Philip Glass: Resource, από την ταινία Koyaanisqatsi (ανήκει στην τριλογία Qatsi: Koyaanisqatsi (1982), Powaqqatsi (1998) και Naqoyqatsi (2002)) Ύλη διαγωνισµού: Προτείνεται στους µαθητές η ανάγνωση των πιο κάτω κειµένων, πριν τη µελέτη του έργου: «Ο Μινιµαλισµός ή η Μουσική του Ελαχίστου»: σελ. 454-455, βιβλίο Η Απόλαυση της Μουσικής (Machlis, Forney). Philip Glass Ο Philip Glass είναι ένας από τους πιο σηµαντικούς συνθέτες του εικοστού αιώνα που συνεχίζουν ακόµα αδιάκοπα να δηµιουργούν. Κατά πολλούς, θεωρείται ο κορυφαίος σύγχρονος Αµερικανός συνθέτης. Το όνοµα του είναι άρρηκτα συνδεδεµένο µε το µουσικό κίνηµα του Μινιµαλισµού, του οποίου είναι και ένας από τους σηµαντικότερους εκπροσώπους. Γεννήθηκε το 1937 στη Βαλτιµόρη των Ηνωµένων Πολιτειών όπου και µεγάλωσε. Σπούδασε στο Πανεπιστήµιο του Σικάγο, στο Juilliard School της Νέας Υόρκης και στο Άσπεν. Το 1967 επιστρέφει στην Νέα Υόρκη όπου και δηµιουργεί το Philip Glass Ensemble επτά µουσικοί που παίζουν keyboards και διάφορα ξύλινα πνευστά, µε ενισχυµένο ήχο και διοχετευµένο σε µίξερ. Τα τελευταία 25 χρόνια ο Philip Glass έγραψε περισσότερες από 20 όπερες, 8 συµφωνίες, 2 κονσέρτα για πιάνο και κονσέρτα για βιολί, τυµπάνιο και κουαρτέτο σαξοφώνων και ορχήστρα. Η µουσική που έγραψε για τον κινηµατογράφο είναι επίσης αξιοθαύµαστη, µε αποκορύφωµα την δουλειά του στην ταινία The Hours (2002) που του χάρισε το Όσκαρ καλύτερου Soundtrack, όπως και το µνηµειώδες έργο του στην ταινία Χρίστος Σταυρινίδης, Καθηγητής Μουσικής Μάρτιος, 2010 1
Koyaanisqatsi που έφερε την επανάσταση στην µουσική για κινηµατογράφο και επηρέασε βαθιά σύγχρονους συνθέτες του είδους. Από την δεκαετία του 1960 και µετά ο Glass συνεργάστηκε µε κορυφαίους καλλιτέχνες της Pop, Rock και World µουσικής σκηνής. ίκαια θεωρείται σαν ο πρώτος συνθέτης που κέρδισε ένα ευρύ κοινό προερχόµενο από διάφορες γενιές σε αίθουσες συναυλιών, στον κόσµο του χορού, του κινηµατογράφου και της Pop µουσικής ταυτόχρονα. Philip Glass και Μινιµαλισµός Το µουσικό είδος που είχε αναπτύξει ο Glass ονοµάστηκε Μινιµαλισµός. Παρόλο που αρχικά είχε κινηθεί σε παρόµοιους δρόµους µε τον Steve Reich, o Glass ξέφυγε από το αυστηρό κλασσικό ύφος του Reich και ανέκαθεν προτιµούσε να µένει πιο κοντά στην Pop. Ο ίδιος ο συνθέτης ποτέ δεν ασπάστηκε τον όρο Μινιµαλισµός και προτίµησε να τον θεωρούν σαν συνθέτη που γράφει µουσική µε επαναλαµβανόµενες δοµές. Όντως, η µεγάλη πλειοψηφία των έργων του βασίζεται στις εκτενείς επαναλήψεις σύντοµων µα ελκυστικών µελωδικών και ρυθµικών φράσεων που, µέσω µίας διαδικασίας έκθεσης και ανάπτυξης, δίνουν την αίσθηση της αναζήτησης και περιπλάνησης ανάµεσα σε γνωστά µουσικά µονοπάτια. Επιπρόσθετα, η αργή µεταβολή της µουσικής του, αναγκάζει την προσοχή του ακροατή να εστιάζει σε µικρές λεπτοµέρειες. Επηρεασµένος από την φιλοσοφία του Reich για την σχέση µουσικής µε τον χρόνο, ο Glass σε πολλά έργα του στην ουσία απαλλάσσει τον ακροατή από την αίσθηση του χρόνου. Αυτό είναι βασικό χαρακτηριστικό και των άλλων επιρροών του που ήταν κυρίως εξωδυτική µουσική, ειδικά της Ινδίας, των Ιµαλαΐων και της Αφρικής. Γενικά η µουσική του Glass χαρακτηρίζεται από την χρήση του χώρου, του χρόνου και της αλλαγής όπως αυτά εντοπίζονται σε Ανατολίτικες µουσικές, βασισµένα όµως πάνω στην υτική µουσική π.χ. η χρήση της διατονικής αρµονίας, ή ένας διαιρετέος ρυθµός (δηλ. ρυθµός που µπορεί να διαιρεθεί µε µία µετρήσιµη αξία, π.χ. 4/4) που χρησιµοποιείται στην υτική µουσική, αντικαταστείται από ρυθµικούς κύκλους που, όταν συνυπάρξουν, είναι σαν ένας κύκλος εντός άλλου κύκλου, τέλεια οργανωµένοι που συνεχώς αλλάζουν. Χρίστος Σταυρινίδης, Καθηγητής Μουσικής Μάρτιος, 2010 2
Koyaaniqatsi Μέχρι σήµερα, η µουσική που έγραψε ο Glass για τις ανάγκες της ταινίας Koyaaniqatsi (1982) θεωρείται η πιο γνωστή του κινηµατογραφική µουσική, υλικό της οποίας µετέπειτα χρησιµοποιήθηκε και σε άλλα έργα του συνθέτη. Η ταινία ανήκει στην τριλογία Qatsi: Koyaanisqatsi (1982), Powaqqatsi (1998) και Naqoyqatsi (2002). Qatsi στην γλώσσα των Ινδιάνων της φυλής Hopi σηµαίνει ζωή, µε την τριλογία να διαπραγµατεύεται διάφορες πτυχές της σχέσης άνθρωπος-φύση-τεχνολογία. Koyaanisqatsi σηµαίνει ζωή σε ηθική διαφθορά και ανισορροπία. Η ταινία, σκηνοθετηµένη από τον Godfrey Reggio, αποτελείται κυρίως από εικόνες πόλεων και πολλών φυσικών τοπίων των Ηνωµένων Πολιτειών κινηµατογραφηµένα µε την τεχνική time-lapse 1. Στην ουσία, η ταινία είναι ένα οπτικοακουστικό συµφωνικό ποίηµα 2 µε την µία σκηνή να εναλλάσσεται την άλλη χωρίς κενό. Αξίζει να σηµειωθεί πως η µουσική από την τριλογία Qatsi είχε µεγάλη επίδραση στη υτική κουλτούρα, µε ενδεικτικό παράδειγµα τη χρήση του "Pruit Igoe" από το Koyaanisqatsi στο trailer του πασίγνωστου ηλεκτρονικού παιγνιδιού "Grand Theft Auto IV". 1 Τεχνική κατά την οποία η κινηµατογράφηση γίνεται σε πιο αργή ταχύτητα από την κανονική. Έτσι όταν το αποτέλεσµα παρουσιασθεί στην κανονική ταχύτητα, δίνεται η αίσθηση ότι ο χρόνος κυλά γρηγορότερα. 2 Το Συµφωνικό Ποίηµα είναι µια εκτενής, µονοµερής σύνθεση για ορχήστρα που προσπαθεί να αποδώσει µε µουσικά µέσα εξωµουσικό περιεχόµενο, για παράδειγµα εντυπώσεις από ανθρώπους, τοπία, ζωγραφικούς πίνακες ή λογοτεχνικά έργα. Είναι µια µορφή προγραµµατικής µουσικής. Χρίστος Σταυρινίδης, Καθηγητής Μουσικής Μάρτιος, 2010 3
Resource - Μουσική Ανάλυση Η σκηνή που θα µελετήσουµε έχει το όνοµα Resource και είναι η πρώτη σκηνή στην ταινία στην οποία παρουσιάζεται η ανθρώπινη επίδραση πάνω στην φύση. Τµήµα 1 0:00 1:04 Ξεκινά µε χαµηλό εναέριο πλάνο κυµατισµένου νερού που ενώνεται µε παρόµοιο πλάνο από σειρές καλλιεργηµένων λουλουδιών. Όλα τα όργανα που χρησιµοποιεί ο συνθέτης είναι ηλεκτρονικά κατασκευασµένα - και όχι ακουστικά - θέλοντας προφανώς να υπογραµµίσει το στίγµα του ανθρώπινου παράγοντα στην σκηνή και την επίδραση του σε οτιδήποτε φυσικό. Χρίστος Σταυρινίδης, Καθηγητής Μουσικής Μάρτιος, 2010 4
Το θέµα Α του 1 ου οργάνου είναι ένα arpeggio συγχορδίας Am σε τρίηχα όγδοα, όπως παρατηρείται και στο 2 ο όργανο µόνο σε διαφορετικό χρόνο. Το αποτέλεσµα είναι να δηµιουργείται ένα ηχητικό κύµα που δίνει την αίσθηση ότι κινείται παράλληλα µε την εναέρια κάµερα στην ταινία. Το θέµα Α αποτελεί την σπονδυλική στήλη που διαπερνά ολόκληρη την σύνθεση αφού χρησιµοποιείται σχεδόν σε ολόκληρο το κοµµάτι Resource. Το 3 ο όργανο που δρα σαν µπάσο, εκτελεί µια κατιούσα µελωδική γραµµή (A G F) που παραπέµπει στην καθοδική, και όχι, όπως φαντάζει, ανοδική πορεία που υπόσχεται η πρόοδος στον άνθρωπο. Τµήµα 2 1:05 1:55 Το ταξίδι µε την εναέρια κάµερα συνεχίζεται πάνω από την τεχνητή λίµνη Powell. Μνηµειώδεις σχηµατισµοί βράχων πνίγονται µερικώς από τα υποστηριζόµενα από τον άνθρωπο νερά της λίµνης. Η µουσική παραµένει η ίδια µε µόνη διαφορά την πιο έντονη παρουσία του µπάσου που, αντί συνεχόµενα τέταρτα, τώρα εκτελεί ολόκληρα παρεστιγµένα (3 συνεχόµενα µισά µε σύζευξη διαρκείας). Τµήµα 3 1:56 3:04 Στο 3 ο τµήµα ο παράγοντας άνθρωπος οπτικά κάνει πιο αισθητή την παρουσία του κάτι που ενισχύεται και ακουστικά. Ένα µεγάλων διαστάσεων φορτηγό ορυχείων δηµιουργεί ένα πυκνό σύννεφο µαύρης σκόνης. Ένας ηλεκτρονικός ήχος (sampled) muted τροµπέτας έχει τον ρόλο της ψηλής φωνής. Οι µεγάλης διάρκειας νότες της ηχούν σαν σαλπίσµατα που προσθέτουν ένταση και αναστάτωση. Οι διαφωνίες µικρής 16 ης (G#-G) και λιγότερο της 7 ης και της 9 ης που ακολουθούν, αλλά και οι συγχορδίες διαφωνίας συνθετικών ήχων που προσοµοιάζουν µε µηχανή ατµού αυξάνουν την συναισθηµατική αναταραχή. Στο 2:30 έχουµε cut σε γραµµές ηλεκτρικής τροφοδότησης µέσα στην έρηµο της Νεβάδας. Η προσθήκη του snare drum ενισχύει ρυθµικά το µπάσο και µε την µικρή ρούλα δίνει την αίσθηση εκτελεστικού αποσπάσµατος. Η µελωδία, όπως και στην αρχή του τµήµατος, κινείται και πάλι πτωτικά συµβολίζοντας την αρνητική επίδραση του ανθρώπου στη γη που τον φιλοξενεί. Χρίστος Σταυρινίδης, Καθηγητής Μουσικής Μάρτιος, 2010 5
Χρίστος Σταυρινίδης, Καθηγητής Μουσικής Μάρτιος, 2010 6
Τµήµα 4 3:05 3:55 Απειλητικοί και ογκώδεις ηλεκτρικοί πυλώνες στην µέση της ερήµου σηµατοδοτούν το νέο τµήµα στο έργο. Το θέµα Α επανεµφανίζεται και αυτή τη φορά µε ηλεκτρονικό ήχο µε εναλλασσόµενα arpeggios της Fm και Bbm (δηλ. i και iv). Αυτό συνυπάρχει µαζί µε ένα ισοκράτηµα στα έγχορδα σε F και G, και µε την έντονη παρουσία ενός synthesizer που εκτελεί σε ψηλότερη οκτάβα επαναλαµβανόµενα µισά και τέταρτα δηµιουργώντας διάφωνα διαστήµατα (π.χ. αυξηµένης 5 ης F C#). Η προσθήκη στο θέµα Α µε έγχορδα σε χαµηλότερη οκτάβα καθώς και η σηµαντική αύξηση του τέµπο κορυφώνει την ένταση. Τµήµα 5 3:56 4:51 Η ακουστική ένταση λύνεται απότοµα καθώς το ενορχηστρικό αυτό παραλήρηµα ακολουθείται από µία µεγάλης διάρκειας νότα Φα εκτελεσµένη από κοντραµπάσα και βιολοντσέλα. Αυτό συνοδεύεται οπτικά από ένα εναέριο πλάνο του σταθµού παραγωγής ενέργειας στο Ναβάγο και µετέπειτα από την δεξαµενή του Γκλεν Κάνυον, όλα ανθρώπινα κατασκευάσµατα εν µέσω της Θείας φύσης. Ενδεικτικό της στάσης του συνθέτη σε αυτά, είναι και πάλι η επαναλαµβανόµενη πτωτική µελωδική κίνηση στα έγχορδα µε την απόλυτη απουσία ρυθµικής υποστήριξης: Τµήµα 6 4:52 6:35 Η εµφανέστατη έλλειψη ρυθµού και η χαµηλή ένταση του τµήµατος 5 κάνουν εντονότερη την απότοµη αλλαγή στο τµήµα 6 που κορυφώνει το έργο σε ένταση και κίνηση οδηγώντας το προς το τέλος. Το φινάλε του έργου βασίζεται και πάλι στο κεντρικό θέµα Α. Με το ίδιο αναγνωρίσιµο πλέον arpeggio η µελωδική γραµµή εναλλάσσεται µεταξύ της Am και της Ab συγχορδίας µε το µπάσο να παρεµβάλει µεταξύ τους και την νότα Gb, δηµιουργώντας έτσι διαφωνία και ένταση. Πάνω από αυτά, για µια ακόµα φορά, µία επαναλαµβανόµενη κατιούσα µελωδική γραµµή: Χρίστος Σταυρινίδης, Καθηγητής Μουσικής Μάρτιος, 2010 7
Θηριώδεις εκσκαφείς, ανατινάξεις, εργοστάσια ατοµικής ενέργειας και φωτιά κοσµούν το οπτικό υλικό του φινάλε. Η απόλυτη κορύφωση σηµειώνεται µε την τεράστια έκρηξη της ατοµικής βόµβας (5:43). Η ένταση απογειώνεται µε τα επαναλαµβανόµενα arpeggios των συγχορδιών Am και Αb να συνεχίζουν αδιάκοπα να εναλλάσσονται. Η µελωδική γραµµή, πάλι επαναλαµβανόµενη, ακολουθεί την εξής πορεία: Ωστόσο στο τελευταίο πλάνο, µε το τεράστιο σύννεφο καπνού που προκλήθηκε από την έκρηξη της ατοµικής βόµβας να ανεβαίνει βασανιστικά προς τον ουρανό, ο συνθέτης σταµατά την επανάληψη και για µία και µοναδική φορά εκτελείται η ακόλουθη µελωδική γραµµή: Είναι αξιοσηµείωτη η χρήση της νότας ΜΙ και µάλιστα 2 φορές. Ο συνθέτης αρνείται να κλείσει το κοµµάτι στην νότα ΛΑ που είναι και η τονική νότα της Λα ελάσσονα αφού κάτι τέτοιο θα δηµιουργούσε µία αίσθηση ακουστικής πληρότητας, εφησυχασµού και, εν τέλει, ικανοποίησης στον θεατή. Αντί αυτού, ο Glass επέλεξε να κλείσει το κοµµάτι µε την νότα MI, την 5 η της κλίµακας που αφήνει άλυτο το µεγάλο ερώτηµα: τι θα ακολουθήσει; Εικοσιοκτώ χρόνια µετά την παραγωγή του Koyaanisqatsi, η ταινία µε το πρωτοποριακό γράψιµο του Glass είναι πιο επίκαιρη από ποτέ. Αποτελεί επίσης και µια διαρκής υπενθύµιση αλλά και προειδοποίηση για την ανθρώπινη φυλή και το µέλλον της σε αυτόν τον πλανήτη. Βιβλιογραφία Machlis, J. Η Απόλαυση της Μουσικής. Fagotto Books, 1996. Porter, K. Four Musical Minimalists: La Monte Young, Terry Riley, Steve Reich, Philip Glass (Music in the Twentieth Century). Cambridge University Press, 2002. Strickland, E. Minimalism: Origins. Indiana State University, 2000. www.philipglass.com Χρίστος Σταυρινίδης, Καθηγητής Μουσικής Μάρτιος, 2010 8