ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 20/02/2005 Εργαζόµενες γυναίκες: Τι τις «σκοτώνει» Των MARILYN J. DAVIDSON, SANDRA FIELDEN* Εξαιτίας των ραγδαίων οικονοµικών, δηµογραφικών και κοινωνικών αλλαγών κατά την περασµένη εικοσαετία, σ' όλη τη υτική Ευρώπη, τη Βόρεια Αµερική και την Αυστραλία σηµειώθηκε µεγάλη αύξηση στον αριθµό των γυναικών που εισέρχονταν στην αµειβόµενη επαγγελµατική απασχόληση. Σήµερα, στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι γυναίκες συνιστούν περίπου το 41-42% του συνολικού εργατικού δυναµικού. Ωστόσο, παρά την αυξηµένη αυτή συµµετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας (κυρίως των µητέρων) και τη σταδιακή εισαγωγή των γυναικών σε ανδροκρατούµενα επαγγέλµατα, όπως το µάνατζµεντ, οι γυναίκες απασχολούνται επαγγελµατικά κυρίως σ' ένα περιορισµένο αριθµό επιχειρησιακών τοµέων και σε ορισµένες χαµηλού γοήτρου θέσεις και χαµηλής αµοιβής επαγγελµατικές κατηγορίες. Τα εµπόδια στην ανέλιξη των γυναικών προέρχονται από ποικίλες πηγές, συµπεριλαµβανοµένων των στερεοτύπων φύλου παγιωµένων σε µικρή ηλικία και της σηµαντικής επίδρασης της επαγγελµατικής ζωής πολλών γυναικών που διακόπτεται καθώς αποσύρονται προσωρινά από την αγορά εργασίας για να φροντίσουν τα ανήλικα παιδιά τους. Πολλές γυναίκες επαγγελµατίες αναφέρουν επίσης ότι το δίληµµα που σχετίζεται µε την επαγγελµατική σταδιοδροµία και το αν θα δηµιουργήσουν οικογένεια αποτελεί µείζονα στρεσογόνο παράγοντα στη ζωή τους. Οι γυναίκες αυτές λένε ότι θα ευεργετούνταν σε µεγάλο βαθµό από εκτεταµένα προγράµµατα διακοπής της εργασίας λόγω µητρότητας, καθώς και από πιο ελαστικές εργασιακές διευθετήσεις, όπως ηµιαπασχόληση, ελαστικό ωράριο, κατανοµή της εργασίας κ.λπ. Όλο και περισσότερες επιχειρήσεις τώρα υιοθετούν εκτεταµένα προγράµµατα διακοπής εργασίας λόγω µητρότητας για τις υπαλλήλους και αρχίζουν τώρα να αναγνωρίζονται οι οικονοµικές απώλειες, καθώς και οι απώλειες από άποψη ταλέντου όταν οι γυναίκες δεν ενθαρρύνονται να επιστρέψουν στην εργασία τους αφού µεγαλώσουν τα παιδιά τους. Εν τούτοις, συχνά οι γυναίκες που σταµατούν να 1
δουλεύουν για κάποιο διάστηµα κατηγορούνται άδικα από την πλειονότητα των υπαλλήλων. Τα δύσκαµπτα µοντέλα εργασίας, τα περιορισµένα δικαιώµατα της µητέρας και το µη ικανοποιητικό αποτέλεσµα όσον αφορά την ανατροφή των παιδιών έχουν ως αποτέλεσµα, η πλειονότητα των γυναικών να εισέρχεται στο εργασιακό περιβάλλον µερικώς απασχολούµενη, συχνά µε χαµηλή αµοιβή, σε θέσεις χαµηλού επιπέδου, µε λιγότερο ευνοϊκούς όρους στο συµβόλαιο απ' ό,τι σε άλλους. Αυτά τα ζητήµατα καθίστανται µείζονα εξαιτίας των εµποδίων στο πλαίσιο των επιχειρήσεων που σχετίζονται µε τη δοµή και τα εµπόδια από τη στάση τόσο των ανδρών όσο και των ίδιων των γυναικών. Αν και η αµειβόµενη εργασία ωφελεί από πολλές πλευρές τις γυναίκες, για µερικές (κυρίως την εργαζόµενη σύζυγο και µητέρα) η έλλειψη ελεύθερου χρόνου και οι πρόσθετοι στρεσογόνοι παράγοντες στο χώρο εργασίας µπορούν να επηρεάσουν την ικανότητά τους να ανταποκρίνονται καλύτερα, καταλήγοντας µερικές φορές σε σωµατικές και ψυχικές ασθένειες, όπως κατάθλιψη, στρες, υψηλή πίεση, κεφαλαλγίες και καρδιακή νόσο. Αυτό µε τη σειρά του µπορεί να οδηγήσει σε απουσία από την εργασία, περιορισµένες προσωπικές σχέσεις µε συναδέλφους, µειωµένη επαγγελµατική επίδοση και κατανάλωση αλκοόλ και φαρµάκων. Παραδόξως, σχετικά πρόσφατα, οι µελέτες όσον αφορά το επαγγελµατικό στρες επικεντρώθηκαν στις εργαζόµενες γυναίκες ή τις αντιπαραβαλλόµενες διαφορές φύλου. Αυτό που είναι φανερό είναι ότι το στρες που αισθάνονται οι γυναίκες που εργάζονται σε ανδροκρατούµενες επιχειρήσεις (όπως επιχειρήσεις βαριάς κατασκευής, κτιρίων κ.λπ.) ή ανδροκρατούµενα επαγγέλµατα (όπως χρηµατιστές, µηχανικοί κ.λπ.) συχνά επιδεινώνεται από εµπόδια που οφείλονται στο φύλο. Το µικρό ποσοστό των γυναικών που ασκούν µη παραδοσιακά επαγγέλµατα, είτε ως εργατοτεχνίτες (όπως µηχανικοί αυτοκινήτων) είτε ως υπάλληλοι (όπως πιλότοι) υποφέρουν κυρίως από στρες που σχετίζεται µε τις προκαταλήψεις και τις διακρίσεις στην εργασία. Ωστόσο, µια πρόσφατη αµερικανική έρευνα έδειξε ότι πολλά γυναικεία επαγγέλµατα, όπως «γραµµατέας», «νοσοκόµα» και «σερβιτόρα», αν και είναι στρεσογόνα, µπορούν να προσφέρουν υψηλά επίπεδα επαγγελµατικής ικανοποίησης που µπορούν να αντισταθµίσουν τις αρνητικές επιδράσεις του στρες στην υγεία και την ευεξία. Γενικά, οι µελέτες φαίνεται να δείχνουν ότι η ασθένεια που σχετίζεται µε το στρες έχει την τάση να εκδηλώνεται περισσότερο ως οργανική 2
νόσος για τους άνδρες και ως ψυχική νόσος για τις γυναίκες. Παρ' όλα αυτά, αν και η στεφανιαία νόσος εκδηλώνεται περισσότερο στους άνδρες απ' ό,τι στις γυναίκες, τώρα αναγνωρίζεται ευρέως ότι η σχέση µεταξύ στρες και στεφανιαίας νόσου συνιστά µείζον πρόβληµα και για τα δύο φύλα. Πράγµατι, υπάρχουν όλο και περισσότερες αποδείξεις ότι οι εργαζόµενες γυναίκες, κυρίως όσες έχουν παιδιά και ασκούν επαγγέλµατα στα οποία πριν κυριαρχούσαν οι άνδρες, γίνονται τόσο ευπαθείς στην έναρξη στεφανιαίας νόσου όσο και οι άνδρες οµόλογοί τους. Με βεβαιότητα, διαπολιτισµικές µελέτες κατέληξαν στο συµπέρασµα ότι οι γυναίκες µάνατζερ και οι επαγγελµατίες γυναίκες έχουν «αποκλειστικές» αιτίες στρες που σχετίζονται µε την κοινωνική τους θέση και το φύλο τους και ότι αυτοί οι στρεσογόνοι παράγοντες οδηγούν σε υψηλότερα επίπεδα συνολικού επαγγελµατικού στρες σε σύγκριση µε τους άνδρες συναδέλφους τους. Για παράδειγµα, οι Αµερικανοί ερευνητές Devanna και Greenglass διαπίστωσαν ότι η υψηλή σύγκρουση ρόλων σε οικογενειακούς και επαγγελµατικούς τοµείς συσχετιζόταν µε τις υψηλές βαθµολογίες Συµπεριφοράς Τύπου Α, ευπαθούς στη στεφανιαία νόσο για τις επαγγελµατίες. Η συµπεριφορά τύπου Α, που χαρακτηρίζεται από µεγάλη ανταγωνιστικότητα, αγώνα για επιτυχία, επιθετικότητα και βιασύνη, διαπιστώθηκε ότι συνιστά σηµαντική αιτία ασθενειών που σχετίζονται µε το στρες. Επιπλέον, η ικανότητα των ατόµων να αντιµετωπίζουν το στρες ενδεχοµένως να επηρεάζεται δυσµενώς από την τάση τους προς µοντέλα συµπεριφοράς τύπου Α που συχνά προέρχονται από περιβαλλοντικούς στρεσογόνους παράγοντες ή προκλήσεις. Τα άτοµα τύπου Α αντιµετωπίζουν δυσκολίες µε καταστάσεις τις οποίες δεν θα µπορούσαν ίσως να ελέγξουν. Η πρωταρχική τους αντίδραση σε τέτοιες καταστάσεις είναι να ενεργούν επιθετικά για να διατηρούν τον έλεγχο του περιβάλλοντός τους. Στις αρχές της δεκαετίας του '80 µια ευρείας κλίµακας βρετανική έρευνα που διεξήγαγα µε τον Cary Cooper έδειξε ότι οι γυναίκες µάνατζερ αισθάνονταν περισσότερες πιέσεις στην εργασία βασισµένες σε εξωτερικές µεροληπτικές συµπεριφορές σε σύγκριση µε τους άνδρες µάνατζερ. Συγκεκριµένοι στρεσογόνοι παράγοντες που αποµονώθηκαν ως οι κατεξοχήν για τις γυναίκες µάνατζερ συµπεριελάµβαναν τις εντάσεις εξαιτίας της αντιµετώπισης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων του φύλου, τις απροκάλυπτες και έµµεσες συγκρίσεις από 3
συναδέλφους, από τους εργοδότες, την οργανωτική δοµή και το κλίµα, την έλλειψη µοντέλων ρόλων, τα αισθήµατα αποµόνωσης και την πίεση να ανταποκριθούν στο ρόλο του συγκεκριµένου ποσοστού γυναικών που έχουν προσληφθεί στο σύνολο των εργαζοµένων. Οι γυναίκες µάνατζερ παρουσίασαν πολύ υψηλότερα αποτελέσµατα συµπεριφοράς τύπου Α, ευπαθούς στη στεφανιαία νόσο συγκριτικά µε τους άνδρες οµολόγους τους και ανέφεραν ότι αισθάνονταν να έχουν πολλά περισσότερα συµπτώµατα ψυχοσωµατικών ασθενειών. Πιο πρόσφατα ολοκληρώσαµε µια συνεχιζόµενη για µακρό χρονικό διάστηµα µελέτη µε αντικείµενο το επαγγελµατικό στρες πτυχιούχων µάνατζερ ανδρών και γυναικών (π.χ. όσων απέκτησαν πανεπιστηµιακό πτυχίο στο management) που κατέχουν διάφορες διοικητικές θέσεις σ' όλη την Αγγλία. ιαπιστώσαµε σηµαντικές δυσµενείς επιπτώσεις του στρες στους πτυχιούχους management, κυρίως από άποψη ψυχικών και σωµατικών ασθενειών και µη επαγγελµατικής ικανοποίησης. Οι άνδρες πτυχιούχοι, κυρίως οι µέσοι διευθυντές (middle managers), υιοθέτησαν µια πιο ανταγωνιστική και επιθετική συµπεριφορά στη ζωή τους και µια έντονη συµπεριφορά τύπου Α. Αυτή η τάση επιδεινώνεται όταν αναλύεται το δείγµα των γυναικών πτυχιούχων µάνατζµεντ. Άλλη ενδεχόµενη πηγή στρες για τις εργαζόµενες γυναίκες είναι η σεξουαλική παρενόχληση (ανεπιθύµητη επαφή σεξουαλικού χαρακτήρα ή άλλη επαφή βασισµένη στην προσβολή της σεξουαλικής αξιοπρέπειας των γυναικών και ανδρών στην εργασία). Θύµατα σεξουαλικής παρενόχλησης είναι κυρίως οι γυναίκες που συχνά βιώνουν αρνητικά συµπεριφοριστικά, σωµατικά, ψυχολογικά και σχετιζόµενα µε την υγεία αποτελέσµατα, όπως κατάθλιψη, θυµό, φόβο, εκνευρισµό, άγχος, ναυτία, κεφαλαλγίες, αϋπνία, κόπωση, αυξηµένη κατανάλωση αλκοόλ και κάπνισµα, καθώς και εξάρτηση από φαρµακευτικές ουσίες. Μία από τις πιο σοβαρές αρνητικές συνέπειες που σχετίζονται µε την εργασία ως αποτέλεσµα σεξουαλικής παρενόχλησης είναι η απώλεια της εργασίας. Οι γυναίκες που έχουν πέσει θύµατα σεξουαλικής παρενόχλησης είναι πολύ πιο πιθανό -από άνδρες οι οποίοι παρενοχλούν- να αλλάζουν πόστο στα πλαίσια της εταιρείας, να παραιτηθούν ή να χάσουν τη δουλειά τους. Αν και οι έρευνες δείχνουν ότι όλες οι γυναίκες κινδυνεύουν αναξαρτήτως της εµφάνισης ή της ηλικίας τους, ορισµένες οµάδες γυναικών φαίνεται να κινδυνεύουν περισσότερο από σεξουαλική παρενόχληση. Για 4
παράδειγµα, όσες εργάζονται σε εργασίες για άνδρες, γυναίκες σε κατώτερες θέσεις, νεότερες γυναίκες, διαζευγµένες και γυναίκες που βρίσκονται σε διάσταση. Εκτός του ότι υφίστανται περισσότερες πιέσεις στην εργασία, η πλειονότητα των εργαζόµενων γυναικών και κυρίως όσες έχουν παιδιά επηρεάζονται περισσότερο από το φόρτο και την πίεση του σπιτιού και των υποχρεώσεών τους να φροντίζουν τα παιδιά σε σχέση µε τους περισσότερους εργαζόµενους άνδρες. Ο πολλαπλός ρόλος της έντασης αποτελεί σοβαρή πηγή µεγάλου φόρτου για τις εργαζόµενες γυναίκες ιδιαίτερα σε µια κοινωνία που έχει συγκεκριµένες προσδοκίες και στάσεις όσον αφορά το ρόλο των γυναικών, που είναι συχνά αντιφατικές. Οι συγκρούσεις που επακολουθούν και η απογοήτευση αυξάνουν τις απαιτήσεις από τις γυναίκες, οδηγώντας ενδεχοµένως σε κόπωση και άσχηµη ψυχική υγεία. Η επακόλουθη σύγκρουση για πολλές εργαζόµενες γυναίκες δηµιουργεί αισθήµατα ενοχής, έλλειψη συναισθηµατικής, οικογενειακής, κοινωνικής υποστήριξης από συνεργάτες και ελλιπείς διευκολύνσεις για την ανατροφή του παιδιού. Γι' αυτό σε οικογένειες που και τα δύο µέλη έχουν εργασίες πλήρους απασχόλησης, µείζονα αιτία στρες αποτελεί ο αριθµός των απαιτήσεων στο ένα µέλος (κυρίως τη γυναίκα) που συχνά υπερβαίνουν το χρόνο και την ενέργεια (που απαιτείται) για να ανταποκριθεί σ' αυτές. Επιπλέον, ένας συνεχώς αυξανόµενος αριθµός εργαζόµενων γυναικών και ανδρών φροντίζουν ηλικιωµένους και ανάπηρους ασθενείς, µε τις γυναίκες συχνά να υφίστανται το µεγαλύτερο φόρτο σε οποιοδήποτε ζευγάρι δουλεύουν και τα δύο µέλη (ζευγάρια διπλής καριέρας). Η παραδοσιακή οικογένεια του παρελθόντος µε τον άνδρα να εργάζεται και να συντηρεί την οικογένεια και τη γυναίκα νοικοκυρά αποτελεί ανάµνηση στο µεγαλύτερο µέρος του βιοµηχανικού κόσµου. Στις Ηνωµένες Πολιτείες, όπου και τα δύο µέλη εργάζονται, οι γυναίκες αφιερώνουν τουλάχιστον 15 ώρες επιπλέον εβδοµαδιαίως σε δουλειές του νοικοκυριού. Παρόµοια πορίσµατα έφεραν στο φως οι βρετανικές έρευνες σε ζευγάρια που εργάζονται και τα δύο µέλη, µε τις γυναίκες να αφιερώνουν 2 ώρες ηµερησίως σε οικιακές δουλειές και µαγείρεµα σε σχέση µε τα 45 λεπτά που αφιερώνουν οι άνδρες. Στις βρετανικές οικογένειες, ενώ οι πατεράδες περνούν περισσότερο χρόνο µε τα παιδιά τους απ' ό,τι 19 χρόνια πριν, ο διαχωρισµός των εργασιών µε βάση το φύλο, από την άποψη των εργασιών που κάνουν στο σπίτι, παραµένει ο ίδιος. Για παράδειγµα, µια πρόσφατη βρετανική 5
έκθεση σηµείωσε ότι αν και το 69% των ανδρών και γυναικών που ρωτήθηκαν πίστευαν ότι οι άνδρες οφείλουν να µοιράζονται τις δουλειές του νοικοκυριού, στην πραγµατικότητα το 75% των γυναικών καθάριζαν, το 66% ψώνιζαν, το 77% µαγείρευαν και το 85% έπλεναν. Η µακροπρόθεσµη λύση για την εξάλειψη του διαχωρισµού των επαγγελµάτων και των ανισοτήτων στον εργασιακό χώρο σίγουρα εξαρτάται από αλλαγές σε στάσεις µε βάση τα στερεότυπα του φύλου. Τα παραδοσιακά στερεότυπα ξεκινούν από τη γέννηση και οι γονείς, τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης, τα εκπαιδευτικά ιδρύµατα και οι οργανισµοί πρέπει να αναλάβουν την ευθύνη να αντιµετωπίσουν και να αλλάξουν τις στάσεις που διαφοροποιούν άστοχα τους άνδρες και τις γυναίκες. Οι επιχειρήσεις πρέπει να εισαγάγουν τακτικές και στρατηγικές για να συµβάλουν στην κατάρριψη των εµποδίων και των στρεσογόνων παραγόντων που αντιµετωπίζουν οι γυναίκες στον εργασιακό χώρο. Αυτές πρέπει να αναφέρονται στη δίκαιη επιλογή και στις διαδικασίες προώθησης, στη δίκαιη εκπαίδευση και στις ευκαιρίες για επαγγελµατική εµπειρία, στην ελαστική εργασία και στην κατάρριψη των εµποδίων λόγω στάσεων ώστε να ενδυναµώσουν τις γυναίκες και να εξαλείψουν τις µεροληπτικές στάσεις και συµπεριφορές. Αυξάνονται οι αποδείξεις ότι η κουλτούρα των επιχειρήσεων συχνά καθορίζεται σε µεγάλο βαθµό από τις αξίες των ανδρών και ότι ο ανταγωνισµός, η αναµέτρηση και το µάνατζµεντ µε αυταρχικό στιλ πιθανόν δηµιουργούν περισσότερο στρες και οδηγούν σε µείωση της παραγωγικότητας. Οι επιχειρήσεις έχουν την τάση να απαιτούν πολλές ώρες και ολική δέσµευση σε µια περίοδο που ενδεχοµένως να εργάζονται και οι δύο σύντροφοι. Η κουλτούρα των επιχειρήσεων και το στιλ µάνατζµεντ που στηρίζουν και ανταµείβουν τα άτοµα (ανεξαρτήτως φύλου, ηλικίας, σωµατικής κατάστασης ή εθνικότητας) και που λαµβάνουν υπόψη τα προσωπικά τους προβλήµατα, είναι αυτά που θα «επιβιώσουν» στη δεκαετία του 2000 και ακόµα περισσότερο. * Η MARILYN J. DAVIDSON, PhD είναι καθηγήτρια Οργανωτικής Ψυχολογίας στο Manchester School of Management (MSM) * Η SANDRA FIELDEN, PhD είναι διευθύντρια του Centre for Business Psychology στο Manchester School of Management (MSM) 6