Ένα θεατρικό κείμενο στα χέρια μας

Ένα θεατρικό κείμενο στα χέρια μας Σπύρος Αντωνέλλος ΕΜΕ Σαφέστατα το θέατρο είναι λογοτεχνικό είδος με κύριο και βασικό χαρακτηριστικό τη δράση, στοιχείο που προσδίδει και την ειδολογική του διαφορά από τα άλλα είδη της λογοτεχνίας. Η απόφαση να αναπαραστήσουμε το κείμενο (τραγωδία, κωμωδία, δράμα, φάρσα, κωμειδύλιο, μπουλβάρ) επί σκηνής, αυτόματα υπαγορεύει την ανίχνευση των γνωρισμάτων εκείνων που του δίνουν τη «θεατρικότητα». Αν προσπαθήσουμε να κωδικοποιήσουμε αυτή την πορεία αναζήτησης και μελέτης του έργου που θα αναπαραστήσουμε, θα καταλήγαμε στα ακόλουθα: 1. Μορφολογικά χαρακτηριστικά: Πράξεις, σκηνές, μέρη και εικόνες του έργου: Τα στοιχεία αυτά δηλώνονται με το που ανοίγει κανείς το βιβλίο στο οποίο περιέχεται το θεατρικό έργο. Αποτελούν τα πρώτα πληροφοριακά στοιχεία που καταγράφουν τη δομική του πορεία. 1

Πρόσωπα ρόλοι: Αναγράφονται τα πρόσωπα που συμμετέχουν, το όνομα το φύλο και συχνά η ηλικία και η σχέση μεταξύ τους. Χωρόχρονος: Σημαντικά στοιχεία ειδικά για το σκηνοθέτη και το σκηνογράφο. Ο χωρόχρονος θα βοηθήσει τη μελέτη των ρόλων, του ιδεολογικού φορτίου, της εποχής και γενικά ολόκληρου του έργου. Σκηνογραφικές οδηγίες: Είναι γραμμένες από τον ίδιο το συγγραφέα και δηλώνονται οι απόψεις του για το πώς εκείνος αντιλαμβάνεται το χώρο που κινούνται οι ήρωές του. Αυτό δεν σημαίνει πως ο σκηνοθέτης θα το ακολουθήσει πιστά. Διάλογος 2. Δομικά γνωρίσματα: Διάλογος: Ως ο βασικός μοχλός προώθησης της δράσης. Δράση - Πλοκή: Προσέχουμε τις εναλλαγές που αίρουν την ευθύγραμμη πορεία του έργου, που δημιουργούν τη ανατροπή και καθορίζουν τη συμπεριφορά των ηρώων. Συγκρούσεις: Ενδιαφέρουν οι τρόποι με τους οποίους εκδηλώνονται αυτές ανάμεσα στα πρόσωπα. Σύμφωνα με το Θ. Γραμματά, «η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διαπλοκή των συγκρούσεων σε είδη, μορφές και ένταση, συμβάλλει στην ανάπτυξη της θεατρικότητας του έργου» (Θεατρική Παιδεία και επιμόρφωση εκπαιδευτικών, σ. 26). Δραματικές καταστάσεις: Είναι το αποτέλεσμα των συγκρούσεων μεταξύ των προσώπων και είναι αυτές που 2

προσδίδουν στο έργο και το ιδεολογικό, συναισθηματικό φορτίο. Χαρακτήρες: Όλα όσα υπάρχουν στο νου του συγγραφέα περιστρέφονται γύρω από τις «ζωές» των προσώπων στο συγκεκριμένο χώρο και χρόνο του έργου. Ζητούμενο για την ολοκληρωμένη σκιαγράφηση των χαρακτήρων είναι η αριστοτελική αληθοφάνεια, όπως αυτή ορίζεται στο Περί Ποιητικής. *** Δραματουργική επεξεργασία του κειμένου Μια τέτοια επεξεργασία του θεατρικού κειμένου, δουλειά κυρίως του σκηνοθέτη, είναι πολύ σημαντική όχι μόνο για την κατανόηση του ιδεολογικού υπόβαθρου το οποίο αποτέλεσε και το βασικό ιστό του μύθου που διαπλέκεται από τη στιχομυθία των ηρώων, αλλά θα καθορίσει και - την αισθητική (νατουραλισμός, συμβολισμός, εξπρεσιονισμός) - το είδος (δράμα, τραγωδία, κωμωδία, μπουλβάρ) Η δραματουργική επεξεργασία μπορεί να ακολουθήσει την εξής πορεία: Γενικές τοποθετήσεις: στοιχεία για το συγγραφέα, τον τόπο, το χρόνο, την έκδοση, τη μετάφραση αν πρόκειται για ξένο έργοκαι τις παραστάσεις που έχουν γίνει. Η ενδελεχής μελέτη της βιογραφίας του συγγραφέα θα ρίξει πολύ φως και θα βοηθήσει σημαντικά στη χάραξη σκηνοθετικής πορείας. 3

Περίληψη του έργου: Καλό είναι να ετοιμαστεί ένα σύντομο σημείωμα με την υπόθεση του έργου, ώστε οι εμπλεκόμενοι να πάρουν μια πρώτη γεύση για το θεατρικό κείμενο το οποίο καλούνται να αναπαραστήσουν. Διάρθρωση της πλοκής και των συγκρούσεων: Είναι πολύ σημαντικό να παρουσιαστεί από το σκηνοθέτη ένα τέτοιο διάγραμμα, ώστε να διαφανεί καθαρά τι κρύβεται πίσω από τις στιχομυθίες των ηρώων και να μπορέσουν όσοι θα ασχοληθούν με το συγκεκριμένο έργο να πλησιάσουν τους ρόλους με ανιχνευτική ματιά. Έτσι θα μπορέσουν να «δικαιολογήσουν» και τη συμπεριφορά των ηρώων. Οι χαρακτήρες: Η συνολική μελέτη θα οδηγήσει σταδιακά στη συμπλήρωση του φύλλου του ρόλου, στο οποίο θα καταγράφονται όλες οι πληροφορίες για κάθε ρόλο ξεχωριστά (εξωτερικά, εσωτερικά χαρακτηριστικά, κοινωνική ταυτότητα, φροντιστήριο) Ο Θ. Γραμματάς, θεωρεί σημαντική και μια άλλη παράμετρο της δραματουργικής ανάλυσης την οποία ορίζει ως συγχρονική διαχρονική ανάγνωση: «Με δεδομένο το γεγονός ότι ο θεατής στην αίθουσα και το κοινό γενικότερα αποτελούν τον τελικό κριτή για τη θεατρική παράσταση, άρα και για την καταξίωση τόσο του θεατρικού έργου όσο και του συγγραφέα, θα πρέπει να διαπιστώσουμε ποια είναι η υποδοχή που το κοινό επιφυλάσσει στο θεατρικό έργο. Επειδή όμως οι αντικειμενικές συνθήκες μεταβάλλονται, άρα και οι υποκειμενικές κρίσεις των θεατών, θα πρέπει να διακρίνουμε δύο περιπτώσεις: (α) την παρουσία του έργου στην ίδια της εποχή της παραγωγής του (συγχρονία) και (β) την παρουσία του στη σημερινή εποχή (διαχρονία)». (Θεατρική Παιδεία και Επιμόρφωση των Εκπαιδευτικών, σ.31). 4

Για να αναλύσουμε ένα θεατρικό κείμενο μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις εξής μεθόδους: Ιστορική φιλολογική: Εξετάζουμε όλα εκείνα τα στοιχεία που έχουν σχέση με το περιεχόμενο, το είδος, τη μορφή του έργου. Ενδιαφέρουν, επίσης, ο χώρος και ο χρόνος, ο δημιουργός και γενικά όλες οι πληροφορίες που είναι σε θέση να δώσουν φως στο έργο. Κοινωνιολογική: Αναζητούμε όλα εκείνα τα στοιχεία της συγκεκριμένης εποχής που έπαιξαν ρόλο στο να γραφτεί το έργο και να παρουσιάζονται σ αυτό κάποιοι άνθρωποι με συγκεκριμένες συμπεριφορές. Ψυχαναλυτική: Ανιχνεύουμε τις εντάσεις των ρόλων μέσα στο έργο και τους λόγους για τους οποίους αυτές προκαλούνται. Έτσι μπορούμε να αντιληφθούμε καλύτερα τα σημεία που η δράση κορυφώνεται. Σκηνοθετικά η ψυχαναλυτική προσέγγιση προσφέρει πολλές βοηθητικές λύσεις προκειμένου να αναδειχτούν καλύτερα οι χαρακτήρες. Σημειωτική: Ο Θ. Γραμματάς για τον τρόπο αυτό ανάλυσης παρατηρεί: «Η κατανόηση και ερμηνεία του έργου προϋποθέτει τη δόμησή του με βάση δυο άξονες: (α) άξονας επιφάνειας, οριζόντιος άξονας της μορφής του κειμένου, (β) κάθετος άξονας δομών βάθους του περιεχομένου του έργου» (Θεατρική Παιδεία και Επιμόρφωση Εκπαιδευτικών, σ.33). Η αριστοτελική αληθοφάνεια στο θέατρο δεν είναι τίποτε άλλο παρά η πραγματικότητα του λόγου του θεατρικού συγγραφέα, έτσι όπως αυτή προσλαμβάνεται από το θεατή. Η σωστή δραματουργική επεξεργασία του θεατρικού έργου θα οδηγήσει σε μια «καθαρή» σκηνοθετική πρόταση που θα υποστηριχτεί σωστά από τον ηθοποιό. Ο σκηνοθέτης θα ανακαλύψει πρωτότυπες 5

σκηνοθετικές λύσεις και αυτές θα βοηθήσουν το σκηνογράφο, τον ενδυματολόγο, το μουσικό και το φωτιστή να συμβάλλουν σε μια ουσιαστική παράσταση, όπου τα πάντα θα στοχεύουν όχι στην εικαστική αξία της παράστασης αλλά στην αποθέωση του θεατρικού λόγου. Οι ηθοποιοί, που δίνουν ζωή στο θεατρικό λόγο, πρέπει να βοηθηθούν από το σκηνοθέτη στα ακόλουθα: Εκφορά του λόγου και ομιλία Έκφραση / μιμική: ταύτιση με το ρόλο που θα επιτευχθεί με τη σωματική και μορφολογική μεταλλαγή του ηθοποιού Κίνηση: η συμπεριφορά του ηθοποιού στο σκηνικό χώρο και χρόνο Καταλήγουμε στο ότι η δραματουργική ανάλυση ενός θεατρικού έργου, αν γίνει μεθοδικά και πολυπρισματικά, τότε θα λειτουργήσει καθοριστικά για την αναπαράσταση του κειμένου με αληθοφάνεια. Η δραματουργική ανάλυση ή μέρος της θα πρέπει να υπάρχει και στο πρόγραμμα της παράστασης, για να είναι σε θέση και οι θεατές να κατανοήσουν τη σκηνοθετική - σκηνογραφική φόρμα που επιλέχτηκε για το συγκεκριμένο έργο. Οι σχολικές παραστάσεις αποτελούν μια πολύ σημαντική δραστηριότητα και είναι καλό να ακολουθούν με σεβασμό τη διεργασία που ακολουθείται και σε μια επαγγελματική παράσταση. Οι μαθητές θα αντιληφθούν πως το θέατρο δεν είναι μόνο το χειροκρότημα αλλά μια επίπονη διεργασία, αποτέλεσμα της συλλογικής δουλειάς. Έτσι, η σχολική μονάδα που θα αναλάβει να «παίξει» θέατρο, είναι απαραίτητο να δώσει σε όλους τους μαθητές το μήνυμα ότι το σχολείο ετοιμάζει θεατρική παράσταση. Να μερικοί τρόποι που είναι σε θέση να δώσουν στο σχολείο την ατμόσφαιρα της μαγικής αυτής δραστηριότητας: 6

* Έκθεση εποπτικού υλικού: Λειτουργεί σε χώρο στον οποίο έχουν εύκολη πρόσβαση οι μαθητές του σχολείου και μπορεί να περιλαμβάνει: - Αφίσα της παράστασης - Στοιχεία για το συγγραφέα - Πληροφορίες για το έργο - Σχέδια μακέτες σκηνικού και κοστουμιών - Δημοσιεύματα από τον τύπο για το έργο ή κριτικές από παραστάσεις του ίδιου έργου - Σημείωμα από τον εκπαιδευτικό σκηνοθέτη - Πρόγραμμα της παράστασης - Φωτογραφικό υλικό από άλλες παραστάσεις ή από τις πρόβες του σχολικού θιάσου * Ενημερωτικό φυλλάδιο σε κάθε μαθητή του σχολείου. * Οργάνωση από το θεατρικό όμιλο του σχολείου μιας δραστηριότητας στα διαλείμματα, όπου οι υπόλοιποι μαθητές θα έχουν την ευκαιρία να συζητήσουν οτιδήποτε σχετικό με την παράσταση που ετοιμάζει το σχολείο. * Ομάδα μαθητών αναλαμβάνει την αφισοκόλληση σε διάφορα σημεία της πόλης. * Δελτίο τύπου. Όλα αυτά πετυχαίνουν διπλό στόχο: Από τη μια ευαισθητοποιείται το κοινό για να παρακολουθήσει την παράσταση με περισσότερο σεβασμό κι από την άλλη, όσοι μαθητές δουλεύουν για το ανέβασμα του έργου νιώθουν το μέγεθος της ευθύνης που έχουν αναλάβει και εργάζονται με συνέπεια. 7

Ολόκληρη η σχολική μονάδα, μέχρι να έρθει η μέρα της παράστασης, κυριαρχείται από μια λανθάνουσα γιορταστική ατμόσφαιρα κι αυτό είναι το ζητούμενο. Να βοηθήσει το θέατρο ώστε να μετατραπεί το σχολείο σε ένα χώρο όπου συμβαίνουν πράγματα άξια για να υπάρχει κανείς στους χώρους του. Και, ευτυχώς, το Θέατρο έχει αυτή τη δύναμη, όπως και ο αθλητισμός, τα διάφορα συνέδρια ή οι όποιες άλλες εκδηλώσεις είναι σε θέση να κινητοποιούν το ενδιαφέρον των μαθητών μας και να τους ενεργοποιούν. Ας μην ξεχνάμε πως το θέατρο αποτελεί και έναν από τους πολύ σημαντικούς παράγοντες που συμβάλλουν στη δημιουργία της πολιτιστικής ταυτότητας του ευρωπαίου πολίτη. Η αμεσότητα και η εποπτικότητα που χαρακτηρίζουν το θέατρο, το καθιστούν σημαντικό φορέα κοινωνικών, πολιτικών και άλλων θεμάτων με τρόπο εύκολο να τα δεχτεί και να προβληματιστεί ένα παιδί ή ένας έφηβος. *** Οι εκδηλώσεις στο σχολικό χώρο Οι εκδηλώσεις που γίνονται στη σχολική μονάδα κι έχουν να κάνουν με εθνικές επετείους ή άλλες μέρες μνήμης προσώπων κ.ά, στόχο έχουν να ευαισθητοποιήσουν τους μαθητές ενός σχολείου και με τη στάση που θα κρατήσουν κατά τη διάρκειά τους να φανεί η επιτυχία τους και, προπάντων, να επιτευχθούν οι στόχοι που αυτές εξυπηρετούν. Λίγες είναι σχετικά οι σχολικές μονάδες που διαθέτουν ειδική αίθουσα εκδηλώσεων και μπορούν να δημιουργούν ατμόσφαιρα ανάλογα με τη θεματική της εκδήλωσης. Αυτό που χρειάζεται να γίνει, άσχετα αν διατίθεται ή όχι αίθουσα πολλαπλής χρήσης, είναι ο 8

προσεγμένος σχεδιασμός της εκδήλωσης που θα μπορεί πάντα να σέβεται την αριστοτελική αρχή του «εικότος και αναγκαίου». Είδη και μορφές πολιτιστικών εκδηλώσεων σ ένα σχολείο, είναι: Απαγγελία ποιήματος Ανάγνωση πεζού κειμένου: Η επιλογή των κειμένων για απαγγελία πρέπει να λαμβάνει σοβαρά υπόψη σε ποιους απευθύνεται. Πριν την επίσημη παρουσίαση, απαιτούνται: η διδασκαλία της σωστής εκφοράς των λέξεων, ο ρυθμός, η νοηματική κατανόηση του κειμένου. Με άλλα λόγια, να ξέρει ο αφηγητής τι «λέει». Μια απαγγελία ή ανάγνωση μπορεί να εμπλουτιστεί με μουσική επένδυση (χαλί), με προβολή διαφανειών ή μαζί με ένα χορωδιακό τραγούδι. Θεατρικό αναλόγιο: Πρόκειται για φωνητικό κώδικα της υποκριτικής τέχνης και θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε «θέατρο από το ραδιόφωνο». Τα κείμενα που επιλέγονται διδάσκονται ως ρόλοι θεατρικοί και χρειάζεται να προηγηθεί πολλή δουλειά, μέχρι να παρουσιαστούν ως θεατρικό αναλόγιο. Αυτό που θα πρέπει να κατανοήσουν οι μαθητές που θα εμπλακούν, είναι πως χωρίς κίνηση ή κοστούμι, θα ερμηνεύσουν ένα ρόλο. Μπορούμε να εντάξουμε στο θεατρικό αναλόγιο μουσική ή μια πολύ συμβολική αφαιρετική θεατρική σκευή (π.χ. προβολή μιας διαφάνειας, τη σωστή τοποθέτηση κάποιου αντικειμένου στο χώρο). Αφήγηση παραμυθιού: Κατάλληλη εκδήλωση για νηπιαγωγεία ή δημοτικά σχολεία. Ένα άτομο, που μπορεί να είναι η δασκάλα ο δάσκαλος της τάξης, αφηγείται ένα παραμύθι με τη συμβολή των παιδιών που θα έχουν αναλάβει να ζωντανέψουν φωνητικά τα πρόσωπα, τα ομιλούντα ζωάκια ή φυτά ενός παραμυθιού. Η αφήγηση του παραμυθιού διέπεται από τους ίδιους κανόνες που αναφέρθηκαν για το θεατρικό αναλόγιο πρωτύτερα. 9

Θεατρικό σκετς / θεατρική παράσταση Κουκλοθέατρο Θέατρο σκιών Μουσική εκδήλωση Χορός Σύνθετη παράσταση (Λόγος Μουσική Κίνηση) Έργο του Κ. Κωστούρου 10

Χρήσιμη βιβλιογραφία ΑΛΚΗΣΤΙΣ, Η δραματική τέχνη στην εκπαίδευση, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000 1984 ΑΛΚΗΣΤΙΣ, Το αυτοσχέδιο θέατρο στο σχολείο, εκδ. «Άλκηστις» ΑΛΚΗΣΤΙΣ, Το βιβλίο της δραματοποίησης, εκδ. «Άλκηστις» 1989 ΑΝΤΩΝΕΛΛΟΣ Σ., Θεατρικές Προσεγγίσεις, Βοήθημα για τον Καθηγητή του Θεάτρου, εκδ. Υ.Α.Π., Λευκωσία 2002 ΓΙΑΝΝΑΡΗΣ Γ., Θεατρική αγωγή και παιχνίδι, εκδ. Γρηγόρης, Αθήνα 1994 ΓΚOΒΑΣ Ν., (επιμ.), Τεχνικές θεάτρου και το διαπολιτισμικό σχολικό περιβάλλον (υλικό σεμιναρίου), ΔΔΕ Αν. Αττικής 1999 ΓΚΟΒΑΣ Ν., Για ένα δημιουργικό, νεανικό θέατρο: ασκήσεις, παιχνίδια, τεχνικές, εκδ. ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, Αθήνα 2003 ΓΚΟΒΑΣ Ν., (επιμ.) Το θέατρο στην εκπαίδευση: Δημιουργικότητα και Μεταμορφώσεις, Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση, Αθήνα 2004 ΓΚΟΒΑΣ Ν., ΠΙΣΣΑΝΟΥ ΕΛ., ΜΠΙΝΙΑΡΗΣ Γ. (επιμ.)., Δρόμοι προς το αρχαίο δράμα -υλικό σεμιναρίου, Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση 1998 ΓΡΑΜΜΑΤAΣ Θ., Θέατρο και Παιδεία, εκδ. Tελέθριον, Αθήνα 11

ΓΡΑΜΜΑΤΑΣ Θ., Ιστορία και θεωρία στη θεατρική έρευνα, «Θεατρική Έρευνα» 1, εκδ. Αφοι Τολίδη, Αθήνα 1992 ΔΙΩΤΗ Β., Η θεατρική αγωγή στην πράξη, Β. Διώτη, Αθήνα 1997 1991 ΚOΥΡΕΤΖΗΣ Λ., Το θεατρικό παιχνίδι, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα ΚOΥΡΕΤΖΗΣ Λ., Το θέατρο για παιδιά στην Ελλάδα, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 1990 ΜOΥΔΑΤΣΑΚΙΣ Τ., Η θεωρία του δράματος στη σχολική πράξη, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1994 ΠANEΛΛHNIA ENΩΣH ΦΙΛOΛOΓΩΝ, Θεατρική Αγωγή και παιδεία στο σύγχρονο σχολείο, Υλικό σεμιναρίου, Αθήνα 1991 ΣΕΞΤOΥ Π., Δραματοποίηση. Το βιβλίο του παιδαγωγούεμψυχωτή, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 1998 12