki were enclosed with walls. Fortifications show that during the last phase of the Early Cycladic period there was a troubled situation and the defensive needs were obviously increased. Most of the settlements in Naxos are deserted during the changes that take place all over the Aegean and affect the island as well. In Mikri Vigla, Rizocastellia, Kastro and Grotta we have finds from the Middle Cycladic period (2000-1550 BC). It is possible, however, that this is due to the gaps in research. In the Late Cycladic period and especially during the 14th and 13th centuries BC, some older locations are being inhabited, even on a occasional basis, (Rizokastellia, Mikri Vigla, Cave of Zas), or some new settlements are being established (from Chosti to Kallando). Main characteristic of that time was the concentration of populations in the northwest coast of the island, in Grotta, which becomes probably the only centre of the island. This shift is rather due to the geographical location of Grotta that makes it a communication spot between the Mycenaean centers of Greece and the East. In the middle of the 13th century, after the distraction of the town, either by an earth wake or some other cause, a new town is built on top of the old one; it has a different orientation, though, and is extended southwards and eastwards. The Mycenaean citadel is been moved to Katsro and the lower part of the town occupies the coastal area, which is enclosed with walls after 1200 BC. ύπαρξη οχυρώσεων μαρτυρά ταραγμένες συνθήκες κατά την τελευταία φάση της Πρωτοκυκλαδικής εποχής, που προφανώς επιβάλλουν την ανάγκη άμυνας. Οι ανακατατάξεις που συντελούνται τότε σε όλο το Αιγαίο δεν αφήνουν ανεπηρέαστη τη Νάξο, οι περισσότεροι οικισμοί της οποίας εγκαταλείπονται. Υλικό της επόμενης, Μεσοκυκλαδικής περιόδου (2000-1550 π.χ.), προέρχεται από πολύ λίγες θέσεις, όπως η Μικρή Βίγλα, η Ριζοκαστελλιά, το Κάστρο και η Γρόττα. Δεν αποκλείεται, πάντως, η εικόνα αυτή να οφείλεται στα κενά της έρευνας. Στην Υστεροκυκλαδική περίοδο και κυρίως κατά τον 14ο και 13ο αι. π.χ., κατοικούνται, έστω περιστασιακά, ορισμένες παλαιότερες θέσεις, (Ριζοκαστελλιά, Μικρή Βίγλα, σπήλαιο του Ζα), ή ιδρύονται νέες εγκαταστάσεις (από τη Χωστή έως τον Καλαντό). Κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η συγκέντρωση του πληθυσμού στη ΒΔ παραλία του νησιού, στη Γρόττα, η οποία εξελίσσεται στο μοναδικό ίσως κέντρο του νησιού. Η μετατόπιση αυτή του κέντρου βάρους οφείλεται μάλλον στη γεωγραφική θέση της Γρόττας, που την καθιστά σταθμό επικοινωνίας των μυκηναϊκών κέντρων της ηπειρωτικής Ελλάδας με την Ανατολή. Στα μέσα του 13ου αι. π.χ., μετά την καταστροφή της πόλης από σεισμό ή άλλη αιτία, μία νέα πόλη επάνω στην παλαιά έχει διαφορετικό προσανατολισμό και επεκτείνεται νότια και ανατολικά. Η μυκηναϊκή ακρόπολη μετατοπίζεται στο Κάστρο και η κάτω πόλη καταλαμβάνει την παράκτια περιοχή, η οποία μετά το 1200 περ. π.χ. τειχίζεται. Οι The land planning changes are related to the general changes that took place again in the Aegean area, as well as to the new conditions created after the collapse of the Mycenaean imperial centers. Finds from the settlement of Grotta and its cemeteries, in Aplomata and Kaminia, show an affluent society, with less Mycenaean features compared to the past, incorporating elements and features from Attica, Crete, Dodecanese and Cyprus. During the Protogeometric and Geometric Ages (1050-700 BC) the asty (centre of the city) occupies the location of today s town. Along with the other cemeteries created in the outskirts of asty (Plinthos, Aplomata, South Cemetery), the location of the old settlement of Grotta is being used as a burial place. In Grotta, finds of burial enclosures of different families, dating back to the 9th century indicate that ancestors were honoured as fathers-heroes. Towards the end of the 8th century BC a tomb covers such burial enclosures near the ruins of the Mycenaean wall. The rural and stockbreeding population of the island lives scattered in smaller settlements in the countryside of Naxos ( chora ), as it is reflected by the finds of the extended necropolis of Tsikalari with the tombs and the carved pots that were simpler compared to the pottery of asty. The difference in level between the people of asty and the people of chora denote a social plurality. It is said that χωροταξικές αλλαγές σχετίζονται με τις γενικότερες μεταβολές που σημειώνονται και πάλι στην περιοχή του Αιγαίου και με τις νέες συνθήκες που δημιουργούνται με την κατάρρευση των μυκηναϊκών ανακτορικών κέντρων. Τα ευρήματα από τον οικισμό της Γρόττας και τα νεκροταφεία του, στα Απλώματα και στα Καμίνια, υποδεικνύουν εύπορη κοινωνία, με χαρακτήρα λιγότερο μυκηναϊκό σε σχέση με το παρελθόν, που ενσωματώνει στοιχεία και χαρακτηριστικά από την Αττική, την Κρήτη, τα Δωδεκάνησα και την Κύπρο. Στους Πρωτογεωμετρικούς και Γεωμετρικούς χρόνους (1050-700 π.χ.) το «άστυ» της Νάξου καταλαμβάνει τη θέση της σημερινής πόλης. Η θέση του οικισμού της Γρόττας χρησιμοποιείται ως χώρος ταφής, παράλληλα με τα άλλα νεκροταφεία που αναπτύσσονται στις παρυφές του άστεως (Πλίνθος, Απλώματα, Νότιο Νεκροταφείο). Ταφικοί περίβολοι για τα διάφορα γένη στη Γρόττα στη διάρκεια του 9ου αι. π.χ. παρέχουν ενδείξεις για την απόδοση τιμών σε προγόνους ως ιδρυτών-ηρώων. Προς τα τέλη του 8ου αι. π.χ. τύμβος καλύπτει τέτοιους περιβόλους πλάι στα κατάλοιπα του μυκηναϊκού τείχους. Ο γεωργοκτηνοτροφικός πληθυσμός του νησιού ζει διεσπαρμένος σε μικρότερες εγκαταστάσεις στη ναξιακή ύπαιθρο («χώρα»), όπως αντανακλάται από τα ευρήματα της εκτεταμένης νεκρόπολης του Τσικαλαριού με τους τύμβους και τα «απλούστερα», εγχάρακτα αγγεία, σε σύγκριση με την κεραμεική του «άστεως». Η 32 33
the colonization of Sicily, in 734 BC, by the people of Naxos and Chalkida, and later of Arkesini in the neighboring island of Amorgos, might have worked possibly as a means of easing social tensions. At the same time, such kind of operations shows an overall prosperity already since the 8th century BC. During the Archaic period (from the 7th until the beginning of the 5th century BC) Naxos is realizing a great prosperity. The island plays a leading role in plastic art the architecture: the two Kouroi in Melanes and Potamia, as well as Apollo or Dionysus in Apollonas that are semi-work statutes found in their original positions inside ancient quarries, are unique testimonies of that age. An open-air sanctuary in Flerio, probably dedicated to Nymphs, with a strong enclosure, rectangular foundations and ruins of wide and flat openings where the offerings were placed, is related to the operating of the ancient marble quarries in the area. According to the tradition, craftsmen from Naxos were the first to construct buildings totally made of marble. What is more, Naxos was the motherland of Ionic marble architecture. The sanctuary of Dionysus in Iria with four successive temples (800-550 BC) shows the transition from the simple one-room house to more refined marble shapes. Τhe visitor will see ruins of the last monumental temple; the marble highlights the crucial parts of the building (face, columns, etc) and it is carved on a primary level resulting in the early forms of Ionic column διαφορά επιπέδου μεταξύ «άστεως» και «χώρας» υποδηλώνει κοινωνική πολυμορφία. Έχει υποστηριχθεί ότι ο αποικισμός της Νάξου της Σικελίας, το 734 π.χ. μαζί με τους Χαλκιδείς, και της Αρκεσίνης στη γειτονική Αμοργό λίγο αργότερα, ενδεχομένως να λειτούργησαν ως μέσα εκτόνωσης κοινωνικών εντάσεων. Τέτοιες επιχειρήσεις μαρτυρούν ταυτοχρόνως μία γενικότερη ευημερία ήδη από τον 8ο αι. π.χ. Η Νάξος γνωρίζει μεγάλη ακμή στη διάρκεια της αρχαϊκής περιόδου (7ος έως και αρχές 5ου αι. π.χ.). Το νησί πρωτοστατεί στην πλαστική και την αρχιτεκτονική: οι δύο Κούροι των Μελάνων και της Ποταμιάς, καθώς και ο «Απόλλων» ή «Διόand of the prostyle ionic temple in general. People of Naxos had already applied architectural elements (big doorways, visual refinements, the double roof-ceiling) that were adapted later by the classical Attica architecture. This is evident in the marble building that was built in Gyroulas, near Sangri, as a place of worshiping Demeter and Apollo during the tyranny of Lygdamis, around 525 BC. The most famous monument of Naxos Island, which is considered to be its trademark, is the marble temple of Apollo Delios in the islet of Vakchos (Palatia). It is called νυσος» στον Απόλλωνα, όλοι τους ημίεργα αγάλματα που σώζονται στις θέσεις που αφέθηκαν κατά την αρχαιότητα, σε χώρους αρχαίων λατομείων, αποτελούν ιδιαίτερα τεκμήρια της εποχής. Υπαίθριο ιερό στο Φλεριό, ίσως των Νυμφών, με ισχυρό περίβολο, θεμέλια ορθογώνιου ναΐσκου και κατάλοιπα ανδήρων για την τοποθέτηση αναθημάτων, σχετίζεται με την λειτουργία των αρχαίων λατομείων μαρμάρου της περιοχής. Σύμφωνα με την παράδοση, πρώτοι οι Νάξιοι τεχνίτες κατασκεύασαν οικοδομήματα εξολοκλήρου από μάρμαρο. Επίσης, στη Νάξο γεννήθηκε η μαρμάρινη ιωνική αρχιτεκτονική: στο ιερό του Διονύσου στα Ύρια τέσσερις διαδοχικοί ναοί (800-550 π.χ.) τεκμηριώνουν τη μετάβαση από τον απλό μονόχωρο οίκο σε πιο εκλεπτυσμένες μαρμάρινες μορφές. Στο τελευταίο μνημειώδη ναό, κατάλοιπα του οποίου αντικρίζει σήμερα ο επισκέπτης, το μάρμαρο υπογραμμίζει τα κρίσιμα σημεία του οικοδομήματος (πρόσοψη, κίονες κλπ) και σε αυτό σκαλίζονται πειραματικά και διαπλάθονται οι πρώιμες μορφές του ιωνικού κίονα και γενικά του ιωνικού πρόστυλου ναού. Στον Γύρουλα, κοντά στο Σαγκρί, ένα ολομάρμαρο οικοδόμημα, που ανεγέρθηκε ως χώρος λατρείας της Δήμητρας και του Απόλλωνα επί τυραννίας Λύγδαμι περί το 525 π.χ., δείχνει ότι οι Νάξιοι είχαν ήδη εφαρμόσει στοιχεία που αργότερα υιοθετήθηκαν στην κλασική αττική αρχιτεκτονική: τα μεγάλα θυρώματα, τις οπτικές εκλεπτύνσεις, τη δίκλινη στέγη-οροφή. Το γνωστό- 34 35
Portara due to the huge portal of its cella that is still standing. This temple as well was built during the tyranny period, around 530 BC. Another smaller construction project of the same or later period is a characteristic sample of the Cycladic construction projects of antiquity. It is an aqueduct, a linear construction, 11 km long, that starts from the area of Melanes, follows the banks of the massifs of the area, goes through the settlements of Aghios Thaleleos and Aggidies and crosses the plain of Katsagra in order to end up to the Chora of Naxos. During the Roman times, on top of the same tracing, a surface canal was opened up made of lime stones and lime mortar. From the Persian Wars onwards Naxos starts to go into decline and this is illustrated through its art. The outstanding unique archaic architecture has ceased to exist, and great buildings are not constructed anymore. There are sporadic projects, however, such as a marble kore of the 5th century BC, or the establishment of towers, in the late 4th and 3rd centuries BC, in vital spots of the island (a typical example is the Tower of Cheimarros). These works show that the people of Naxos had kept some of their sources and creativity. Indeed, around 315 BC the island joins the Common of the Islanders and Naxos seems to recovers. At that time the centre of Naxos is transferred again to the beach of Grotta. The town s agora is situated in the area of Metropolis. As time passes the importance of the island is understated. The Romans used it as a place for exiles. Some works of art, however, such as the statute of general Antonios as a new Dionysus or the bust of Gallienus are exceptional. Naxos is flourishing again, for the last time though, at the end of the Roman Ages. The houses of the town are stretched in a vast area and some of them are decorated with wonderful wall paintings and mosaics. * Irene Legaki, Archaeologist τερο μνημείο, «σήμα κατατεθέν» του νησιού, η «Πορτάρα» όπως έχει επικρατήσει να αποκαλείται λόγω της τεράστιας πύλης του σηκού του που στέκεται ακόμη όρθια, είναι ο μαρμάρινος ναός του Απόλλωνος Δηλίου στη νησίδα του Βάκχου (Παλάτια). Και αυτός ο ναός κατασκευάστηκε στα χρόνια της τυραννίας, γύρω στα 530 π.χ. Στα ίδια χρόνια ή λίγο αργότερα ένα τεχνικό έργο μεγάλης κλίμακας, αποτελεί τεκμήριο για την ευρύτερη μελέτη των αρχαίων τεχνικών έργων στις Κυκλάδες. Πρόκειται για το υδραγωγείο, μια γραμμική κατασκευή συνολικού μήκους 11 χλμ, που ξεκινά από την περιοχή των Κούρων των Μελάνων, ακολουθεί τις πλαγιές των ορεινών όγκων της περιοχής, περνά από τους οικισμούς του Αγ. Θαλέλαιου και των Αγγιδιών και διασχίζει τον κάμπο της Κατσάγρας για να καταλήξει στη Χώρα Νάξου. Κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους, πάνω στην ίδια χάραξη, διανοίχτηκε επιφανειακή αύλακα δομημένη με ασβεστόλιθους και ασβεστοκονίαμα. Από τους περσικούς πολέμους και εξής η Νάξος αρχίζει να σημειώνει φθίνουσα πορεία και τούτο αντικατοπτρίζεται στην τέχνη της. Η λαμπρή αρχαϊκή ιδιομορφία έχει εκλείψει, ενώ επίσημα οικοδομήματα δεν ανεγείρονται. Εντούτοις, η κατασκευή μεμονωμένων έργων, όπως μια μαρμάρινη κόρη του 5ου αι. π.χ., ή η ίδρυση πύργων, τον όψιμο 4ο αι. και τον 3ο αι. π.χ., σε καίρια σημεία του νησιού (χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Πύργος του Χειμάρρου), φανερώνουν ότι οι πόροι και η δημιουργική πνοή των Ναξίων δεν έχουν χαθεί ολοσχερώς. Πράγματι, ανάκαμψη σημειώνεται γύρω στα 315 π.χ., με την ένταξη του νησιού στο Κοινόν των Νησιωτών. Τότε το κέντρο της Νάξου μεταφέρεται ξανά προς την παραλία της Γρόττας. Η αγορά της πόλης έχει επισημανθεί στην περιοχή της Μητρόπολης. Με την πάροδο των χρόνων η σημασία του νησιού υποβαθμίζεται. Χρησιμοποιήθηκε μάλιστα από τους Ρωμαίους ως τόπος εξορίας. Ωστόσο, μερικά έργα της περιόδου, όπως επί παραδείγματι το άγαλμα του στρατηγού Αντώνιου ως νέου Διονύσου ή η προτομή του Γαλλιηνού, είναι εξαιρετικά. Η τελευταία αναλαμπή στην αρχαία ναξιακή κοινωνία έρχεται στο τέλος των Ρωμαϊκών χρόνων. Οι οικίες της πόλης απλώνονται σε μεγάλη έκταση και ορισμένες κοσμούνται με θαυμάσιες τοιχογραφίες και ψηφιδωτά. * Ειρήνη Λεγάκη, Αρχαιολόγος της ΚΑ ΕΠΚΑ 36 37
38 39
The emery of Naxos By Michalis Frangiskos* The emery (smirida or smirigli in Greek) is a rock that is found in the mountains of northeast Naxos. It is mined from the mines of the area (emery mines) and after a natural processing it is used as an abrasive and a scraper for metals, alloy glass, rocks and as a traction enhancer in roads and floorings. It consists of minerals, corundum, which gives the hardness and the abrasive qualities, haematite, magnetite, etc. History Emery is first mentioned by Herodotus. Recent evidence show that since the Neolithic-Early Cycladic period (5th millennium BC) emery is exported and used in the Cycladic area, for the production of Neolithic tools and later on for marble processing, or as an abrasive of figurines, utensils, or in rock carving (Archaeological Museum of Apeiranthos). During the Archaic period of course the use of emery is associated to the marble quarries, to the construction of temples and the emerging of plastic art of Kouroi in Naxos. Michalis Frangiskos Η σμύριδα της Νάξου Από τον Μιχάλη Φραγκίσκο* ΟΡΥΚΤΟΣ ΠΛΟΥΤΟΣ MINERAL WEALTH Η σμύριδα ή σμυρίγλι είναι ένα πέτρωμα που βρίσκεται μέσα στα βουνά της βορειοανατολικής Νάξου. Εξορύσσεται από τα ορυχεία (σμυριδωρυχεία) της περιοχής και μετά από φυσική κατεργασία χρησιμοποιείται ως λειαντικό και αποξεστικό για μέταλλα, κράματα γυαλί, πετρώματα και ως αντιολισθητικό σε δρόμους και δάπεδα. Αποτελείται από τα ορυκτά κορούνδιο, που του προσδίδει τη σκληρότητα και τις λειαντικές ιδιότητες, από αιματίτη, μαγνητίτη και άλλα. Το ιστορικό Αναφέρεται για πρώτη φορά από τον Ηρόδοτο. Ήταν γνωστή στην αρχαιότητα ως «Ναξία ακόνη» και ως «Ναξία λίθον η τας ψήφους οι δακτυλιογλύφοι σμήχουσι». Νεότερα στοιχεία έδειξαν ότι από τη Νεολιθική-Πρωτοκυκλαδική εποχή (5η χιλιετία π.χ.) εξάγεται και χρησιμοποιείται στον κυκλαδικό χώρο, για νεολιθικά εργαλεία και αργότερα για την κατεργασία του μαρμάρου, λείανση ειδωλίων, σκευών, χάραξη βραχογραφημάτων (Αρχαιολογικό Μουσείο Απειράνθου). Ασφαλώς η χρήση της συνδέεται με τα λατομεία μαρμάρου κατά τους Αρχαϊκούς χρόνους, με την κατασκευή των ναών και με την πρωτοεμφάνιση της πλαστικής τέχνης των κούρων στη Νάξο. During the Frankish domination emery belonged to the feudal lords of the area and was shipped to Izmir, Venice and Marseille. This regime was preserved as well during the Ottoman rule, up until 1780 when mining and trading of emery was handed to the villages inhabitants. Despite the Ottoman recognition, the newly established Greek state thought of it as an alleged property of the Sultan that came rightfully to the Greek State. After many fights villagers were limited to mining, exclusively on behalf of the State that possessed the mining ownership and the trade monopoly. For many years emery had been the Greek exporting product with the most revenues for the Greek state. It was used as a guarantee for contracting international loans, for the establishment of the National Bank of Greece, for paying out debts and war reparations. During the First World War and the interwar period, the emery workers live in prosperity, enjoying the fruits of their hard work. During the First World War the emery mines were under the French occupation, in order for French to control the raw material that was necessary for the war industry. In the Second World War the island was surrendered to the Italians who robed the emery supplies, stopped mining and payments and led to famine and death of hundreds of emery workers. During the postwar years the state proved to be a poor manager and trader Κατά τη Φραγκοκρατία η σμύριδα ανήκει στους φεουδάρχες της περιοχής και έφθανε ως εμπόρευμα στα λιμάνια της Σμύρνης, Βενετίας, Μασσαλίας. Το καθεστώς αυτό διατηρήθηκε και κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας, ως το 1780 που η εξόρυξη και εμπορία αναγνωρίζεται ότι ανήκει στους κατοίκους των χωριών. Παρά την οθωμανική αναγνώριση το νέο Ελληνικό κράτος τη θεώρησε ως δήθεν ιδιοκτησία του Σουλτάνου που περιήλθε δικαιωματικά στο Ελληνικό Δημόσιο. Μετά από αγώνες οι χωρικοί περιορίστηκαν στο προνόμιο της εξόρυξης, για αποκλειστικό λογαριασμό του Δημοσίου που κατέχει τη μεταλλευτική κυριότητα και το μονοπώλιο της εμπορίας. Για πολλά χρόνια αποτέλεσε το εξαγώγιμο προϊόν της Ελλάδας που έφερνε τα περισσότερα έσοδα στο κράτος. Χρησιμοποιήθηκε ως εγγύηση για σύναψη διεθνών δανείων, για την ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας, για αποπληρωμή χρεών και πολεμικών αποζημιώσεων. Οι σμυριδεργάτες ευημερούν, απολαμβάνοντας τους καρπούς της σκληρής δουλειάς τους, την εποχή του Α παγκοσμίου πολέμου και του μεσοπολέμου. Κατά τη διάρκεια του Α παγκόσμιου τα σμυριδωρυχεία ήταν υπό γαλλική κατοχή, για τον έλεγχο της πρώτης ύλης που ήταν απαραίτητη στην πολεμική βιομηχανία. Στο Β παγκόσμιο παραδοθήκαν στους Ιταλούς, που καταλήστεψαν τα αποθέματα, σταμάτησαν την εξόρυξη και τις πληρωμές, οδηγώντας στην πείνα και στο θάνατο εκατοντάδες σμυριδεργάτες. 40 41
since it failed to make the necessary movements in the continuously developing global market of abrasives. Today the state buys a few tones of emery in order to meet the inhabitants insurance needs, and the underground mines closed. Mining Emery mining was performed by the residents of the following villages: Koronos, Apeiranthos, Skados, Messi, Danakos and Keramoti, in groups of 5-20 people that worked in the same underground gallery. They were autonomous working groups that share costs, specialties and work time, being democratic and cooperative The working conditions were primitive inside galleries. Using oil lamps, sledge hammers, chisels and the dangerous dynamite, having no ventilation, emery workers were working hard all day long in the bowels of the earth in order to extract a few emery stones, which they carried them on their backs all the way up to the Τα μεταπολεμικά χρόνια το κράτος αποδείχθηκε κακός διαχειριστής και έμπορος αφού δεν έκανε τις απαραίτητες κινήσεις στη συνεχώς εξελισσόμενη παγκόσμια αγορά των λειαντικών. Σήμερα αγοράζει λίγους τόνους σμύριδα για να καλύψει τις ασφαλιστικές ανάγκες των κατοίκων, ενώ τα υπόγεια ορυχεία έχουν πάψει να λειτουργούν. Η εξόρυξη Η εξόρυξη γινόταν από τους κατοίκους των χωριών: Κορώνου, Απειράνθου, Σκαδού, Μέσης, Δανακού, Κεραμωτής, σε ομάδες 5-20 ατόμων που εργάζονταν στη ίδια υπόγεια στοά. Επρόκειτο για αυτόνομες ομάδες εργασίας που καταμερίζονταν τα έξοδα, τις ειδικότητες το χρόνο εργασίας, λειτουργώντας δημοκρατικά και συνεργατικά.. Οι συνθήκες εργασίας στις στοές ήταν πρωτόγονες. Με το φως του λύχνου, χωρίς αερισμό, με βαριές, ματζακούπια, καλέμια και με την επικίνδυνη χρήση της δυναμίτιδας πάλευαν ολημερίς μέσα στα σπλάχνα της γης να ξεριζώσουν λίγες πέτρες σμυρίγλι, που surface. The same people with the help of animals were carrying the stones to the bays of Lionas or Moutsouna, and walking in the sea they were loading them with their hands into small ships. Cable railway From 1926 to 1929 the state constructed one of the biggest public works of the interwar period, the cable railway, in order to facilitate the transport of emery from mines to the port of Moutsouna. It consisted of a network of 72 iron pylons (up to 40 m), with a moving double wire-rope (18 km), and 170 small open trucks (hanging buckets) and two engine sheds. In the five stations of Pigi, Pezoules, Stravolagada (in the area of Koronos), Kakoriakas, Aspalathropos (in the area of Apeiranthos) the emery was weighted by the civil workers, and afterwards it was loaded in the cable railway in order to be transported to the open-air stores in Moutsouna. From there, the emery was loaded in ships that were usually not docked at the quay of Moutsouna, through a transloading system of wagons, big buckets and barges. The technology of the cable railway came from England, and it is a typical example of aerial cable transportation with small open trucks, that is rare although characteristic of the early 20th century. The construction was made of metal and stone, included interesting mechanical inventions and was adjusted to the steep landscape of mountainous Naxos. τις κουβαλούσαν με την πλάτη έξω στο φως. Οι ίδιοι, με τα ζώα, τις μετέφεραν στους όρμους του Λιώνα ή της Μουτσούνας και με τα χέρια, περπατώντας μέσα στη θάλασσα τις φόρτωναν στα πλοιάρια. Εναέριος σιδηρόδρομος Το1926-1929 το κράτος κατασκεύασε ένα από τα μεγαλύτερα δημόσια έργα του μεσοπολέμου, τον εναέριο σιδηρόδρομο, για να διευκολύνει τη μεταφορά της σμύριδας από τα ορυχεία στο λιμάνι της Μουτσούνας. Αποτελείτο από ένα δίκτυο 72 σιδηρών πυλώνων (ύψους ως 40 μέτρων), με κινούμενο διπλό συρματόσχοινο 42 43