ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Ι.Ε.Κ. ΧΑΝΙΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΚΑΙ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΤΕΧΝΙΚΑ Α ΕΞΑΜΗΝΟ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 2012-2013 ΜΑΘΗΜΑ 5-6 ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΠΕΚΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ

Κουκλοθέατρο 1. Εισαγωγή Όλα τα είδη θεάτρου, αναμφίβολα, μαγεύουν την παιδική ψυχή. Άλλωστε, το θεατρικό έργο επιδρά πάνω μας όπως ένα έργο τέχνης. Συγκινεί, γοητεύει, διεγείρει τη φαντασία και το σημαντικότερο διδάσκει. Το κουκλοθέατρο αποτελεί ένα είδος θεάτρου στο οποίο δρουν κούκλες τις οποίες ζωντανεύουν άνθρωποι, κρυμμένοι τις περισσότερες φορές από τους θεατές. Μας δίνει τη δυνατότητα να παρουσιάσουμε και να ζωντανέψουμε πρόσωπα και διάφορες καταστάσεις, που δεν διαδραματίζονται στα άλλα είδη του θεάτρου. Παρόλο που παραμερίστηκε από τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, το κουκλοθέατρο εξακολουθεί να προσφέρει ακόμη και σήμερα στα παιδιά αρκετή από τη μαγεία του και να συνεχίζει να αποτελεί κάτι το ξεχωριστό ανάμεσα στα άλλα είδη θεάματος. 2. Ιστορικό της κούκλας στο χώρο και στο χρόνο Το κουκλοθέατρο, όπως αναφέρει ο Βάλτερ Πούχνερ, έχει τις ρίζες του στη λατρευτική χρήση ειδώλων και ομοιωμάτων με θρησκευτική και μαγική σημασία. Σε αυτή την πρώιμη μορφή κουκλοθέατρου, η κούκλα θεωρούνταν ιερή με μαγικές και υπερφυσικές δυνάμεις και έγινε αναπόσπαστο κομμάτι των θρησκευτικών τελετουργιών του ανθρώπου. Κατά το Μεσαίωνα, οι κούκλες χρησιμοποιούνται στις αναπαραστάσεις της Γέννησης και των Παθών του Χριστού. Οι θρησκευτικές εκδηλώσεις αυτής της εποχής ήταν η αφορμή να δοθεί η ονομασία Μαριονέτες για αυτού του είδους τις κούκλες, καθώς προέρχονταν από το όνομα της Παναγίας (Petite Marie-Marion-Marionette). Στην Αναγέννηση το κουκλοθέατρο δανείζεται τους χαρακτηριστικούς του τύπους από την Comedia del Arte. Ένας από τους τύπους αυτούς είναι ο γνωστός Πουλτσινέλα, που είναι άσχημος και καμπούρης. Οι ιταλικοί περιοδεύοντες κουκλοθίασοι μεταφέρουν τον Πουλτσινέλα σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν διάφοροι εθνικοί κωμικοί ήρωες του κουκλοθέατρου, όπως ο Γκινιόλ στη Γαλλία, ο Παντς στην Αγγλία, ο Κάσπερλ στη Γερμανία, ο Πετρούσκα στη Ρωσία και πολύ μετά ο Φασουλής στην Ελλάδα.

Στην Ελλάδα το κουκλοθέατρο πρωτοεμφανίζεται στη Ζάκυνθο γύρω στο 1870 με τον ήρωα του το Φασουλή. Το 1939 η ζωγράφος Ελένη Θεοχάρη-Περάκη ιδρύει το Κουκλοθέατρο Αθηνών, τον περίφημο «Μπάρμπα Μυτούση», που πέρασε πολέμους και κατοχές και κατόρθωσε να επιβιώσει περισσότερο από σαράντα χρόνια. Άλλοι σημαντικοί κουκλοθίασοι που έκαναν το πέρασμα τους στον ελληνικό χώρο ήταν το κουκλοθέατρο του Καραντινού και Βασιλείου με τον «Τοσοδούλη», της οικογένειας Σοφιανού και της Ευγενίας Φακίνου με την Ντενεκεδούπολη. Την κουκλοθεατρική παράδοση συνεχίζει ως τις μέρες μας το «Θέατρο της Κούκλας» από τους Τάκη και Μίνα Σαρρή και ο Στάθης Μαρκόπουλος με το κουκλοθέατρο «Αγιουσάγια». Τα τελευταία χρόνια το κουκλοθέατρο παρουσιάζει μια μεγάλη άνθηση στην Ελλάδα καθώς έχουν κάνει την εμφάνιση τους αρκετοί νέοι κουκλοθίασοι και όλο και περισσότεροι παιδαγωγοί δείχνουν μεγάλο ενδιαφέρον για την τέχνη του θεάτρου της κούκλας. Και έπεται συνέχεια.. 3. Παιδαγωγική αξία του κουκλοθέατρου Η κούκλα και γενικότερα το κουκλοθέατρο ως μέσο αγωγής αποτελεί μια πολύπλευρη εκφραστική δραστηριότητα καθώς βοηθάει το μικρό παιδί στην σωματική, ψυχοσυναισθηματική, αισθητική και κοινωνική του ανάπτυξη, στη γλωσσική καλλιέργεια και κυρίως στην ανάπτυξη της φαντασίας και της δημιουργικότητας. Το κουκλοθέατρο προσφέρει στα παιδιά ερεθίσματα με τα οποία εμπλουτίζεται τόσο ψυχοσυναισθηματικά όσο και νοητικά. Η κούκλα, το παραμύθι και οι λειτουργίες του θεάτρου συντελούν ώστε το παιδί να βιώνει τους χώρους του φανταστικού, του συμβολικού και του πραγματικού. Μέσα από τις ιστορίες των ηρώων δίνεται η δυνατότητα στο παιδί να ταυτιστεί με την κούκλα, να βιώσει καταστάσεις, γεγονότα, συναισθήματα, να μπει σε ένα κόσμο μαγικό και φανταστικό, να νιώσει ανακούφιση και αισιοδοξία, να επικοινωνήσει με την κούκλα και γενικότερα να ψυχαγωγηθεί. Η μεγαλύτερη και σημαντικότερη επίδραση της κούκλας ασκείται στο παιδί, όταν το ίδιο δημιουργήσει τη δική του κούκλα και φτάσει μέχρι το ανέβασμα μιας κουκλοθεατρικής παράστασης. Έτσι τα παιδιά από θεατές γίνονται δημιουργοί. Με

την κατασκευή μιας κούκλας από το ίδιο το παιδί, το όφελος είναι αρκετά σημαντικό καθώς: Αναπτύσσεται η λεπτή κινητικότητα. Ενισχύεται η διάθεση για πειραματισμό και εξερεύνηση των διάφορων υλικών. Αναπτύσσεται η δημιουργικότητα και η συνθετική ικανότητα. Προάγεται το αυτοσυναίσθημα και η συνεργατική διάθεση με τα άλλα παιδιά. Από την άλλη πλευρά, όταν τα μικρά παιδιά ασχολούνται με την κίνηση και την έκφραση της κούκλας: Εκλεπτύνεται και εξελίσσεται τόσο η αδρή κινητικότητα όσο και οι κινητικές δεξιότητες τους. Εμπλουτίζεται το λεξιλόγιο τους, καλλιεργείται ο προφορικός λόγος και βελτιώνεται η επικοινωνία μέσα από την έκφραση του εσωτερικού τους κόσμου, των επιθυμιών, των ονείρων και των εμπειριών τους. Καλλιεργείται και οργανώνεται η σκέψη, η προσοχή, η μνήμη, η παρατηρητικότητα και η ευρηματικότητα. Εν κατακλείδι, το κουκλοθέατρο θεωρείται σπουδαίο μέσο αγωγής είτε χρησιμοποιείται από τον/τη παιδαγωγό είτε από τα παιδιά. 4. Εφαρμογές του κουκλοθέατρου στην τάξη Το κουκλοθέατρο μπορεί να ενταχθεί στην εκπαιδευτική διαδικασία στο σχολείο με τους εξής παρακάτω τρόπους: Δημιουργία μιας γωνιάς με κούκλες: σε αυτό το χώρο τα παιδιά παίζουν με τις κούκλες και αυτοσχεδιάζουν. Ύπαρξη της κούκλας της τάξης: είναι η κούκλα της τάξης, με μορφή ανθρώπου ή ζώου, και αποτελεί μια ξεχωριστή προσωπικότητα όπου χρησιμοποιείται από τον/τη παιδαγωγό ως αναφορά, δημιουργώντας έτσι μια ξεχωριστή σχέση με τα παιδιά. Κατασκευή κούκλας από τα παιδιά: τα ίδια τα παιδιά δημιουργούν τις κούκλες τους με διάφορα υλικά. Αυτό που μετράει εδώ δεν είναι το αισθητικό αποτέλεσμα αλλά η εμψύχωση και το ζωντάνεμα της κούκλας.

Παρακολούθηση επαγγελματικής παράστασης: είναι σημαντικό τα παιδιά να παρακολουθούν επαγγελματικές κουκλοθεατρικές παραστάσεις ώστε να γίνουν ενεργοί θεατές και να βιώσουν τη μαγεία της θεατρικής ατμόσφαιρας. Αυτοσχεδιασμοί από τα παιδιά με τις κούκλες: τα παιδιά, είτε ατομικά είτε ομαδικά, παίζουν αυτοσχεδιάζοντας και φτιάχνουν τις δικές τους πρωτότυπες ιστορίες. Ο/η παιδαγωγός με τη χρήση του κουκλοθέατρου μπορεί να διαχειριστεί πολλά θέματα στο χώρο του σχολείου, ανάλογα φυσικά με την ηλικία των παιδιών, τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες τους. Ενδεικτικά αναφέρονται οι εξής προτάσεις: Θέματα περιβαλλοντικής διαπαιδαγώγησης. Οι κούκλες παρουσιάζουν κάποιο συγκεκριμένο περιστατικό που εκτυλίσσεται στο άμεσο περιβάλλον και έχει σχέση με αυτό. Για παράδειγμα: - τα σκουπίδια που πετάνε οι κούκλες δημιουργούν εστίες μόλυνσης. - τα απορρυπαντικά που χρησιμοποιούν οι κούκλες μολύνουν το περιβάλλον. - τα λουλούδια που μαδούν οι κούκλες καταστρέφουν τον κήπο του σχολείου. Θέματα υγιεινής διατροφής, υγείας και υγιεινής του σώματος. - οι κούκλες παίζουν με μια φίλη τους κούκλα-τυφλή. Της κρύβουν διάφορα αντικείμενα στο κουκλοθέατρο κι εκείνη τα βρίσκει. Η τυφλή κούκλα μαθαίνει στις άλλες πώς να βλέπουν με την αφή τους και την ακοή τους και να διαβάζουν το χώρο. - οι κούκλες τρώνε διάφορα ανθυγιεινά προϊόντα του εμπορίου όπως γαριδάκια, πατατάκια, σοκολάτες κ.λπ. που δεν τις αφήνουν να αναπτυχθούν σωστά. Αλλάζουν τη διατροφή τους και τρώνε υγιεινά. - οι κούκλες πάνε στον οδοντίατρο επειδή έχουν χαλασμένα δόντια. Συζητούν έτσι θέματα στοματικής υγιεινής. Θέματα κυκλοφοριακής αγωγής και πρώτων βοηθειών. - οι κούκλες με ερωτήσεις προς τα παιδιά συζητούνε τις οδηγίες και τους κανόνες για τον Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας. - παρουσιάζουν διάφορα καθημερινά θέματα σχετικά με την κυκλοφορία: ένα ατύχημα, ένα τυφλό στο δρόμο, μια κλήση από την Τροχαία ή μια παράβαση, ένα κυκλοφοριακό χάος στο κέντρο της πόλης κ.λπ. Πειράματα από τον κόσμο των φυσικών επιστημών. Οι κούκλες παρουσιάζουν διάφορα μικρά πειράματα στα παιδιά όπως:

- Ρίχνουν ζάχαρη σε ένα ποτήρι νερό και λάδι σε ένα άλλο. Παρατηρούν και συζητούν. - Ρίχνουν διάφορα μικροαντικείμενα σε μια λεκάνη με νερό. Άλλα επιπλέουν και άλλα βυθίζονται. Πειραματίζονται, συζητούν και καταλήγουν σε συμπεράσματα. Προσεγγίσεις της λογοτεχνίας. -Οι κούκλες από μια συλλογή ποιημάτων διαβάζουν ένα ποίημα και στη συνέχεια το δραματοποιούν. - Παρουσιάζουν ένα παραμύθι ή διάφορα λογοτεχνικά έργα. Θέματα διαπολιτισμικής εκπαίδευσης Οι κούκλες συζητούν για τα παιδιά όλου του κόσμου και για τις ανάγκες τους. Η παρουσία μάλιστα πολλών διαφορετικών κούκλων από όλες τις φυλές θα βοηθήσει καλύτερα σε αυτό το θέμα. Θέματα μουσειακής εκπαίδευσης. Οι κούκλες πηγαίνουν στο Μουσείο, παρατηρούν, θαυμάζουν τα εκθέματα και επιστρέφοντας στο σχολείο αφηγούνται στα παιδιά τις εντυπώσεις και τις εμπειρίες τους. Καθημερινά θέματα από τη ζωή του σχολείου ή του οικογενειακού περιβάλλοντος. - Μια κούκλα πηγαίνει πρώτη φορά στο σχολείο και φοβάται. - Δυο κούκλες-συμμαθήτριες τσακώνονται και στο τέλος γίνονται φίλες. - Δυο κούκλες δεν θέλουν να ξαναέρθουν στο σχολείο γιατί τις κοροϊδεύουν τα άλλα παιδιά. - Οι κούκλες-γονείς τσακώνονται στο σπίτι. - Μια κούκλα ζηλεύει πολύ το μικρότερο αδερφάκι της. 5. Είδη του κουκλοθέατρου Α. ΘΕΑΤΡΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ: Σε αυτό το είδος θεάτρου, οι ήρωες είναι διάφορα αντικείμενα που παριστάνουν τον εαυτό τους (τενεκέδες, κονσερβοκούτια, φρούτα κ.λπ.). Γνωστή σε όλους είναι η «Τενεκεδούπολη» με το Λαδένιο, τη Μηλίτσα, το Σαρδέλα, το Βουτυρένιο, τον Οκέϋ Μπαμ-μπαμ κ.λπ. Στο αντικειμενοθέατρο παίζουμε με άψυχα αντικείμενα τα οποία, μερικές φορές, δεν αλλάζουν μορφή.

B. ΘΕΑΤΡΟ ΣΚΙΩΝ: Ένα είδος θεάτρου πολύ αγαπητό στα παιδιά. Το θέατρο σκιών παίζεται με την βοήθεια ημιδιάφανων ζωγραφισμένων εικόνων συνήθως πάνω σε χαρτί, δέρμα ή άλλα ημιδιάφανα υλικά επάνω σε μια λευκή οθόνη που φωτίζεται από πίσω. Το αποτέλεσμα είναι ο θεατής να βλέπει καθαρά τα περιγράμματα των εικόνων ή ανάλογα με τη κατασκευή τους και τα χρώματα. Τις εικόνες (φιγούρες) στο θέατρο σκιών τις χειρίζονται οι καλλιτέχνες ή ο καλλιτέχνης που δίνει την παράσταση κρατώντας τις ειδικές λαβίδες που είναι προσαρμοσμένες κάθετα επάνω σε καίρια σημεία των εικόνων, ώστε να επιτυγχάνονται κινήσεις που να δίνουν την αίσθηση της ζωντάνιας και της ευλυγισίας. Οι καλλιτέχνες του θεάτρου σκιών δεν κινούν μόνο τις φιγούρες, αλλά κάνουν πολλούς ρόλους μιμούμενοι διαφορετικές φωνές και πολύ συχνά τραγουδούν, πράγμα που κάνει αναγκαίο το να είναι πολυτάλαντοι για να ανταπεξέρχονται στις ανάγκες της παράστασης. Πολλές φορές μια παράσταση του θεάτρου σκιών την συνοδεύει μια ζωντανή ορχήστρα. Το θέατρο σκιών είναι ένα κατεξοχήν λαϊκό είδος θεάτρου και από εκεί αντλεί την θεματολογία του και την παράδοση του. Στο ινδικό αλλά και στο θέατρο σκιών στην Ιάβα ή στην Ταϋλάνδη για παράδειγμα, ακόμη και οι σημερινοί περιοδεύοντες καλλιτέχνες του θεάτρου σκιών αντλούν την θεματολογία τους από τους ήρωες του αρχαίου κλασικού ινδικού έπους ραμαγιάνα και μαχαμχαράτα. Το ίδιο περίπου συμβαίνει και με το δικό μας θέατρο σκιών, τον Καραγκιόζη, που σκύβει στην λαϊκή παράδοση μέχρι την αρχαιότητα για να βρει θέματα, παρόλο που πολλοί καραγκιοζοπαίχτες έχουν εμπνευστεί και από σύγχρονα θέματα και έχουν εμπλουτίσει την θεματολογία του. Γ. ΚΟΥΚΛΟΘΕΑΤΡΟ: Το πλέον γνωστό είδος θεάτρου, όπου πρωταγωνιστές είναι οι κούκλες φτιαγμένες από διάφορα υλικά και κινούνται με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους αναλόγως με το είδος της κούκλας. Δ.ΜΑΥΡΟ ΘΕΑΤΡΟ: Σε αυτό το σύγχρονο είδος θεάτρου χρησιμοποιείται η τεχνική του black light. Με το συγκεκριμένο φως φωτίζονται στη σκηνή μόνο τα αντικείμενα που είναι σε φωσφορούχα χρώματα ή άσπρο και εξαφανίζονται όσα είναι μαύρα. Οι χειριστές των κούκλων ή των χρωματιστών αντικειμένων είναι ντυμένοι στα μαύρα με αποτέλεσμα οι κούκλες να φαίνονται σα να κινούνται μαγικά. Το Μαύρο θέατρο της Πράγας αποτελεί ένα από τα διασημότερα θέατρα σ αυτό το είδος.

6. Είδη και τύποι της κούκλας Υπάρχουν διάφορα είδη κούκλας που μπορεί κάποιος να χρησιμοποιήσει στο κουκλοθέατρο, ανάλογα με τον τρόπο κατασκευής και χειρισμού της. Οι βασικοί τύποι κούκλας είναι οι παρακάτω: Γαντόκουκλα Είναι ο πιο συνηθισμένος τύπος κούκλας όπου φοριέται στο χέρι σαν γάντι. Το κεφάλι της κούκλας είναι φτιαγμένο από διάφορα υλικά (ξύλο, λάστιχο, ύφασμα, πεπιεσμένο χαρτί) και έχει μια τρύπα από κάτω, ώστε να χωράει ο δείκτης του χεριού του χειριστή. Το σώμα της αποτελείται από ένα υφασμάτινο φόρεμα με μικρά μανίκια και είναι αρκετά μακρύ ώστε να μη φαίνεται ο καρπός του χεριού του χειριστή. Το χέρι του χειριστή μπαίνει μέσα σε αυτό το φόρεμα με τέτοιο τρόπο ώστε ο αντίχειρας και το μεσαίο δάχτυλο να βρίσκονται στα δύο μανίκια και ο δείκτης στη τρύπα στο κάτω μέρος του κεφαλιού της κούκλας. Το παίξιμο αυτής της κούκλας χρειάζεται αρκετή εξάσκηση στα δάχτυλα ώστε να μπορεί να κινείται η κούκλα πειστικά και να μη γέρνει ανεξέλεγκτα. Το μειονέκτημα της γαντόκουκλας είναι ότι λόγω του μικρού μεγέθους είναι δυσδιάκριτη από μεγάλη απόσταση. Όμως, αυτός ο τύπος κούκλας έχει και πολλά πλεονεκτήματα, όπως η άμεση επαφή και ταύτιση του σώματος της κούκλας με το σώμα του χειριστή της, με αποτέλεσμα να είναι πιο ζωντανή και μεταδοτική η κίνηση της κούκλας. Είναι μια γρήγορη και ευκίνητη κούκλα που μπορεί να κάνει πολύπλοκες κινήσεις όπως να τρέξει, να πηδήξει, να μαγειρέψει, να μεταφέρει πράγματα κ.λπ.

Μαρότα Αυτός ο τύπος κούκλας κινείται με ένα ξύλινο ραβδί, που διαπερνάει το σώμα και καταλήγει στο κεφάλι της. Το κεφάλι της είναι φτιαγμένο από ξύλινο μπαλάκι ή από φελιζόλ ή από χαρτοπολτό και είναι στερεωμένο σε ένα ξύλο. Ο χειριστής κρατάει τη μαρότα από το ξύλο ενώ ο δείκτης και ο αντίχειρας είναι στα μανίκια του ριχτού φορέματος. Μια άλλη παραλλαγή της μαρότας είναι η αναδυόμενη κούκλα, η οποία στηρίζεται σε ένα ξύλινο ραβδί το οποίο περνάει από ένα χωνί που είναι στερεωμένο στο τελείωμα του φορέματος της κούκλας και δίνει έτσι τη δυνατότητα στην κούκλα να εμφανίζεται και να εξαφανίζεται μέσα στο χωνί με την κατάλληλη κίνηση του ραβδιού. Μαριονέτα Πρόκειται για ολόσωμες κούκλες με κινούμενα μέλη, στα οποία η κίνηση γίνεται με νήματα. Το κεφάλι της κούκλας μπορεί να είναι φτιαγμένο από ξύλο, χαρτοπολτό, πηλό ή άλλα υλικά. Αντίστοιχα, το σώμα είναι φτιαγμένο από τα προαναφερόμενα υλικά και από διάφορα σημεία του ξεκινούν νήματα τα οποία καταλήγουν σε ένα χειριστήριο, το οποίο συνήθως έχει σχήμα σταυρού.

Δαχτυλόκουκλα Είναι συνήθως φτιαγμένη από ύφασμα, χαρτόνι ή χαρτί και προσαρμόζεται σε κάποιο από τα δάχτυλα του χεριού. Αυτός ο τύπος της κούκλας είναι κατάλληλος για παιδιά προσχολικής ηλικίας. Φτιάχνονται γρήγορα και εύκολα και η κούκλα κινείται με την κίνηση του δαχτύλου. Οι δαχτυλόκουκλες μπορούν να παιχτούν είτε φανερά κρατώντας τες μπροστά σε όλους είτε με τον παίκτη κρυμμένο. Επίπεδες κούκλες Πρόκειται για κούκλες φτιαγμένες από χαρτί, χαρτόνι ή ύφασμα κολλημένο σε χαρτόνι. Στερεώνονται σε ξύλο ή σύρμα και κατασκευάζονται εύκολα και γρήγορα από τα παιδιά. Οι φιγούρες μπορούν να ζωγραφιστούν από τα παιδιά και μετά να κοπούν και να κολληθούν πάνω σε χαρτόνια..

Γιγαντόκουκλα Είναι ολόσωμη κούκλα σε μεγάλο μέγεθος και είναι συνήθως φτιαγμένη από χαρτοπολτό, φελιζόλ, αφρολέξ ή ξύλο. Αυτές οι κούκλες στηρίζονται σε μια επιφάνεια με προσαρμοσμένα ροδάκια και κινούνται από πίσω από τον χειριστή ή προσαρμόζονται στο σώμα του χειριστή και παίζουν ταυτόχρονα ή στερεώνονται σε μεγάλα ξύλα και παίζονται πλέον από δύο ή περισσότερους χειριστές. Κούκλα Bunraku Πρόκειται για αρθρωτές ειδικά κατασκευασμένες κούκλες με κρυφούς χειρισμούς. Χειρίζονται από τρεις συνήθως κουκλοπαίχτες, ορατούς από το κοινό. Το bunraku είναι μια τεχνική κίνησης της κούκλας που στηρίζεται σε μεθόδους του παραδοσιακού ιαπωνικού θεάτρου κούκλας. Κούκλα Humahette Η humahette είναι ένα άλλο είδος κούκλας που στην πραγματικότητα είναι μισό κομμάτι κούκλα και το άλλο μισό άνθρωπος, δηλαδή ο κουκλοπαίχτης. Χρησιμοποιείται συχνά και στο μαύρο θέατρο, όπου ο κουκλοπαίχτης φορώντας μαύρα ρούχα δε φαίνεται και έτσι τον πρώτο λόγο έχει η κούκλα που βρίσκεται πάνω του και την κινεί. Κούκλες- φιγούρες του θεάτρου σκιών Οι φιγούρες στο θέατρο σκιών είναι συνήθως επίπεδες με αρθρωτά μέλη τα οποία κινούνται με προσαρμοσμένα σε αυτά μικρά ξυλαράκια ή σύρματα. Είναι φτιαγμένες από δέρμα ή κάποιο άλλο αδιαφανές υλικό. Σε άλλες περιπτώσεις μπορεί να είναι φτιαγμένες από ξυσμένα δέρματα ή χοντρές ζελατίνες. Οι φιγούρες παίζονται πίσω από ένα τεντωμένο λευκό πανί και φωτίζονται από πίσω με λάμπες, με αποτέλεσμα στο μπροστινό μέρος της σκηνής να σχηματίζονται οι σκιές τους.

7. Οι κούκλες του κουκλοθέατρου στο σχολείο Η ανάγκη ενός άλλου κόσμου (φανταστικού, εκφραστικού) αλλά και το ζωντάνεμα του είναι σημαντικά ερεθίσματα για τη δημιουργία μιας κούκλας στο σχολείο. Η κατασκευή μιας κούκλας δεν αποσκοπεί τόσο σε ένα τέλειο αισθητικό αποτέλεσμα όσο στο να δώσει στα μικρά παιδιά τα κατάλληλα ερεθίσματα να εξερευνήσουν τα υλικά, να πειραματιστούν και να εκφραστούν εν τέλει μέσα από την κατασκευή της. Έτσι η κατασκευή της δεν πρέπει να δημιουργεί άγχος στον/στη παιδαγωγό ή στα παιδιά, αφού τα υλικά που βρίσκονται γύρω μας μεταμορφώνονται πάρα πολύ εύκολα. Αυτό που χρειάζεται είναι μεράκι, φαντασία και να δοθούν τα κατάλληλα ερεθίσματα στα παιδιά ώστε να διεγείρουν την εφευρετικότητα και τη δημιουργικότητα τους. Τα καπέλα, τα ρούχα, τα κουτιά, τα μπουκάλια, οι βούρτσες, τα φρούτα, τα χαρτιά, τα υφάσματα κλπ. Θα δημιουργήσουν αμέσως ήρωες και δε μένουν παρά οι κατάλληλοι ρόλοι για να ζωντανέψουν. Ακόμη και η παλάμη του χεριού μας μπορεί να ζωντανέψει, αν ζωγραφίσουμε πάνω της τα χαρακτηριστικά του προσώπου. Με τον τρόπο μπορούν να μεταμορφωθούν τα πέντε δάχτυλα του χεριού ή τα πόδια μας. Το μανίκι ενός πουλόβερ ή ενός πουκάμισου μπορεί να γίνει μια κούκλα εάν κάνουμε ένα κόμπο που θα αντιπροσωπεύει το κεφάλι της κούκλας. Κούκλες επίσης μπορούν να φτιαχτούν με άχρηστο υλικό. Μπορούμε ακόμη να μετατρέψουμε σε κούκλες φρούτα ή λαχανικά, αν κολλήσουμε ή ζωγραφίσουμε χαρακτηριστικά προσώπου. Έτσι, όλες αυτές οι μεταμορφώσεις φαντάζουν μαγικές στα μάτια των μικρών παιδιών και τους διεγείρουν τη φαντασία. 8. Μερικές ιδέες για την κατασκευή διάφορων τύπων κούκλας α) Κούκλες με το σώμα μας Οι πρώτες κούκλες που μπορούμε να φτιάξουμε μαζί με τα παιδιά μπορούν να έχουν ως βασικό υλικό τα διάφορα μέλη του σώματος μας. Η παλάμη μας μπορεί να μεταμορφωθεί σε ένα πρόσωπο αν ζωγραφίσουμε τα χαρακτηριστικά του πάνω της.

Ανάλογες χρήσεις μπορούν να έχουν και τα δάχτυλα και να μεταμορφωθούν έτσι σε ξεχωριστά πρόσωπα. Οι πατούσες επίσης των παιδιών μπορούν να μετατραπούν σε διασκεδαστικές φιγούρες με αντίστοιχες μεταμορφώσεις. Όλες αυτές οι μεταμορφώσεις των μελών του σώματος ενθουσιάζουν τα παιδιά και τα παροτρύνουν να εκφράζουν πρωτότυπες ιδέες καλλιεργώντας τους τη δημιουργική σκέψη. β) Κούκλες από φρούτα και λαχανικά Πολλά φρούτα και λαχανικά μπορούν άνετα να μεταμορφωθούν σε κούκλες κουκλοθέατρου για το σχολείο. Τα παιδιά μπορούν να χρησιμοποιήσουν φρούτα και λαχανικά με όγκο και να κολλήσουν πάνω τους διάφορα υλικά για να τους αποδώσουν τα χαρακτηριστικά του προσώπου. Μια πατάτα, κολοκυθάκια, μήλα, μανταρίνια, πορτοκάλια, λεμόνια, κρεμμύδια και ότι υπάρχει στη φαντασία του καθενός μπορεί να γίνει μια κούκλα. Στο κάτω μέρος του φρούτου ή του λαχανικού

μπορεί να τοποθετηθεί ένα ξυλάκι για να μπει το φόρεμα της κούκλας αλλά και για να το κρατούν τα παιδιά. Οι κούκλες από φρούτα και λαχανικά αποτελούν πρωτότυπες και δημιουργικές κατασκευές για τα παιδιά αλλά δυστυχώς δεν κρατούν πολύ. γ) Κούκλες από άχρηστο υλικό Το άχρηστο υλικό μπορεί να μεταμορφώσει με μεγάλη ευκολία πολλά και διαφορετικά αντικείμενα σε κούκλες. Για κούκλες από πλαστικά μπουκάλια μπορούν να χρησιμοποιηθούν μικρά ή μεγάλα μπουκάλια σε διάφορα σχήματα και χρώματα. Συνήθως προτιμούμε από συσκευασίες τροφίμων, καλλυντικών, σαμπουάν ή απορρυπαντικών (τα οποία πρέπει να είναι καλά πλυμένα). Τα χάρτινα και πλαστικά ποτήρια, τα αντίστοιχα πιάτα, τενεκεδάκια από καφέ και αναψυκτικά, πλαστικά κουτάλια και πιρούνια καθώς και χάρτινες συσκευασίες από χυμούς και γάλα αποτελούν ιδανικά υλικά για κατασκευή κούκλας είτε με μορφή ζώου είτε με μορφή ανθρώπου.

Ωραία αποτελέσματα μπορούμε να έχουμε επίσης αν χρησιμοποιήσουμε ξύλινες κουτάλες, σκούπες, τιναχτήρια, μυγοσκοτώστρες, φαρδιά πινέλα. Λόγω του μεγέθους των παραπάνω υλικών, εύκολα μπορούν να παιχτούν από τα μικρά παιδιά στο κουκλοθέατρο. Εντυπωσιακές γίνονται και οι κούκλες από σφουγγάρια, αφρολέξ ή παλιές κάλτσες. Ένα άλλο εύχρηστο υλικό κατάλληλο για κούκλες είναι μπαλάκια από φελιζόλ σε διάφορα μεγέθη και μπαλάκια του πινγκ πονγκ και του τένις. Το μπαλάκι από φελιζόλ μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως το κεφάλι της κούκλας είτε έτσι όπως είναι ή να ντυθεί με νάιλον κάλτσα. Για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του προσώπου μπορούν να κολληθούν διάφορα υλικά. Ακόμη μπορεί να βαφτεί όλη η επιφάνεια του προσώπου και αφού στεγνώσει να ζωγραφιστούν τα χαρακτηριστικά του προσώπου. Επίσης, οι δαχτυλόκουκλες είναι πολύ αγαπητές στα μικρά παιδιά. Χαρτιά χρωματιστά, χαρτόνια, υφάσματα, τσόχα, ρολά χαρτιών υγείας ακόμη και ένα παλιό γάντι μπορούν να γίνουν με διάφορα αξεσουάρ μικρές δαχτυλόκουκλες.

Τέλος, γαντόκουκλες ή μεγάλες κούκλες μπορούν να γίνουν από χαρτοπολτό. Βέβαια αυτές οι κατασκευές είναι χρονοβόρες, για αυτό καλό θα ήταν να γίνουν ως ομαδικές κατασκευές. Σε αυτές τις κούκλες χρειάζεται ένα καλούπι, πάνω στο οποίο θα πλαστεί το κεφάλι και θα μπει ο χαρτοπολτός. Μια τσαλακωμένη εφημερίδα σε στρόγγυλο σχήμα ή ένα μπουκάλι μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως βάση, ανάλογα με το σχήμα του κεφαλιού που θέλουμε να δώσουμε στην κούκλα. Για να φτιάξουμε το χαρτοπολτό πρέπει να γεμίσουμε μια λεκάνη με νερό και να ρίξουμε πολλά κομμένα με το χέρι κομμάτια εφημερίδας και να μουλιάσουν για δυο ώρες περίπου. Μετά αφαιρούμε το νερό και στύβουμε τα κομμάτια της εφημερίδας. Στη συνέχεια προσθέτουμε ατλακόλ και ελάχιστο νερό και δουλεύουμε το υλικό μέχρι να γίνει σχεδόν λείο, ούτε πολύ ρευστό ούτε πολύ στεγνό. Βάζουμε όσο χαρτοπολτό θέλουμε πάνω στο καλούπι της κούκλας και το καλύπτουμε, δίνοντας έτσι ανάγλυφη μορφή. Όταν στεγνώσει καλά ο χαρτοπολτός (μετά από 4-5 μέρες περίπου) μπορεί να βαφτεί με διάφορα χρώματα.

9. Η σκηνή και τα σκηνικά του κουκλοθέατρου 9.1. Η σκηνή του κουκλοθέατρου Το κουκλοθέατρο μπορεί να παιχτεί με πολλούς τρόπους, ακόμη και χωρίς σκηνή. Φυσικά υπάρχουν πολλά έτοιμα είδη παραπηγμάτων για κουκλοθέατρο αλλά στο σχολείο μπορούν οι παιδαγωγοί και τα παιδιά να κατασκευάσουν εύκολα αυτοσχέδια σκηνικά κουκλοθέατρου. Ενδεικτικά αναφέρουμε: Μια πρόχειρη και γρήγορη σκηνή είναι ένα τραπέζι γυρισμένο στο πλάι. Οι κουκλοπαίχτες κρύβονται πίσω από το τραπέζι, χρησιμοποιώντας την επάνω άκρη του τραπεζιού για σκηνή. Ένα σεντόνι στερεωμένο στη μια πλευρά ενός τραπεζιού και στο χερούλι μιας πόρτας, επιτρέπει στις κούκλες να κρυφτούν πίσω από αυτό και να παίξουν. Τοποθετώντας δυο θρανία παράλληλα και πάνω σε κάθε θρανίο από μια καρέκλα, μπορούμε πάνω στις δυο καρέκλες να βάλουμε μια ξύλινη επίπεδη σανίδα όπου θα ρίξουμε ένα φαρδύ και μακρύ κομμάτι από ύφασμα. Έτσι έχουμε μια ψηλή σκηνή κουκλοθέατρου. Μια ή δυο ανοιχτές σκάλες και ένα σχοινί με δεμένο ύφασμα πάνω του αποτελούν ένα πρωτότυπο παράπηγμα κουκλοθέατρου. Οποιαδήποτε ελεύθερη γωνία της τάξης με δυο καρφιά και ένα κομμάτι ύφασμα μπορεί να γίνει χώρος για να παίξουν οι κούκλες. Μια ανοιχτή πόρτα διαδρόμου ή της τάξης μπορεί να μεταμορφωθεί σε κουκλοθέατρο. Στερεώνουμε στα πλαϊνά της πόρτας με δυο καρφιά το ύφασμα σε όποιο ύψος θέλουμε και ξεκινάμε την παράσταση. Επίσης, οι μεγάλες χαρτονένιες συσκευασίες ηλεκτρικών συσκευών (ψυγείου, κουζίνας) είναι πολύ βολικές να χρησιμοποιηθούν ως παραπήγματα κουκλοθέατρου. Ακόμη και μικρές χαρτόκουτες μεταμορφώνονται άνετα σε σκηνές κουκλοθέατρου ιδιαίτερα για δαχτυλόκουκλες ή μικρές αυτοσχέδιες κούκλες. Τέλος, ο εξωτερικός χώρος του σχολείου και ειδικότερα στην αυλή μπορεί να πραγματοποιηθεί μια κουκλοθεατρική παράσταση. Τέτοιοι χώροι μπορεί να είναι τα δέντρα, οι θάμνοι, οι γλάστρες, οι φράχτες κ.λπ.

Είναι πολύ σημαντικό πριν το ξεκίνημα μιας κουκλοθεατρικής παράστασης να έχει βεβαιωθεί ο/ η παιδαγωγός ότι βλέπουν όλα τα παιδιά ώστε να κυλήσει ήρεμα το έργο και να αποφευχθούν διακοπές, ανησυχία και εκνευρισμοί. 9.2. Τα σκηνικά του κουκλοθέατρου Η κατασκευή των σκηνικών είναι θέμα φαντασίας τόσο του/της παιδαγωγού όσο και των παιδιών. Για την κατασκευή τους μπορούν να χρησιμοποιηθούν αρκετές τεχνικές όπως κολάζ, τύπωμα, ζωγραφική καθώς και διάφοροι συνδυασμοί υλικών όπως χαρτόνι, χαρτί του μέτρου, ύφασμα, σεντόνι, καραβόπανο, λινάτσα κ.λπ. Τα σκηνικά πρέπει να είναι ανάλογα με το θέμα του έργου που θα παιχτεί. Πρέπει να είναι απλά και λιτά, απεικονίζοντας μόνο τα απαραίτητα στοιχεία που δηλώνουν το χώρο, ώστε να μην τραβούν ιδιαίτερα την προσοχή των παιδιών με αποτέλεσμα να αποπροσανατολίζονται από τη δράση των ηρώων-κούκλων. 10. Η κίνηση και το ζωντάνεμα της κούκλας Το ζωντάνεμα της κούκλας είναι η πιο σημαντική διαδικασία του κουκλοθέατρου. Αυτός που θα δώσει κυριολεκτικά ζωή στην κούκλα είναι ο κουκλοπαίχτης, ο οποίος πρέπει να λαμβάνει υπόψη του τις εξής σημαντικές αρχές: Η κίνηση της κούκλας, και όχι τόσο ο λόγος είναι το βασικό στοιχείο του κουκλοθέατρου. Άρα χρειάζεται καλή εξάσκηση και εκπαίδευση των χεριών, ώστε να έχουμε το επιθυμητό αποτέλεσμα. Τα χέρια είναι το σημαντικότερο εκφραστικό μέσο κινητικών δυνάμεων και συναισθηματικών εκδηλώσεων. Η κούκλα πρέπει να κινείται σε όρθια θέση. Οι σκέψεις της κούκλας εκφράζονται πρώτα με τις κινήσεις και μετά με το λόγο. Η κούκλα πρέπει να φαίνεται ότι βλέπει και παρατηρεί με τις κινήσεις της. Οι κούκλες δεν πρέπει να «φυτρώνουν» ή να βυθίζονται στη σκηνή, αλλά να έχουν είσοδο και έξοδο από τα πλαϊνά της σκηνής. Εξαιρούνται εδώ βέβαια οι μάγισσες και τα ξωτικά. Για να δοθούν καλύτερες κινήσεις στις κούκλες, ο κουκλοπαίχτης πρέπει να παίζει όρθιος αν μπορεί.

Κάθε κούκλα πρέπει να έχει ένα χαρακτηριστικό τύπο βαδίσματος, ώστε να δηλώνεται ο χαρακτήρας της. Πολύ σημαντική είναι και η ομιλία του κουκλοπαίχτη. Πολλές φορές θα πρέπει να αλλάζει η φωνή ή ο τόνος της, για αυτό χρειάζεται εξάσκηση. Ο κουκλοπαίχτης καλό θα ήταν να γνωρίζει αρκετά καλά το κείμενο του έργου, ώστε να μην κοιτάζει το χαρτί ή να ψάχνει στο μυαλό του τι θα πει, γεγονός που αποσπά την προσοχή του και αποσυντονίζει τους θεατές. 11. Ενδεικτική μεθοδολογία δημιουργικής προσέγγισης του κουκλοθέατρου στο σχολείο Για να καταφέρουν τα παιδιά να εκφραστούν μέσα από την τέχνη του κουκλοθέατρου, θα ήταν καλό να ακολουθηθεί μια εξελικτική διαδικασία. Αν δεν γίνει αυτό υπάρχει ο κίνδυνος τα παιδιά να παίζουν μονότονα με τις κούκλες και να περιορίζονται σε στερεότυπες χρήσεις της κούκλας. Παρουσίαση της κούκλας ή της φιγούρας: θα ήταν όμορφο η κούκλα να φτάσει στο σχολικό χώρο με ένα περίεργο και μαγικό τρόπο, ώστε να αποτελέσει έκπληξη για τα παιδιά. Γνωριμία με την κούκλα: τα παιδιά παίρνουν τις κούκλες, τις καλωσορίζουν στο σχολείο, τις ακουμπούνε, τους μιλάνε. Παιχνίδια γνωριμίας με τη σκιά: έχοντας δυο προβολείς αναμμένους στην τάξη και ένα απλωμένο σεντόνι από μπροστά, τα παιδιά πειραματίζονται με το φως και τις σκιές. Παίζουν πρώτα με τη σκιά του σώματος τους, των χεριών και των ποδιών τους. Μετά τις ασκήσεις-παιχνίδια με το σώμα, τα παιδιά μπορούν να πάρουν διάφορα αντικείμενα και να παρατηρήσουν τις αντίστοιχες σκιές. Κατασκευή της κούκλας ή της φιγούρας: κάθε παιδί φτιάχνει τη δική του κούκλα ή φιγούρα ανάλογα με τα υλικά που του παρέχονται. Κατασκευή σκηνής και σκηνικού του κουκλοθέατρου: τα παιδιά φτιάχνουν με πρωτότυπο τρόπο τα σκηνικά και αναζητούν λύσεις για την κατασκευή του κουκλοθέατρου σε συνεργασία με τον/τη παιδαγωγό. Ζωντάνεμα της κούκλας: τα παιδιά δοκιμάζουν τις φωνητικές και κινητικές τους ικανότητες μέσα από διάφορα παιχνίδια. Στη συνέχεια με τις κούκλες

στα χέρια τους ξεκινούν σιγά-σιγά και πραγματοποιούν μικρές αυτοσχέδιες παραστάσεις. Χορός της κούκλας: με τη συνοδεία μουσικής τα παιδιά κινούν αντικείμενα, κούκλες ή φιγούρες και χορεύουν με το ρυθμό. Διάλογοι με κούκλες: αρχικά μπορεί ο/η παιδαγωγός με μια κούκλα να κάνει διάφορες ερωτήσεις στα παιδιά. Στη συνέχεια τα παιδιά σε ζευγάρια μπορούν να δημιουργήσουν τους δικούς τους ρόλους με ανάλογες ερωτήσεις και να παίξουν αντίστοιχους ρόλους και θέματα. Ενημερωτικοί διάλογοι πληροφοριών: με τη βοήθεια του/της παιδαγωγού, τα παιδιά ανταλλάσουν πληροφορίες μεταξύ τους. Για παράδειγμα η Δόνα τερηδόνα συζητάει με τα μικρόβια στο στόμα, δυο σκυλάκια συζητούν για την Παγκόσμια Ημέρα των ζώων, δυο δέντρα διαμαρτύρονται για το καυσαέριο κ.λπ. Παιχνίδια: οι κούκλες μαζί με τα παιδιά μπορούν να παίξουν ένα κρυφτό ή ένα κυνηγητό, να παίξουν ένα επιτραπέζιο παιχνίδι ή να συμμετέχουν σε ασκήσεις φυσικής και ψυχοκινητικής αγωγής. Παραμύθια: τα παιδιά μπορούν να παρουσιάσουν ένα παραμύθι ή μια σημαντική του σκηνή με τις κούκλες στα χέρια τους. Δημιουργικότητα-κατασκευές: κάθε αντικείμενο μπορεί να μετατραπεί σε κούκλα με απλό τρόπο. Άλλωστε το καθετί μπορεί να ζωντανέψει αρκεί να δοθούν τα κατάλληλα ερεθίσματα και τα ανάλογα υλικά από τον/τη παιδαγωγό. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Ποια είδη κούκλας θα προτείνατε να κατασκευάσουν τα παιδιά προσχολικής ηλικίας και για ποιους λόγους; Ποια θεωρείτε ότι είναι η παιδαγωγική αξία του κουκλοθέατρου; Ποια είδη κουκλοθέατρου γνωρίζετε; Τι είδους άχρηστα υλικά μπορεί να χρησιμοποιήσει ο/η παιδαγωγός μαζί με τα παιδιά για την κατασκευή μιας κούκλας; Τι είδους εφαρμογές μπορεί να έχει το κουκλοθέατρο στη σχολική τάξη; Τι θα πρέπει να γνωρίζει ένας κουκλοπαίχτης-παιδαγωγός για την κίνηση και το ζωντάνεμα της κούκλας;

Προτείνετε μερικές πρόχειρες σκηνές κουκλοθέατρου για μια μικρή οργανωμένη κουκλοθεατρική παράσταση στο βρεφονηπιακό σταθμό όπου κάνετε πρακτική. Με ποιους τρόπους θα προσεγγίζατε και θα χρησιμοποιούσατε γενικά το κουκλοθέατρο στην καθημερινή εκπαιδευτική πρακτική του βρεφονηπιακού σταθμού; Τι είδους επιλογές θα κάνατε για παιδιά προσχολικής εκπαίδευσης; Βιβλιογραφικός οδηγός Αλεξανδράκης, Γ., Γούσης, Π., Γρυπάρης, Φ., Μαντωνανάκη, Α., Μουζάκης, Τ. &Μουλού, Σ. (1992). Εικαστική αγωγή-βιβλίο για το δάσκαλο. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β. Βενιζέλου, Γ., Καλαμπαλίκη, Ε., Καλοστύπη, Α., Κονταξάκης, Γ., Λαυρεντάκη Φ., Μαυροειδής, Γ. & Πατρίκη, Α. (1994). Βιβλίο Δραστηριοτήτων για το νηπιαγωγείο-βιβλίο Νηπιαγωγού. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β. Bernier, M. & O Hare, J. (2005). Puppetry in education and therapy. Bloomington, Indiana: Author House. Currell, D. (1980). Learning with Puppets. Boston: Plays, Inc. Δημητράτου, Β. (2005). Ο μαγικός κόσμος του κουκλοθέατρου. Κούκλες και έργα: Για βρεφονηπιαγωγούς, νηπιαγωγούς, δασκάλους και γονείς. Αθήνα: Πατάκης. Delpeux, H. (1987). Κούκλες και μαριονέτες. Αθήνα: Gutenberg. Forsberg-Ahlcrona, M. (2012). The Puppet s Communicative Potential as a Mediating Tool in Preschool Education. International Journal of Early Childhood. Vol.44, Issue 2, pp. 171-184. Κοντογιάννη, Α. (1992). Κουκλο-θέατρο σκιών. Αθήνα: Άλκηστις. Kondoyianni, A. (1997). Affective education in Greece: the self understanding of preschool children, as projected with puppets. A qualitative research.

International Journal of Early Childhood. Vol.29, Issue 1, pp. 10-18. Κοντογιάννη, Α. & Βάος, Α. (2001). Αισθητική αγωγή. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β. Μαγουλιώτης, Α. (2001). Κουκλοθέατρο Ι. Πως στήνεται ένα έργο. Αθήνα: Gutenberg. Μανέτα, Μ. & Σκουμύδη, Σ. (2003). Μέθοδοι δημιουργικής απασχόλησης και τεχνικά εποπτικά μέσα. Αθήνα: Ο.Ε Δ.Β. Ματθαίου, Σ. & Οικούτα, Ε. (1996): Όταν οι κούκλες ζωντανεύουν. Παίζω, μαθαίνω, δημιουργώ μέσα από το κουκλοθέατρο. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Παπανικολάου, Ρ. & Χατζηνικολάου, Ν. (2004). Κούκλες και κουκλοθεατρικά. Θεσσαλονίκη: Μικρός Πρίγκιπας. Παρούση, Α. (1998). Κούκλες κουκλοθέατρου. Βιβλίο για τους εκπαιδευτικούς. Αθήνα: Πατάκης. Παρούση, Α. (2012). Κουκλοθέατρο στην εκπαίδευση, εκπαίδευση στο κουκλοθέατρο. Αθήνα: Πλέθρον. Salmon, M. & Sainato, D. (2005). Beyond Pinocchio: Puppets as Teaching Tools in Inclusive Early Childhood Classrooms. Young Exceptional Children, Vol.8, No.3, pp.12-19. Synovitz, L. (1999). Using Puppetry in a Coordinated School Health Program. Journal of School Health. Vol.69, Issue 4, pp.144-147. Tamara, H. & Renfro, N. (1982). Puppetry in Early Childhood Education. Texas: Nancy Renfro Studios.