Επιχειρηματική Ηθική Τμήμα Λογιστικής και Χρηματ/μικής Γιώργος Παπαγιαννάκης, PhD Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών 1
Θεωρίες Λήψης Αποφάσεων Δεοντολογισμός Βασική Ιδέα Deon = Δέον = Καθήκον Οι πράξεις κρίνονται ως ηθικά σωστές ή λάθος ανεξάρτητα από τις συνέπειες που αυτές προκαλούν. Έρχεται σε αντίθεση με την θεωρία του Ωφελιμισμού που υποστηρίζει ότι η ηθική μιας πράξης εξαρτάται από τις συνέπειες που αυτή έχει. Το τι είναι ηθικά σωστό και λάθος είναι οι βασικοί και μοναδικοί ηθικοί όροι βάσει των οποίων κρίνονται οι πράξεις. Συνεπώς το καθήκον (duty) του καθενός είναι να πράττει το ηθικά σωστό και να αποφεύγει το ηθικά λάθος, ανεξάρτητα από τις συνέπειες της πράξης του.
Θεωρίες Λήψης Αποφάσεων Δεοντολογισμός Βασική Ιδέα Ο Δεοντολογισμός (deontology) μπορεί να εφαρμοστεί με βάση δύο βασικά κριτήρια. Το κριτήριο του καθήκοντος (duty) και το κριτήριο του δικαιώματος (right). Και στις δύο προσεγγίσεις η ηθική στηρίζεται στους κανόνες της συμπεριφοράς και όχι στις συνέπειες αυτής. Οι κανόνες είναι απόλυτοι και όταν εφαρμόζονται οδηγούν σε ηθικές πράξεις
Βασική Ιδέα Ο βασικός εκπρόσωπος του δεοντολογισμού με κριτήριο το καθήκον ήταν ο Immanuel Kant (1724-1804). Σύμφωνα με τον Kant, ηθικά καθήκοντα όπως το «να είναι ειλικρινής, να είσαι δίκαιος προς τους άλλους κ.α.» πρέπει αν θεωρούνται προσταγές/επιταγές (imperatives). Ο Kant διαχώρισε τις προσταγές σε υποθετικές (hypothetical imperative) και κατηγορικές (categorical imperative).
Βασική Ιδέα Υποθετική προσταγή: Το άτομο θα πρέπει αν πράττει αν ή με την υπόθεση ότι θέλει να πετύχει κάτι συγκεκριμένο. Άρα αν θέλει να πάρει καλό βαθμό στο μάθημα θα πρέπει να διαβάσει (Αν όμως δεν θέλει, δεν χρειάζεται, άρα υπάρχει η επιλογή.) Κατηγορική προσταγή: Το άτομο πρέπει να πράττει σύμφωνα με τον καθήκον του απέναντι στα άλλα άτομα και την κοινωνία. Η κατηγορική προσταγή μπορεί να εκφραστεί με τις παρακάτω δύο αρχές:
Αρχές κατηγορικής προσταγής Αρχή 1 η : Το άτομο πρέπει να επιλέγει να πράττει αν και μόνο αν το ίδιο επιθυμεί τα υπόλοιπα άτομα στην ίδια περίσταση να πράξουν με τον ίδιο τρόπο. Η αρχή αυτή είναι απόλυτη και δεν διαφοροποιείται κατά περίπτωση. Με άλλα λόγια «Πράττε μόνο βάσει εκείνης της αρχής, δια της οποίας μπορείς ταυτόχρονα να θέλεις να καταστεί αυτή καθολικός νόμος». Πρέπει συνεπώς οι πράξεις μας να έχουν «συνέπεια» (consistency) Αρχή 2 η : Το άτομο πρέπει να πράττει κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να μεταχειρίζεται την ανθρωπότητα, είτε στο πρόσωπό του είτε στο πρόσωπο κάθε άλλου, πάντοτε ως σκοπό και ποτέ απλώς ως μέσο.
Κανόνες Θρησκευτικοί κανόνες και εντολές Νόμοι και ρυθμίσεις διαφόρων ειδών (περιβάλλον, ασφάλεια, εργοδοτικά κ.α. Πρότυπα (λογιστικά κ.α.) Συμβόλαια, πολιτικές κ.α. Επιχειρησιακοί κανόνες (ασφάλεια δεδομένων, διαχείριση πελατών)
Το νόμιμο δεν είναι πάντα και το ηθικό. Δεν είναι ηθικά επαρκής η δικαιολογία ότι πράττω με βάση τον νόμο. Η υπέρβαση του ορίου ταχύτητας είναι παράνομη πράξη αλλά όχι ανήθικη Δεν είστε νομικά υποχρεωμένοι να σταματήσετε και να βοηθήσετε τα θύματα του τροχαίου ατυχήματος, αλλά ηθικά; Kant Philosophy: https://www.youtube.com/watch?v=mq2fvtvtzbm
Εφαρμογή κατηγορικής προσταγής 1. Δηλώστε με ακρίβεια την προς ανάλυση πράξη, με προσοχή ώστε να μην τεθεί σε πολύ περιορισμένα πλαίσια. 2. Μπορεί αυτή η πράξη να ενταχθεί σε ένα γενικώς αναγνωρισμένο ως ηθικό καθήκον, όπως το να μην σκοτώσεις, κλέψεις ή πεις ψέματα; a. Αν ναι και αν δεν υπάρχει άλλο καθήκον που να σχετίζεται με την συγκεκριμένη πράξη τότε το καθήκον αυτό μπορεί να εφαρμοστεί. b. Αν υπάρχουν πράξεις για τις οποίες υπάρχει αμφιβολία το κατά πόσο ισχύει το (a) τότε πήγαινε στο βήμα 3 c. Αν υπάρχουν και άλλες εξ ορισμού ηθικές πράξεις με τις οποίες έρχεται σε σύγκρουση τότε πήγαινε στο βήμα 5
Εφαρμογή κατηγορικής προσταγής 3. Δοκιμάστε κατά πόσο η συγκεκριμένη πράξη είναι αποδεκτή σύμφωνα με τα παρακάτω κριτήρια: a. Universality: Θα ήθελα όλοι να συμπεριφέρονται με βάση αυτόν τον κανόνα; Η εφαρμογή του κανόνα δημιουργεί ασυνέπεια στον ίδιο τον κανόνα (ώστε να μην μπορεί αυτός να εφαρμοστεί πλέον); b. Reversability: Θα ήθελα αυτός ο κανόνας να εφαρμοστεί για μένα; c. Autonomy of choice: Μεταχειρίζομαι τα άτομα ως αυτόνομα μέλη και ποτέ μόνο ως μέσα (για να πετύχω τους σκοπούς μου); Σέβομαι την αυτονομία τους να επιλέγουν;
Εφαρμογή κατηγορικής προσταγής 4. Αν η συγκεκριμένη πράξη είναι εξ ορισμού ηθική (facie moral), μήπως υπάρχει ή μπορεί να υπάρχει σύγκρουση με άλλες εξ ορισμού ηθικές πράξεις με τρόπο που να μην μπορούν να υλοποιηθούν όλες ταυτόχρονα; Αν όχι, τότε η ηθικότητα της πράξης έχει αποφασιστεί. Αν ναι, τότε πήγαινε στο βήμα 5. 5. Σκέψου επιχειρήματα υπέρ και κατά σχετικά με το κατά πόσο η κάθε μ ια από τις εξ ορισμού πράξεις αντιπροσωπεύει το πραγματικό καθήκον για την συγκεκριμένη περίσταση. Αυτή με το πιο δυνατό επιχείρημα θα πρέπει να ακολουθηθεί.
Παραδείγματα κατηγορικής προσταγής Το να μην επιστρέψεις λεφτά που δανείστηκες δεν μπορεί να εφαρμοστεί καθολικά (univeralism) οπότε είναι ηθικά λάθος. Θα υποσχεθώ κάτι που δεν γίνεται να υλοποιηθεί με σκοπό να κερδίσω ένα χρηματικό ποσό. Αν όλοι κάνανε το ίδιο τότε κανένας πλέον δεν θα λάμβανε τις υποσχέσεις στα σοβαρά. Οπότε η υπόσχεση δεν θα είχε κανένα νόημα. Άρα η καθολική εφαρμογή της συγκεκριμένης πράξης αυτό-αναιρεί την ίδια την πράξη. Με την ίδια λογική δεν είναι ηθικό να λέμε ψέματα, να εξαπατούμε ή να κλέβουμε.
Παραδείγματα κατηγορικής προσταγής Δεν δέχομαι να βοηθήσω κάποιον που έχει ανάγκη ακόμα και αν το κόστους για μένα είναι μικρό. Αυτή η πράξη μπορεί να γενικευτεί, οπότε περνάει το κριτήριο του Universality. Όμως, θα ήθελα να ζω όμως σε ένα κόσμο που όλοι κάνανε το ίδιο; (Reversability). Όχι, γιατί μπορεί κάποια στιγμή στο μέλλον να βρεθώ και εγώ στην θέση αυτού που έχει ανάγκη την βοήθεια από κάποιον άλλο. Συτ Categorical imperative explained https://www.youtube.com/watch?v=8biys6joedw
Πλεονεκτήματα Δίνει έμφαση στην αξία του κάθε ατόμου. Δίνει ίση σημασία σε κάθε άνθρωπο. Υποστηρίζει ότι κάποιες πράξεις είναι πάντα λάθος. Συνεπώς ορίζει ότι κάποιες πράξεις δεν θα πρέπει ποτέ να επιλέγονται ανεξάρτητα από το αν έχουν θετικά αποτελέσματα. Προσφέρει σιγουριά. Η ωφελιμιστική προσέγγιση προκαλεί ανασφάλεια στην λήψη αποφάσεων αφού κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος για τις συνέπειες μιας πράξης, αφού το μέλλον είναι αβέβαιο. Όμως ο δεοντολογισμός προσφέρει σιγουριά αφού επικεντρώνεται στην πράξη καθεαυτή. Αν η πράξη είναι η σωστή το άτομο πρέπει να την επιλέξει αλλιώς όχι. Λαμβάνει υπόψη προθέσεις και κίνητρα. Ο ωφελιμισμός δεν ασχολείται με το κατά πόσο ο προθέσεις ενός ατόμου είναι καλές ή κακές. Οι περισσότεροι συμφωνούν ότι οι προθέσεις έχουν σημασία.
Μειονεκτήματα Η προσέγγιση του Δεοντολογισμού με βάση το καθήκον (duty-based) θέτει απόλυτους κανόνες. Ο μόνος τρόπος να διαχειριστείς ιδιαίτερες περιπτώσεις στις οποίες ο κανόνας μπορεί να μην ισχύει είναι να κάνεις μια λίστα με εξαιρέσεις του κανόνα. Επιτρέπει δράσεις που κάνουν που έχουν αρνητικά αποτελέσματα στην συνολική ευημερία. Αυτό μπορεί να συμβεί αφού τα αποτελέσματα μιας πράξης δεν αξιολογούνται
Μειονεκτήματα Η αρχή του Kant δεν είναι συγκεκριμένη και δύσκολα εφαρμόσιμη. Είναι δύσκολο να ληφθεί υπόψη όλη η ανθρωπότητα (και καθένας ξεχωριστά) σε κάθε ηθικό δίλλημα. Είναι δύσκολο να επιλύσεις διαφωνίες συμφερόντων όταν χρησιμοποιείς ένα κριτήριο σύμφωνα με το οποίο όλοι πρέπει να μεταχειρίζονται με τον ίδιο τρόπο. Για παράδειγμα, διαφορετικά ενδιαφερόμενα μέρη έχουν διαφορετικές προσδοκίες και συμφέροντα. Είναι δύσκολο λοιπόν να λύσεις ένα δίλλημα χωρίς να λάβεις καθόλου υπόψη σου και τις συνέπειες. Τι γίνεται στην περίπτωση που τα καθήκοντα συγκρούονται σε κάποιο ηθικό δίλλημα; Δεν υπάρχει πρόβλεψη για ιεράρχηση καθηκόντων.