ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΑΗΓΑΗΟΤ ΥΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΙΚΩΝ ΔΠΙΣΗΜΩΝ ΣΜΗΜΑ ΜΔΟΓΔΙΑΚΩΝ ΠΟΤΓΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΧΝ ΠΟΤΓΧΝ «ΠΟΛΗΣΗΚΔ, ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΔ ΚΑΗ ΓΗΔΘΝΔΗ ΥΔΔΗ ΣΖ ΜΔΟΓΔΗΟ» ΓΗΠΛΧΜΑΣΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ «Ο ΝΟΣΗΟ ΚΑΤΚΑΟ ΣΖ ΓΗΝΖ ΣΧΝ ΜΔΣΑ-ΦΤΥΡΟΠΟΛΔΜΗΚΧΝ ΠΡΟΒΛΖΜΑΣΧΝ: Ο ΠΑΡΑΓΧΝ ΔΘΝΗΚΗΜΟ» ΔΠΗΒΛΔΠΧΝ επηθ. θαζ. Γ. ΣΡΗΑΝΣΑΦΤΛΛΟΤ ΔΠΗΣΡΟΠΖ: θαζ. Η. ΔΨΜΔΝΖ επηθ. θαζ. Π. ΚΔΦΑΛΑ ΔΗΖΓΖΣΡΗΑ ΠΑΠΑΓΟΠΟΤΛΟΤ ΑΛΙΚΗ 433Μ/2007007 ΡΟΓΟ, 01 ΦΔΒΡΟΤΑΡΗΟΤ 2010
ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΔΙΑΓΩΓΗ... 3 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 1. ΣΟ ΣΔΛΟ ΣΟΤ ΦΤΥΡΟΤ ΠΟΛΔΜΟΤ ΚΑΗ Ζ ΑΝΑΓΤΖ ΣΧΝ ΔΘΝΗΚΗΜΧΝ. 8 1.1 Ο ΔΘΝΗΚΗΜΟ ΔΗΝΑΗ ΜΔΣΑ-ΦΤΥΡΟΠΟΛΔΜΗΚΟ ΜΟΝΟΓΡΟΜΟ... 8 ει. 1.2 ΡΧΗΑ ΚΑΗ ΝΟΣΗΟ ΚΑΤΚΑΟ: ΚΑΗ ΟΗ ΜΔΝ ΚΑΗ ΟΗ ΓΔ ΔΓΚΛΧΒΗΜΔΝΟΗ ΣΑ ΟΒΗΔΣΗΚΑ ΚΑΣΑΛΟΗΠΑ... 1.2.1. Ο ΝΟΣΗΟ ΚΑΤΚΑΟ Δ ΑΓΗΔΞΟΓΟ 1.2.2. Ζ ΓΗΓΑΝΣΧΖ ΣΟΤ ΡΧΗΚΟΤ ΔΘΝΗΚΗΜΟΤ 12 12 15 1.3 Ο ΝΟΣΗΟ ΚΑΤΚΑΟ ΣΖ ΚΗΑ ΣΖ ΡΧΗΑ 17 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 2. Ο ΔΘΝΗΚΗΜΟ ΜΔ ΓΖΜΟΚΡΑΣΗΚΟ ΜΑΝΓΤΑ.. 22 2.1 Ζ ΓΖΜΟΚΡΑΣΗΑ ΣΟΝ ΚΑΤΚΑΟ: ΣΟ ΘΔΑΣΡΟ ΣΟΤ ΠΑΡΑΛΟΓΟΤ.. 22 2.2 ΣΡΑΥΔΗΔ ΠΡΑΓΜΑΣΗΚΟΣΖΣΔ ΜΗΑ «ΒΔΛΟΤΓΗΝΖ» ΔΠΑΝΑΣΑΖ.. 26 2.3 ΑΡΜΔΝΗΑ: ΓΖΜΟΚΡΑΣΗΑ ΚΔΝΖ ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΟΤ. 29 2.4 ΑΕΔΡΜΠΑΨΣΕΑΝ: ΟΣΑΝ Ζ ΓΖΜΟΚΡΑΣΗΑ «ΚΑΗΔΗ» ΠΔΣΡΔΛΑΗΟ.. 31 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 3. Ο ΔΘΝΗΚΗΜΟ ΔΥΘΡΟ ΣΖ ΑΦΑΛΔΗΑ 36 3.1 ΜΗΟΣΔΛΔΗΧΜΔΝΔ ΔΓΑΦΗΚΔ ΤΠΟΘΔΔΗ.. 37 3.2 ΝΑΓΚΟΡΝΟ ΚΑΡΑΜΠΑΥ: ΜΗΑ ΧΡΟΛΟΓΗΑΚΖ ΒΟΜΒΑ ΣΖΝ ΚΑΡΓΗΑ ΣΟΤ ΑΕΔΡΜΠΑΨΣΕΑΝ 40 3.3 ΑΝΑΦΑΛΔΗΑ ΔΝΣΟ, ΑΝΑΦΑΛΔΗΑ ΔΚΣΟ.. 3.3.1 DE FACTO ΚΡΑΣΗΓΗΑ: Ο ΠΑΡΑΓΧΝ ΦΟΒΟ.. 3.3.2 ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΔ ΜΑΤΡΔ ΣΡΤΠΔ 3.4 Ζ ΑΦΑΛΔΗΑ ΜΔΣΑ ΣΖΝ 11 Ζ ΔΠΣΔΜΒΡΗΟΤ: ΔΝΣΔΗΝΟΝΣΑ ΣΟΝ ΔΘΝΗΚΟ ΓΗΥΑΜΟ... 50 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 4. Ζ ΔΝΔΡΓΔΗΑΚΖ ΑΝΑΒΗΧΖ ΣΟΤ ΓΡΟΜΟΤ ΣΟΤ ΜΔΣΑΞΗΟΤ ΤΠΟ ΔΘΝΗΚΗΣΗΚΖ ΑΠΔΗΛΖ. 53 4.1 ΑΝΣΑΓΧΝΗΜΟ ΓΗΑ ΣΟΤ ΦΤΗΚΟΤ ΠΟΡΟΤ 53 4.2 ΠΔΣΡΔΛΑΗΟ: Ο ΑΟ ΣΟ ΜΑΝΗΚΗ ΣΟΤ ΑΕΔΡΜΠΑΨΣΕΑΝ 56 4.3 Ζ ΣΑΡΑΥΧΓΖ ΓΔΧΡΓΗΑ ΚΑΗ Ζ ΖΜΑΗΑ ΣΖ Χ ΓΗΑΜΔΣΑΚΟΜΗΣΗΚΟ ΚΔΝΣΡΟ. 58 4.4 ΔΝΔΡΓΔΗΑΚΟ ΑΝΣΑΓΧΝΗΜΟ ΗΥΤΟ: ΡΧΗΑ ΚΑΗ ΣΟΤΡΚΗΑ.. 60 4.5 Ζ ΔΝΔΡΓΔΗΑ Χ ΑΣΜΟΜΖΥΑΝΖ ΓΗΑ ΣΖΝ ΠΔΡΗΦΔΡΔΗΑΚΖ ΟΛΟΚΛΖΡΧΖ ΚΑΗ ΣΖΝ ΑΜΒΛΤΝΖ ΣΧΝ ΔΘΝΗΚΗΜΧΝ.. 63 1 43 43 47
ΚΔΦΑΛΑΙΟ 5. ΟΗ ΜΔΓΑΛΔ ΓΤΝΑΜΔΗ ΠΡΟΚΡΟΤΟΤΝ ΣΟΝ ΔΘΝΗΚΗΜΟ... 67 5.1 Ζ ΑΜΔΡΗΚΑΝΗΚΖ ΓΗΔΗΓΤΖ ΣΟ ΝΟΣΗΟ ΚΑΤΚΑΟ. 68 5.2 Ζ ΔΠΗΜΟΝΖ ΚΑΗ ΤΠΟΜΟΝΖ ΣΖ ΔΤΡΧΠΑΨΚΖ ΔΝΧΖ 69 5.3 ΜΔΓΑΛΔΠΗΒΟΛΖ ΓΔΧΠΟΛΗΣΗΚΖ ΜΗΑ ΝΔΑ ΣΟΤΡΚΗΑ. 72 5.4 ΗΡΑΝ: Ο ΑΠΡΟΒΛΔΠΣΟ ΝΔΟ ΠΑΗΚΣΖ.. 75 ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ... 78 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΠΗΓΔ... 82 2
ΔΗΑΓΧΓΖ Χο ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, ν Καχθαζνο δελ ππήξρε ζην ράξηε ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ. Χο ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 2010, φια ηα βιέκκαηα ηεο παγθφζκηαο θνηλφηεηαο ζα είλαη ζηξακκέλα ζηελ πεξηνρή απηή, θαζψο εδψ θαη είθνζη ρξφληα ηα σζηηθά θχκαηα απφ ηηο αιιεπάιιειεο εθξήμεηο ζπγθξνχζεσλ, ζπλαηζζεκάησλ, πξνβιεκάησλ, αδηεμφδσλ θαη αληαγσληζκψλ- αγγίδνπλ αθφκε θαη ηηο ρψξεο πνπ βξίζθνληαη ζηελ άιιε άθξε ηεο πθειίνπ. Ο κεηα-ςπρξνπνιεκηθφο Καχθαζνο δεζπφδεη σο πξσηαγσληζηήο ζηε δηεζλή γεσπνιηηηθή ζθελή, ζπρλφηεξα βέβαηα δηαδξακαηίδνληαο αξλεηηθφ θαη επηβξαδπληηθφ ξφιν ζηηο παγθφζκηεο εμειίμεηο. Ο Φπρξφο Πφιεκνο είρε παγψζεη ηηο θνπιηνχξεο, ηηο θνηλσλίεο, ηε ζθέςε, ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ ιαψλ ηνπ αλαηνιηθνχ ζπλαζπηζκνχ, θαζηζηψληαο ηνπο θπξηνιεθηηθά αφξαηεο παλνκνηφηππεο «θισζηέο» ζε έλα εληαίν «ζηδεξνχλ παξαπέηαζκα». Ζ ζηάζε ηνπ Κξεκιίλνπ απέλαληη ζηηο εζλνηηθέο νκάδεο ιάκβαλε ηε κνξθή θαηαζηαιηηθψλ κέηξσλ, «δηφηη ελδερφκελε αλεμαξηεηνπνίεζε κίαο εθ ησλ ζνβηεηηθψλ δεκνθξαηηψλ ζα κπνξνχζε λα νδεγήζεη ζηελ θαηάξξεπζε ηνπ ζνβηεηηθνχ θξαηηθνχ νηθνδνκήκαηνο» 1. Οπζηαζηηθά, ε ζνβηεηηθή εγεζία επέβαιε ζηα κέιε ηεο Έλσζεο κηα ηδενινγηθν-πνιηηηθή ζπλχπαξμε, ε νπνία δελ αληαπνθξηλφηαλ νχηε ζηηο εζηθέο θαη παξαδνζηαθέο ηνπο θαηαβνιέο νχηε ζηε ζξεζθεπηηθή ηνπο ζπλείδεζε νχηε ζην θνηλφ πεξί δηθαίνπ αίζζεκά ηνπο. ηαλ ην επίζεκν δφγκα ηεο ζνβηεηηθήο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο κεηαηξάπεθε απφ ζπλχπαξμε ζε αιιειεμάξηεζε, ε εζηθή λνκηκνπνηεηηθή βάζε γηα ηελ εζσηεξηθή θαηαπίεζε εμαθαλίζηεθε. Χο εθ ηνχηνπ, κε ηε ιήμε ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ δηαιχεηαη θαη ν ζπλεθηηθφο ηδενινγηθν-πνιηηηθφο ηζηφο ηνπ ζνβηεηηθνχ ελνπνηεηηθνχ ζπζηήκαηνο. Σν δήηεκα ησλ εζλνηήησλ απεδείρζε «αρίιιεηνο πηέξλα» νιφθιεξνπ ηνπ ζνβηεηηθνχ θξαηηθνχ κνξθψκαηνο. Απηή ε μαθληθή θαη καδηθή θηλεηηθφηεηα ζηηο αλαδπφκελεο κεηα-ζνβηεηηθέο δεκνθξαηίεο αηθληδίαζε ηε δηεζλή θνηλφηεηα θαλείο δελ ήηαλ πξνεηνηκαζκέλνο γηα ηελ νξκή ησλ εζληθψλ θηλεκάησλ. Ηδίσο ζηελ επνρή ηεο αλεμέιεγθηεο εμάπισζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο παγθνζκηνπνίεζεο ε επαλεκθάληζε ηνπ έζλνπο-θξάηνπο είλαη έλαο ηδηάδσλ αλαρξνληζκφο. κσο, ε αλάγθε γηα λέεο ηζηνξηθέο πξννπηηθέο, γηα ζχκβνια θαη γηα θίλεηξα θνηλσληθήο αλάηαζεο πξνθάιεζε έθξεμε ησλ εζληθηζηηθψλ παζψλ, θηάλνληαο ζε αθξαίεο κνξθέο. Οη θνηλσλίεο, ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα κεηαβνχλ ζηελ ειεπζεξία θαη ηελ αλεμαξηεζία θαη λα απνηηλάμνπλ ηηο επηξξνέο δεθαεηηψλ απνηθηαθήο θαη ηδενινγηθήο θπξηαξρίαο, απνξξίπηνπλ 1 Κέληξν Ρσζίαο θαη Δπξαζίαο. «Καχθαζνο, ην Μαιαθφ Τπνγάζηξην ηεο Ρσζίαο: Πξνθιήζεηο θαη Απεηιέο», 4. www.cere.gr 3
φ,ηη ζρεηίδεηαη κε ηελ επνρή ηεο θαηνρήο θαη απηή ε εχθνιε απάξλεζε ηνπ παξειζφληνο απνηέιεζε βάζε γηα ηε ζπγθξφηεζε έζλνπο. «Ζ ηαπηφηεηα είλαη έλα εμειηζζφκελν θαηλφκελν θαη κηα καθξνρξφληα άκεζε παξέθηαζε ηεο ζηελήο έλλνηάο ηεο είλαη ζπρλά κηα απινπζηεπηηθή ζπληαγή γηα ηελ θαηαζηξνθή» 2. Ζ ιατθή απήρεζε ηεο εζληθηζηηθήο ηδενινγίαο είλαη θπζηθή ζρεδφλ λνκνηειεηαθήαθελφο κελ επεηδή ηα ζπλαηζζήκαηα είραλ θαηαπηεζηεί θαηά ηε ζνβηεηηθή πεξίνδν θαη αθεηέξνπ γηαηί θαιχθζεθε ην ηδενινγηθφ θελφ κεηά ηε δηάιπζε ηεο ΔΓ. Ζ λέα λνκηκνπνηεηηθή βάζε γηα ηηο δηνηθνχζεο πνιηηηθέο ειίη 3 δελ ζα κπνξνχζε πιένλ λα είλαη πνιηηηθή χζηεξα απφ ηελ απνγνήηεπζε πνπ ζπκπαξέζπξε ηελ θνκκνπληζηηθή ηδενινγίααιιά εζληθή. Οη εζληθέο ηαπηφηεηεο θαη νη εζλν-πνιηηηθέο ζπγθξνχζεηο ζα παξακείλνπλ ν θχξηνο άμνλαο ηεο πνιηηηθήο αλάπηπμεο ζε πνιιέο πεξηνρέο ηεο δηακειηζκέλεο νβηεηηθήο Έλσζεο αθφκε θαη ζήκεξα. Ηδίσο, ηα γεγνλφηα ηνπ 21 νπ αηψλα θαηέδεημαλ κε ζαθήλεηα φηη νη εζλνπνιηηηθέο ζπγθξνχζεηο δελ έρνπλ απιψο εμειηρζεί ζε κφληκν γλψξηζκα ηεο εζσηεξηθήο θαηάζηαζεο ζε πνιιά θξάηε, αιιά έρνπλ επηπιένλ αλαδεηρζεί ζε πξσηαξρηθφ παξάγνληα δηακφξθσζεο ηεο δηεζλνχο πνιηηηθήο θαη ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ. ζν ηα εζληθηζηηθά πάζε ζηηο πξψελ ζνβηεηηθέο ρψξεο -θπξίσο ζηελ πεξηνρή ηνπ Καπθάζνπ- επηθξαηνχλ ηεο αλαγθαηφηεηαο γηα κεηάβαζε ζηε δεκνθξαηία θαη ζηελ παγθφζκηα νηθνλνκία, ε δηεζλήο θνηλφηεηα ζα ηειεί ππφ θαζεζηψο αλαζθάιεηαο, αιιά θαη μελνθνβίαο απέλαληη ζε απηέο, αλαδεηψληαο σζηφζν επίκνλα δηέμνδν απφ ηνλ θπθεψλα. Έηζη, ν ηαξαρψδεο Καχθαζνο ζήκεξα κνηάδεη κε έλαλ θχβν ηνπ Ρνχκπηθ: θάζε θνξά πνπ επηρεηξεί θαλείο λα ηαθηνπνηήζεη κηα θξίζε, αθνχζηα επηδεηλψλεη κηα άιιε. Σνλ νξκεηηθφ εζληθηζκφ ζηελ πεξηνρή ζπλαληνχλ επηπιένλ εθηαιηηθέο ζπληζηψζεο, ηηο νπνίεο ν δπηηθφο θφζκνο φρη κφλν δελ κπνξεί λα αγλνήζεη, αιιά θαη εκπιέθεηαη εηο βάζνο: απμαλφκελε ελεξγεηαθή εμάξηεζε, αθξνβαηνχζα πνιηηεηαθή ζηαζεξφηεηα, αθκάδνλ νξγαλσκέλν έγθιεκα, εθξεθηηθφ κίγκα ζπλνξηαθήο ξεπζηφηεηαο θαη εζσηεξηθνχ αλαβξαζκνχ, απεηινχκελε πεξηθεξεηαθή αζθάιεηα, αληαγσληζηηθά παίγληα γηα επηξξνή ησλ απνθαινχκελσλ Μεγάισλ Γπλάκεσλ θαη φια ελ βξαζκψ ζηελ άκεζε γεηηνληά ηεο Γχζεο. Παξά ην γεγνλφο φηη ε εηθφλα απηή πξνθαιεί εμαηξεηηθφ ελδηαθέξνλ φζν θαη αγσλία γηα ηνπο αζθνχληεο ηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή, σζηφζν δελ κπνξεί λα αθήζεη αζπγθίλεηνπο ηνπο κειεηεηέο ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ. Σα δεδνκέλα κεηαβάιινληαη δηαξθψο θαη ε απφπεηξα 2 E. Suleymanov, Emergence of New Political Identity in the South Caucasus: Energy, Security, Strategic Location and Pragmatism, (MA diplomacy thesis, The Fletcher School, Tufts University, May 2004), 5. 3 Columbia International Affairs Online, Ethnic Identity, Historical Memory, and Nationalism in Post-Soviet States Columbia International Affairs Online (March 1995), www.ciaonet.org/wps/pra01/index.html 4
εμαθξίβσζεο θαη εξκελείαο ησλ αηηίσλ πνπ έρνπλ ζπληειέζεη ζηε δηακφξθσζε ηεο παξνχζαο θαηάζηαζεο ζηελ επξχηεξε πεξηνρή ηνπ Καπθάζνπ απνηειεί πξαγκαηηθή πξφθιεζε γηα θάζε εξεπλεηή. Ζ παξνπζία δε ηνπ αθξαίνπ εζληθηζκνχ ζηηο ιεγφκελεο λέεο δεκνθξαηίεο έρεη πξνμελήζεη ηεξάζηηα αλεζπρία ζην δπηηθφ θφζκν, θαζψο πξφθεηηαη γηα αζηάζκεην παξάγνληα ζηελ εμέιημε γεγνλφησλ πνπ ελ ηέιεη θξίλνληαη θξίζηκα γηα ηηο ππφινηπεο ρψξεο, φπσο είλαη ε αζθάιεηα θαη ε παξνρή ελέξγεηαο. Οη παξελέξγεηεο ηνπ εζληθηζκνχ ζηηο βαιθαληθέο ρψξεο ππήξμαλ απηέο ηφζν γηα νιφθιεξε ηελ Δπξψπε φζν θαη γηα ηελ άιιε πιεπξά ηνπ Αηιαληηθνχ, αιιά θαη ηελ επξχηεξε Μέζε Αλαηνιή. Ζ ζεσξία ηνπ ράνπο ζπλδέεηαη ζήκεξα ίζσο πεξηζζφηεξν απφ θάζε άιιε θνξά κε ηε δξάζε ηνπ εζληθηζκνχ. Δπηπξνζζέησο, ε γεσγξαθηθή ζέζε ηεο Διιάδαο θαη ε εγγχηεηά ηεο ζην ρψξν ηνπ Δχμεηλνπ Πφληνπ ζπληζηά έλα αθφκε θίλεηξν γηα λα ελαζρνιεζεί θαλείο κε ηα δεηήκαηα πνπ πξνθχπηνπλ ζε απηφλ. Ήηαλ ζίγνπξα δήηεκα πνιηηηθψλ θαη άιισλ ζπγθπξηψλ πνπ ε ρψξα καο δελ βξέζεθε εληφο ηνπ αλαηνιηθνχ κπινθ, παξφιν πνπ ήηαλ νπζηαζηηθά πεξηθπθισκέλε απφ ηα κέιε απηνχ. Δμάιινπ, ε ζπκκεηνρή ηεο Διιάδαο ζηνλ Οξγαληζκφ γηα ηελ Οηθνλνκηθή πλεξγαζία γηα ηνλ Δχμεηλν Πφλην (ΟΔΠ), ζηα κέιε ηνπ νπνίνπ ζπγθαηαιέγνληαη θαη πνιιά απφ ηα θξάηε ηεο πξψελ νβηεηηθήο Έλσζεο, εληείλεη ην ελδηαθέξνλ γηα ηελ εηο βάζνο κειέηε ησλ θνηλσληθν-πνιηηηθψλ ηεθηαηλφκελσλ ζηνλ ηειηθά φρη θαη ηφζν απφκαθξν θαη άγλσζην Καχθαζν. Καζψο ζηελ πεξηνρή ηνπ Καπθάζνπ ζπλαληά θαλείο πνιπάξηζκεο πξψελ ζνβηεηηθέο δεκνθξαηίεο, νη νπνίεο κάιηζηα εκθαλίδνπλ δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά φπσο ζηελ πνιηηεηαθή δνκή, ζηηο απεηιέο πνπ αληηκεησπίδνπλ, ζηηο επθαηξίεο πνπ ηνπο πξνζθέξνληαη, ζηελ πιεζπζκηαθή ζχλζεζε, ζηελ νηθνλνκηθή ζπγθξφηεζε, θξίλεηαη ζθφπηκν ζην πιαίζην απηήο ηεο εξγαζίαο λα επηθεληξσζνχκε ζηε ιεγφκελε Τπεξθαπθαζία, ηελ νπνία ζπλαπνηεινχλ ηξία θξάηε ηνπ λφηηνπ Καπθάζνπ: ε Γεσξγία, ην Αδεξκπατηδάλ θαη ε Αξκελία. ηελ επηινγή απηή ζπληεινχλ ζπγθεθξηκέλα γλσξίζκαηα ησλ ρσξψλ απηψλ, κε θπξηφηεξν ηελ επίδεημε εθ κέξνπο ηνπο εληνλφηεξεο πξνζπάζεηαο γηα πξνζέγγηζε ηεο Γχζεο. Σν ΝΑΣΟ ήδε «θιεξηάξεη» επίκνλα κε ηηο ρψξεο απηέο, δηαθξίλνληαο πηζαλφηαηα ηε δηάζεζή ηνπο γηα πηνζέηεζε ησλ δπηηθψλ πξνηχπσλ δεκνθξαηηθήο δηαθπβέξλεζεο, πνιηηεηαθήο νξγάλσζεο θαη δνκήο ηεο αζθάιεηαο. εκεησηένλ επίζεο, φηη νη ρψξεο απηέο δηαηεξνχλ ην δηαθαή -ίζσο θαη επζεβή- πφζν λα εληαρζνχλ ελ ηέιεη θαη ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε. Δπνκέλσο, ηα δξψκελα εηδηθά ζην λφηην Καχθαζν είλαη εμέρνπζαο ζεκαζίαο γηα ην παξφλ πφλεκα. ζν φκσο δηαθνξεηηθέο θαη αλ είλαη νη ηξεηο ρψξεο ηεο Τπεξθαπθαζίαο, κπνξεί θαλείο λα ηηο εμεηάζεη σο κηα πεξηθέξεηα θαη γηα απηφ ην ιφγν πξνθχπηεη θαη ε δηάθξηζε κεηαμχ Νφηηνπ θαη Βφξεηνπ Καπθάζνπ. Δμάιινπ ν Βφξεηνο Καχθαζνο νπζηαζηηθά θαιχπηεηαη απφ 5
ηε Ρσζία θαη κειεηάηαη ιφγσ ηεο αθξαίαο επαλαζηαηηθήο δξάζεο ηεο επαξρίαο ησλ Σζεηζέλσλ, νη νπνίνη δηεθδηθνχλ επί καθξφλ ηελ αλεμαξηεηνπνίεζή ηνπο θαη ηελ αλάδεημή ηνπο ζε απηφλνκν θξάηνο. Έηζη, ην βιέκκα ζηξέθεηαη ζηε λφηηα πιαγηά ηνπ Καπθάζνπ, φπνπ νη αλεμάξηεηεο δεκνθξαηίεο ππάξρνπλ κελ ζηνλ ράξηε, αιιά ε χπαξμή ηνπο απηή είλαη εμαηξεηηθά εχζξαπζηε φζν θαη ζεκαληηθή. ηελ πνξεία πξνο ηελ δηεξεχλεζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ εζληθηζκνχ ζε ζπλάξηεζε κε ηηο ηδηαίηεξεο -πιελ φκσο εθξεθηηθέο- ζπλζήθεο πνπ θαηαγξάθνληαη ζηελ Τπεξθαπθαζία, είλαη απαξαίηεην ζε έλα πξψην θεθάιαην λα ζθηαγξαθήζνπκε ηελ μερσξηζηή πεξίπησζε ηνπ κεηα-ςπρξνπνιεκηθνχ εζληθηζκνχ. Ζ εκπεηξία ηνπ βαιθαληθνχ κεηα-ζνβηεηηθνχ εζληθηζκνχ έρεη αλακθίβνια θαηαγξαθεί κε αίκα ζηελ Ηζηνξία θαη ε δηεζλήο θνηλφηεηα ζέιεη λα απνθχγεη ηελ επαλάιεςή ηεο ζηνλ Καχθαζν. Υξήζηκν είλαη αθφκε λα πεξηδηαβνχκε ζηελ πεξηνρή θαη λα αληηιεθζνχκε ην κέγεζνο θαη ηελ έθηαζε ησλ πξνβιεκάησλ θαη ησλ αδηεμφδσλ ζηα νπνία πεξηδηλνχληαη ηα λέα αλεμάξηεηα θξάηε. ε απηφ ην ζεκείν νθείιεη θαλείο λα ζηαζεί ζην γίγαληα Ρσζία, ηνπ νπνίνπ ε ζθηά εκπνδίδεη ην θσο ηεο ειεπζεξίαο λα θηάζεη ζηελ νηθνλνκία, ηελ θνηλσλία, ηελ δηαθπβέξλεζε θαη ηελ θαζεκεξηλφηεηα ησλ λέσλ αλεμάξηεησλ δεκνθξαηηψλ. ην δεχηεξν θεθάιαην δηαθξίλνπκε ηελ επίδξαζε ησλ θνξέσλ ηεο εζληθηζηηθήο ηδενινγίαο ζηελ πνιππφζεηε πνιηηηθή ζηαζεξφηεηα. Αγψλαο γηα ηελ εγθαζίδξπζε ηεο δεκνθξαηίαο, εζληθηζηηθέο αληηπνιηηεπηηθέο ηξηθινπνδηέο, δηαθζνξά θαη απηαξρηθφηεηα ησλ πνιηηηθψλ ειίη, ρεηξαγψγεζε ηνπ ιανχ θαη θαχινο θχθινο ηεο εμνπζίαο. ηε ζπλέρεηα, ν ηνκέαο ηεο αζθάιεηαο εζσηεξηθήο θαη εμσηεξηθήο- είλαη απφιπηα ζπλπθαζκέλνο κε ηελ πνιηηηθή αλαζπγθξφηεζε θαη θιπδσλίδεηαη εμίζνπ, φηαλ ηα δεηήκαηα εληείλνληαη αληί λα επηιχνληαη. Οη ρψξεο ηνπ λφηηνπ Καπθάζνπ δηαβηνχλ αθφκε ηξαπκαηηζκέλεο απφ ην ζνβηεηηθφ παξειζφλ θαη ηε Ρσζία πνπ επηδεηά μαλά ηνπο ζνβηεηηθνχο ππνηειείο ηεο, ππφ ηελ ηξνκνθξαηία απνζρηζηηθψλ θηλεκάησλ πνπ απεηινχλ ηελ εδαθηθή αθεξαηφηεηα θαη ππφ ηελ δηεζλή πίεζε πνπ απνδεηά απξφζθνπηε κεηαθνξά ηεο πνιχηηκεο ελέξγεηαο απφ ηελ πνιχπαζε πεξηνρή. Έηζη, νδεγνχκαζηε ζην ηέηαξην θεθάιαην, φπνπ αλαιχεηαη ν ξφινο ηνπ εζληθηζκνχ ζην θιέγνλ δήηεκα ηεο ελέξγεηαο θαη ηεο δσηηθήο ζεκαζίαο κεηάγγηζήο ηεο απφ ηνλ επξχηεξν ρψξν ηεο Μαχξεο θαη ηεο Καζπίαο Θάιαζζαο ζηηο δπηηθέο θπξίσο επξσπατθέο- ρψξεο. Σν δηαθχβεπκα είλαη πςειφ θαη νη εζληθηζηέο ζπρλά εθκεηαιιεχνληαη ηνπο ελεξγεηαθνχο πφξνπο πνπ αθζνλνχλ γηα αξθεηφ αθφκε θαηξφ- ζηελ πεξηνρή, ψζηε λα επηηχρνπλ νηθνλνκηθά θαη πνιηηηθά νθέιε. Ζ κειέηε ζα ήηαλ ειιηπήο εάλ δελ ζπκπιεξψλακε έλα θεθάιαην ζρεηηθά κε ηε δξάζε ησλ δηεζλψλ «παηθηψλ» ζηελ πεξηνρή θαη ηελ αιιειεπίδξαζή ηνπο κε ηνπο θνξείο 6
ηνπ εζληθηζκνχ. Άιισζηε, νη εζληθηζηηθέο αθξφηεηεο θαη ε βηαηφηεηα πνπ ζεκεηψλνληαη ζε αξθεηέο πεξηπηψζεηο ζηα πξψελ ζνβηεηηθά θξάηε γελλνχλ αληηδξάζεηο θαη μελνθνβία δηεζλψο, θάηη πνπ δελ επλνεί ηα θχκαηα κεηαλαζηψλ πνπ αλαδεηνχλ θαιχηεξεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο ζηα δπηηθά θξάηε. Σν θαηλφκελν ηνπ εζληθηζκνχ ζεσξήζεθε έσο θαη ζαηαληθφ ηφζν απφ ηνπο καξμηζηέο φζν θαη απφ ηνπο θηιειεχζεξνπο ζηνραζηέο 4. Θα έιεγε θαλείο φηη ε κεηα-ζνβηεηηθή εκπεηξία έξρεηαη λα ηνπο δηθαηψζεη. 4 D. McNally, Marxism, Nationalism and National Struggles Today, New Socialist website (1996), http://www.newsocialist.org/newsite/index.php?id=96 7
ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1 ΣΟ ΣΔΛΟ ΣΟΤ ΦΤΥΡΟΤ ΠΟΛΔΜΟΤ ΚΑΗ Ζ ΑΝΑΓΤΖ ΣΧΝ ΔΘΝΗΚΗΜΧΝ Ζ θαηάξξεπζε ηνπ δηπνιηζκνχ έθεξε επθνξία ζηηο ρψξεο ηεο Γχζεο, αθνχ ν αληαγσληζκφο κεηαμχ ησλ θνηλσληθψλ ζπζηεκάησλ αληηθαηαζηάζεθε απφ έλαλ παζηθαλή ζξίακβν ηεο δπηηθήο πξφηαζεο δεκνθξαηία θαη νηθνλνκηθφο θηιειεπζεξηζκφο. Απηφ νδήγεζε θάπνηνπο ζην ζπκπέξαζκα φηη ε ηζηνξία έθηαζε ζην ηέινο ηεο κε ηελ θαηά Fukuyama έλλνηα ηεο ιέμεο «ηζηνξία» 5, δειαδή ηελ αληηπαξάζεζε κεηαμχ δχν θνζκνζεσξηψλ θαη ηελ θαηά θξάηνο επηθξάηεζε ηεο θηιειεχζεξεο ηδενινγίαο θαη ησλ δεκνθξαηηθψλ θαζεζηψησλ. κσο, κέρξη ζήκεξα ε ηειεπηαία ζειίδα δελ έρεη γξαθηεί γηα ην λφηην Καχθαζν. Γεσγξαθηθά, απηφο ν θφκπνο απφ βνπλά κεηαμχ ηεο Μαχξεο θαη ηεο Καζπίαο Θάιαζζαο είλαη ην λνεξφ ζχλνξν κεηαμχ Δπξψπεο θαη Αζίαο. Δίλαη έλα ηνπίν φπνπ ελαιιάζζνληαη θαηαπξάζηλεο θνηιάδεο, απνγπκλσκέλεο εθηάζεηο θαη αξραία εκπνξηθά κνλνπάηηα. Θα έιεγε θαλείο, φηη ην κσζατθφ εγθαηάζηαζεο ησλ πνιπάξηζκσλ εζληθψλ νκάδσλ θαληάδεη ηφζν πεξίπινθν θαη ειθπζηηθφ φζν θαη ε κνξθνινγία ηνπ εδάθνπο. Ο Καχθαζνο ηδηαίηεξα ε λφηηα πιεπξά ηνπ- θαη ε Κεληξηθή Αζία έρνπλ κεηαηξαπεί ζε έλα πεδίν κάρεο, αθελφο επηξξνήο ησλ δηεζλψλ δξψλησλ θαη αθεηέξνπ πξαγκαηηθψλ ζηξαηησηηθψλ ζπξξάμεσλ. Μφλν πνπ ηψξα εκπιέθεηαη θαη έλαο αλεμέιεγθηεο θαη επηθίλδπλεο επίδξαζεο πφινο: ν εζληθηζκφο. 1.1 Ο ΔΘΝΗΚΗΜΟ ΔΗΝΑΗ ΜΔΣΑ-ΦΤΥΡΟΠΟΛΔΜΗΚΟ ΜΟΝΟΓΡΟΜΟ Δίλαη λσπέο αθφκε νη κλήκεο φισλ απφ ηνπο αηκαηεξνχο πνιέκνπο ζηα Βαιθάληα, κε ην δηακειηζκφ ηεο Γηνπγθνζιαβίαο, ηηο εζλνθαζάξζεηο ζηε Βνζλία θαη ηε βία ηεο αλεμαξηεηνπνίεζεο ηνπ Κνζφβνπ. Ο ηδηαίηεξνο κεηα-ςπρξνπνιεκηθφο εζληθηζκφο ζάξσζε ηα βαιθαληθά πξψελ κέιε ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο θαη ηάξαμε ζπζέκεια ηελ παγθφζκηα θνηλφηεηα. Σν ζθνηεηλφ πξφζσπν ηνπ εζληθηζκνχ αλαβηψλεη θαηά ηελ ηειεπηαία δεθαεηία ζηελ πεξηνρή ηνπ λφηηνπ Καπθάζνπ, γεγνλφο πνπ εγείξεη ηεξάζηηα δηεζλή αλεζπρία. ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, νη εζληθηζηέο αλαθάιπςαλ ηηο λέεο ειεπζεξίεο ησλ glasnost θαη perestroika 6. Απηέο νη έλλνηεο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ απψιεηα ηδενινγηθήο 5 Francis Fukuyama The End of History? National Interest 16 (Summer 1989): 3-18. 6 Ο Mikhail Gorbachev εηζήγαγε ηηο δχν απηέο ιέμεηο νη νπνίεο ζεκαηνδφηεζαλ ηε λέα πνιηηηθή ηνπ ζην δεχηεξν κηζφ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 80. Glasnost ζεκαίλεη «δηαθάλεηα» θαη αλαθέξεηαη ζηε κέγηζηε δεκνζηνπνίεζε ησλ θπβεξλεηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ, κε ζηφρν ηελ εμάιεηςε ηεο δηαθζνξάο ησλ θπβεξλψλησλ κέζα απφ ηελ ειεπζεξία ηνπ ιφγνπ θαη ηελ θαηαπνιέκεζε ηεο ινγνθξηζίαο. Perestroika ζεκαίλεη «αλαδηάξζξσζε» θαη έηζη 8
λνκηκνπνηεηηθήο βάζεο θαη πνιηηηθήο βνχιεζεο ησλ θνκκνπληζηψλ, έδσζαλ ζηνπο εζληθηζηέο ηελ επθαηξία λα θηλεηνπνηήζνπλ καδηθή ιατθή ππνζηήξημε. Ζ αλαδήηεζε ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο θαη ην δήηεκα ηεο θπξηαξρίαο ζην έδαθνο εληζρχνπλ ηνλ αιπηξσηηζκφ θαη ηελ παιηλδξφκεζε θαη έηζη εληζρχνληαη θπγφθεληξεο δπλάκεηο εληφο ησλ γεσγξαθηθψλ νξίσλ ησλ λέσλ αλεμάξηεησλ δεκνθξαηηθψλ θξαηψλ. Οη εζληθέο κεηνλφηεηεο πνπ δηαβηνχλ δηάζπαξηεο ζηελ αραλή έθηαζε ηεο πξψελ νβηεηηθήο Έλσζεο ζπζπεηξψλνληαη γχξσ απφ ην αίηεκα δεκηνπξγίαο εζληθνχ θξάηνπο 7, αθνχ πιένλ ν θνκκνπληζκφο έρεη νδεγήζεη κφλν ζηελ απνγνήηεπζε θαη εγθαηαιείθζεθε ελ κία λπθηί. Βέβαηα, θάζε εζληθφ θξάηνο ελ ηε γελέζεη ηνπ παξνπζηάδεη ηάζεηο επεθηαηηζκνχ θαη επηζεηηθνχ εζληθηζκνχ. Σα πλεχκαηα νμχλνληαη, φηαλ νη ζπλζήθεο επηηξέπνπλ ηε δηαηχπσζε ηνπ αηηήκαηνο γηα εζληθή νινθιήξσζε εθ κέξνπο ησλ κεηνλνηήησλ, θάηη πνπ αλαπφθεπθηα ζπλεπάγεηαη θαηάζηαζε δηεπξπκέλεο ζχγθξνπζεο θαη ηειηθά θαηαιήγεη ζην δήηεκα ηεο επαλαράξαμεο ησλ ζπλφξσλ 8. Απηφ είλαη ην πεξίγξακκα ησλ γεγνλφησλ ζηηο ηξεηο ρψξεο ηνπ λφηηνπ Καπθάζνπ. Σν ζελάξην θαίλεηαη γλσζηφ. λησο, αθνινπζήζεθε θαηά γξάκκα ζηελ πεξίπησζε ηεο δηαθήξπμεο ηεο αλεμαξηεζίαο ηνπ Κνζφβνπ 9. Καη σο θαίλεηαη, ην σζηηθφ θχκα ηεο βαιθαληθήο απηήο έθξεμεο έθηαζε κε ηαρχηεηα θσηφο ζηελ πεξηνρή ηεο Τπεξθαπθαζίαο. Ζ αιήζεηα είλαη φηη ηα λέα θξάηε εκθαλίδνπλ ζεκαληηθή εζληθή αλνκνηνγέλεηα θαη ν θαζνξηζκφο ησλ ζπλφξσλ ζε απζηεξά εζληθέο γξακκέο επλνεί ζπρλά ιηγφηεξν πξνλνκηνχρεο εζληθέο νκάδεο, δηαθηλδπλεχνληαο έηζη λα θαηαζηξέςεη ππάξρνπζεο δνκέο δηνίθεζεο θαη νηθνλνκηθήο νινθιήξσζεο. ε πεξηπηψζεηο δε πνπ επηκημίεο δηαθνξεηηθψλ ιαψλ ή εζληθψλ νκάδσλ είλαη πνιχ βαζηέο, είλαη αδχλαηνλ λα ηξαβήμεη θαλείο κηα δηαρσξηζηηθή γξακκή θαη νλνκάζηεθε ην πνιηηηθφ θαη κεηαξξπζκηζηηθφ πξφγξακκα ηνπ Gorbachev. Δθηφο απφ ηελ επνρή δηαθπβέξλεζεο ηνπ Gorbachev, νη έλλνηεο απηέο ηαπηίζηεθαλ θαη κε ηελ αξρή ηνπ ηέινπο γηα ηε νβηεηηθή Έλσζε. 7 Astrid S. Tuminez, Nationalism, Ethnic Pressures, and the Breakup of the Soviet Union, Journal of Cold War Studies 5, no.4 (Fall 2003):85. 8 Svante E. Cornell, Autonomy as a Source of Conflict: Caucasian Conflicts in Theoretical Perspective. World Politics 54, no.2 (January 2002): 246. 9 Vladimir Socor, Post-soviet Secessionist Leaders Worried by Russia s Kosovo Policy, Eurasia Daily Monitor 4, no.58, The Jamestown Foundation (March 22, 2007), http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5btt_news%5d=32625 Ζ «Θεσξία ηνπ Νηφκηλν» αλαβηψλεη ζην πιαίζην ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ, απηή ηε θνξά ζπζρεηηδφκελε κε ην πξνεγνχκελν πνπ δεκηνπξγείηαη φηαλ κηα εζληθή κεηνλφηεηα απνζρίδεηαη απφ έλα θξάηνο, απηφ-αλαθεξχζζεηαη αλεμάξηεην θξάηνο θαη ηπγράλεη ηεο αλαγλψξηζεο απφ ηξίηεο ρψξεο. Ζ δηαθήξπμε ηεο αλεμαξηεζίαο ηνπ Κνζφβνπ απφ ηνπο εζληθηζηέο εγέηεο ηνπ ηείλεη λα βξεη πνιινχο κηκεηέο, ηδίσο ζηηο πεξηνρέο ηνπ Καπθάζνπ, φπσο ζηηο επαξρίεο ηεο Γεσξγίαο, ζην Ναγθφξλν Καξακπάρ ηνπ Αδεξκπατηδάλ, αιιά θαη ζηελ Σζεηζελία. Δπηζεκαίλεηαη φηη ν φξνο εηζήρζε γηα πξψηε θνξά ζηηο δηεζλείο ζρέζεηο απφ ηνλ ακεξηθαλφ πξφεδξν Dwight D. Eisenhower ζε κηα νκηιία ηνπ ην 1954, αλαθεξφκελνο ζηελ επηξξνή ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο ζηα γεηηνληθά ηεο επάισηα θξάηε θαη ηελ επέθηαζή ηεο κε ηε δηαδνρηθή πξνζάξηεζή ηνπο. Ζ έλλνηα εμαθνινπζεί λα θπξηαξρεί ζηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή ησλ ΖΠΑ σο πξφζρεκα γηα ηελ παξέκβαζή ηνπο ζηα εζσηεξηθά ησλ άιισλ ρσξψλ θαη σο δηθαηνινγία γηα ζηξαηησηηθή επέκβαζε ζε δηάθνξεο πεξηνρέο ηεο πθειίνπ πνπ δήζελ ρξήδνπλ πξνζηαζίαο απφ ηελ ηξνκνθξαηία. 9
λα εκπνδίζεη ηε δεκηνπξγία πνιπκειψλ κεηνλνηήησλ πνπ ζα ζηξαθνχλ ζε αθξαίν εζληθηζκφ. Οη ζπγθξνπφκελνη εζληθηζκνί ζηνλ Καχθαζν είλαη απνηέιεζκα εληαηηθνχ επνηθηζκνχ ηεο δηαθνξνπνηεκέλεο απηήο πεξηνρήο ήδε απφ ην 18 ν αηψλα 10. Έηζη, φηαλ θηάλεη ε ψξα ηεο ζπγθξφηεζεο ηνπ εζληθνχ θξάηνπο, πξνθχπηνπλ απηφκαηα ξαηζηζηηθνχ ραξαθηήξα εξσηήκαηα, φπσο: Πνηνη ζα είλαη νη πνιίηεο θαη πνηνη φρη; Πνηνη ζα έρνπλ πνιηηηθά δηθαηψκαηα θαη πνηνη φρη 11 ; Ζ απάληεζε είλαη θξίζηκε, αθνχ δελ είλαη δπλαηφλ λα πεξηκέλεη θαλείο φηη νη εζληθέο θνηλφηεηεο πνπ ζα πεξηνξηζηνχλ ζε κεηνλνηηθέο νκάδεο, ζα κεηαθέξνπλ απηνλφεηα ηελ άλεπ φξσλ αθνζίσζή ηνπο ζε έλα θξάηνο, φπνπ νξίδεηαη ίζσο θαη απζαίξεηα σο πξσηεχνπζα 12 κηα άιιε εζλνηηθή νκάδα. Δπηπιένλ, ηα απηφ-απνθαινχκελα «αξραηφηεξα» έζλε κε ηε καθξφηεξε παξνπζία ζηελ Ηζηνξία- ηείλνπλ λα αληηκεησπίδνπλ ην αίηεκα ησλ κεηνλνηήησλ γηα αλαγλψξηζε ηεο εζληθήο ηνπο ηαπηφηεηαο σο ηζηνξηθφ παξαινγηζκφ. Απηνχ ηνπ είδνπο αθξηβψο ε απφξξηςε ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο κηαο κεηνλφηεηαο θαη ε θαηαπίεζή ηεο απνηεινχλ θαηαιχηεο ηνπ εζληθηζκνχ θαη απνθιείνπλ κηα δίθαηε θαη βηψζηκε επίιπζε ελφο εζλνηηθνχ πξνβιήκαηνο. ηνλ αληίπνδα, ζπλαληά θαλείο ηελ πεξίπησζε ησλ βαιηηθψλ ρσξψλ Ληζνπαλία, Λεηνλία θαη Δζζνλία. Ο εζληθηζκφο ππήξμε θαη εθεί θηλεηήξηνο δχλακε, αιιά πξνθαλψο έιαβε κηα πην παξαγσγηθή θαη επνηθνδνκεηηθή κνξθή. Οη βαιηηθέο ρψξεο ζπλεξγάζηεθαλ ζε έλα καθξνπξφζεζκν θαη θαιά νξγαλσκέλν θίλεκα γηα αλεμαξηεζία πεξηζζφηεξν απφ ηα ππφινηπα πξψελ ζνβηεηηθά θξάηε 13. Ήηαλ νη ρψξεο εθείλεο πνπ έθηαζαλ ζηα φξηα ηελ ππνκνλή θαη ηελ ηζρχ ηνπ Κξεκιίλνπ θαη αληηζηάζεθαλ απνηειεζκαηηθά ζηε ζπλερηδφκελε ζνβηεηηθή εγεκνλία. Οη βαιηηθέο ρψξεο θαηφξζσζαλ λα κεηαηξέςνπλ ηε θηινδνμία γηα απηνλνκία θαη αλεμαξηεζία ζε εθηθηφ θαη βηψζηκν ζηφρν. Ζ απεξίζπαζηε θαη ζηαζεξή επηκνλή ηνπο βξίζθεη ηηο ξίδεο ηεο ζηελ έληνλε εζληθή ηαπηφηεηα ησλ βαιηηθψλ ιαψλ, ε νπνία πξνέθπςε απφ κία κνλαδηθή αιιειεπίδξαζε παξαγφλησλ πνπ ζπλέβαιαλ ζην δπλαηφ αίζζεκα εγγελνχο νξγαληθνχ εζληθηζκνχ, ν νπνίνο ήξζε ζε αλνηθηή ζχγθξνπζε κε ηελ άλσζελ επηβιεζείζα θαηαζθεπαζκέλε ζνβηεηηθή εζληθή ηαπηφηεηα 14. 10 Tony Iltis, Nationalism, Revolution and War in the Caucasus. Green Left Weekly, no.764 (August 27, 2008) http://www.greenleft.org.au/2008/764/39436 11 Edmund Herzig, The New Caucasus: Armenia, Azerbaijan and Georgia (New York: The Royal Institute of International Affairs, 1999), 6. 12 Καηά κία άπνςε, ζε απηφ ζπκβάιινπλ νη δεκνγξαθηθέο ζηαηηζηηθέο, νη νπνίεο ππνηίζεηαη φηη βνεζνχλ ηε δηεζλή θνηλφηεηα, αιιά ιίγνη έρνπλ αλαινγηζηεί πφζν ζπκβάιινπλ ζηελ φμπλζε ηνπ θιίκαηνο. 13 Vugar Seidov, Nationalism and Ethnic Conflicts in Transcaucasia in Comparative Perspective, http://www.geocities.com/vienna/7124/1-text.html 14 Gary Hartman, The Origins and Growth of Baltic Nationalism as a Force for Independence. Lituanus 38, no.3 (Fall 1992), http://www.lituanus.org/1992_3/92_3_04.htm 10
Ο γλήζηνο βαιηηθφο εζληθηζκφο επεβίσζε θαη άλζηζε ππφ αληίμνεο ζπλζήθεο θαη έηπρε εμαηξεηηθήο ιατθήο απήρεζεο, σζψληαο ηνπο ιανχο ηεο πεξηνρήο ζε άθακπην αγψλα γηα αλεμαξηεζία. Οθείιεη λα αλαγλσξίζεη θαλείο φηη ε γεσγξαθία θξαηά θαζνξηζηηθφ ξφιν γηα ηελ πξψηκε αλάπηπμε ηεο βαιηηθήο πεξηθέξεηαο. Μηα απέξαληε έθηαζε απφ βάιηνπο θαη ιίκλεο δεκηνπξγνχζε θπζηθή πξνζηαζία απφ εμ Αλαηνιάο εηζβνιείο θαη ηηο θαζηζηνχζε απφκαθξεο απφ ηελ επεηξσηηθή Ρσζία. Αληηζέησο, ε Βαιηηθή Θάιαζζα σο δπηηθφ ζχλνξν πξνζέιθπε ηελ εκπνξηθή δξαζηεξηφηεηα θαη ιεηηνπξγνχζε σο θφκβνο κεηαμχ ησλ επξσπατθψλ αγνξψλ θαη ησλ κεγάισλ πφιεσλ, φπσο ην Κίεβν. Ζ ζηξαηεγηθή ηνπνζεζία ηεο βαιηηθήο πεξηνρήο ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ ηζηνξηθά αλαβαζκηζκέλε νηθνλνκηθή ζέζε ηεο ζε ζρέζε κε ηελ ππφινηπε ξσζηθή απηνθξαηνξία έρηηζαλ κηα πεξήθαλε εζληθή ηαπηφηεηα 15, αιιά θαη γηγάλησζαλ ηελ θηεηηθφηεηα ηεο Ρσζίαο. Οη εγεζίεο ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο επηδφζεθαλ ζε αιιεπάιιειεο πξνζπάζεηεο λα κεηψζνπλ ή θαη λα θαηαπλίμνπλ ηνλ εχξσζην βαιηηθφ εζληθηζκφ, αιιά εηο κάηελ. Σα εζληθηζηηθά θηλήκαηα θαη ζηηο ηξεηο βαιηηθέο ρψξεο επαλέθακπηαλ πην ελεξγά θαη ζπλεθηηθά δηεθδηθψληαο ηελ αλεμαξηεζία ηνπο. Πξσηνπφξνο εκθαλίζηεθε ε Ληζνπαλία θαη ζχληνκα αθνινχζεζαλ Δζζνλία θαη Λεηνλία 16 θαη ηα εζληθηζηηθά θηλήκαηα είραλ ηέηνηα δπλακηθή ήδε απφ ην 1989 πνπ ηίπνηα δελ κπνξνχζε λα ζηαζεί εκπφδην ζην δξφκν ηνπο πξνο ηελ ειεπζεξία. Παξά ηηο φπνηεο δπζθνιίεο, ηα βαιηηθά εζληθηζηηθά θηλήκαηα παξέκεηλαλ δσληαλά θαη αθνζησκέλα ζην ζηφρν ηεο αλεμαξηεζίαο, ελσκέλα κεηαμχ ηνπο ζε έλα θνηλφ αγψλα, δηαηεξψληαο ηε δηαθξηηή εζληθή ηδηφηεηα θάζε θξάηνπο. Ζ επάξηζκε ξσζηθή κεηνλφηεηα, βέβαηα, ζηε Ληζνπαλία δελ επηηξέπεη εθεζπραζκφ 17, παξά ην γεγνλφο φηη ε ρψξα πνξεχεηαη ζε επξσπατθφ κνλνπάηη. Ο αθξαίνο εζληθηζκφο ειινρεχεη ηεξάζηηεο απεηιέο πνπ ίζσο κε έλα εξέζηζκα νδεγήζνπλ μαλά ζε έθξεμε. Παξά ηαχηα, αμίδεη λα αλαθέξεη θαλείο ην παξάδεηγκα ησλ βαιηηθψλ ρσξψλ, δηφηη ήηαλ πξνο κίκεζε, αιιά νη λέεο δεκνθξαηίεο ηνπ Καπθάζνπ επέιεμαλ λα ην απνθχγνπλ. πσο θαίλεηαη, ινηπφλ, ε αλζνχζα κεηα-ςπρξνπνιεκηθή εζληθηζηηθή ξεηνξηθή ζπλνςίδεηαη ζε ηξεηο βαζηθνχο άμνλεο: απφξξηςε ηεο απνηθηνθξαηηθήο θαη ηκπεξηαιηζηηθήο 15 Thomas Lane, Nationalism and National Identity in the Baltic States, Journal of Contemporary European Studies 2, no.4 (1994): 57. 16 Ζ ιηζνπαληθή βνπιή δηεθήξπμε ηηο πξνζέζεηο ηεο γηα επίηεπμε ηνπ ζηφρνπ ηεο εζληθήο θπξηαξρίαο, αλαθνίλσζε ηα ζρέδηα γηα εηζαγσγή εζληθνχ λνκίζκαηνο θαη απνθαηέζηεζε ηα ιηζνπαληθά σο επίζεκε γιψζζα. ε έλα θνηλφ ζπλέδξην ησλ βαιηηθψλ ρσξψλ ζην Σαιίλ ηεο Δζζνλίαο ην Μάην ηνπ 1989, νη απεζηαικέλνη ησλ ηξηψλ ρσξψλ πξαγκαηνπνίεζαλ ηηο ζπλνκηιίεο ζηηο εζληθέο ηνπο γιψζζεο κε ηε βνήζεηα δηεξκελέσλ αληί λα θαηαθχγνπλ ζηε ρξήζε ησλ ξσζηθψλ. χκβνια ηνπ βαιηηθνχ εζληθηζκνχ έθαλαλ αηζζεηή ηελ παξνπζία ηνπο, φπσο νη εζληθέο ζεκαίεο ηνπο θαη αληη-ξσζηθέο αθίζεο πνπ αλαξηήζεθαλ έμσ απφ ηηο εθθιεζίεο. 17 Stratfor Global Intelligence. Russia: Levers in the Baltic States, Stratfor Global Intelligence (August 2008), http://www.stratfor.com/analysis/russia_levers_baltic_states 11
θπξηαξρίαο ηεο Μφζραο, επηβεβαίσζε ηεο πξσηνθαζεδξίαο ηεο εζληθήο γιψζζαο θαη θνπιηνχξαο ζε πξψηε θάζε ελάληηα ζηε Ρσζία- θαη αληίζηαζε ζηελ νηθνλνκηθή εθκεηάιιεπζε θαη ηελ πεξηβαιινληηθή ππνβάζκηζε απφ ηνλ πξψελ δπλάζηε ηνπο. πσο αλαιχεηαη παξαθάησ, ε ηδηαηηεξφηεηα ηνπ εζληθηζηηθνχ θχκαηνο ζην λφηην Καχθαζν έγθεηηαη ζηηο ζρέζεηο αληηπαιφηεηαο ησλ λέσλ δεκνθξαηηψλ φρη κφλν κε ηελ πξψελ κεηξφπνιε Ρσζία, αιιά θαη ζηα αηρκεξά πξνβιήκαηα κεηαμχ ησλ γεηηνληθψλ ρσξψλ θαη κέζα ζηα φξηα ησλ ίδησλ ησλ λενζχζηαησλ θξαηηθψλ νληνηήησλ. 1.2 ΡΧΗΑ ΚΑΗ ΝΟΣΗΟ ΚΑΤΚΑΟ: ΚΑΗ ΟΗ ΜΔΝ ΚΑΗ ΟΗ ΓΔ ΔΓΚΛΧΒΗΜΔΝΟΗ ΣΑ ΟΒΗΔΣΗΚΑ ΚΑΣΑΛΟΗΠΑ Ζ αιήζεηα είλαη φηη ε αλάδπζε ηνπ εζληθηζκνχ έιαβε ρψξα ζε έλα πιαίζην πεξίπινθσλ θνηλσληθψλ, νηθνλνκηθψλ θαη δεκνγξαθηθψλ ζπλζεθψλ: ε ρεηκαξξψδεο εθβηνκεράληζε, ε αζηξαπηαία ζηξνθή ζηηο αγνξέο πεηξειαίνπ, ην θχκα αζηπθηιίαο, ε ξαγδαία αλάπηπμε ησλ ζπγθνηλσληαθψλ δηθηχσλ θαη ε θαζνιηθή θπξηαξρία ηεο αζηηθήο ηάμεο. Σν πξφζσπν ηεο Γχζεο έρεη κεηακνξθσζεί θαη εθζπγρξνληζηεί θαη, φηαλ νη νπηζζνδξνκηθέο ζνβηεηηθέο δεκνθξαηίεο βγαίλνπλ δεηιά απφ ηελ απνκφλσζε, αδπλαηνχλ λα ζπκβαδίζνπλ κε ηελ κνληέξλα κεηα-ςπρξνπνιεκηθή Δπξψπε πνπ θαιπάδεη ζηελ ηερλνινγηθή πξφνδν θαη ηελ θηιειεπζεξνπνίεζε ησλ νηθνλνκηψλ. Θα έιεγε θαλείο φηη έμαθλα δεκηνπξγήζεθε έλαο θφζκνο δχν ηαρπηήησλ, νπνίνο αθφκε παιεχεη λα ζπληνληζηεί. 1.2.1. Ο ΝΟΣΗΟ ΚΑΤΚΑΟ Δ ΑΓΗΔΞΟΓΟ ρεδφλ δχν δεθαεηίεο έρνπλ παξέιζεη απφ ηελ αλεμαξηεηνπνίεζε ησλ ρσξψλ ηνπ Καπθάζνπ θαη είλαη αθφκε ζζελαξή ε αληίζηαζή ηνπο ζρεδφλ ζε θάζε πηπρή ηεο δπηηθήο αηδέληαο. Ο εθδεκνθξαηηζκφο πξνρσξά κεηά πνιιψλ θαη δχζθνισλ εκπνδίσλ. Ζ νηθνλνκηθή κεηαξξχζκηζε αθνινπζεί αξγνχο ξπζκνχο, αληίζεηα κε ηε δηαθζνξά πνπ θπξηαξρεί ζε φιεο ηηο εθθάλζεηο ηεο λέαο νξγάλσζεο. Ζ εθαξκνγή ηνπ λφκνπ γίλεηαη θαηά ην δνθνχλ. Οη έλνπιεο ζπγθξνχζεηο θαη νη αλζξσπηζηηθέο επηπηψζεηο ηνπο δελ έρνπλ εμαιεηθζεί 18. Κη φκσο, νιφθιεξε ε πεξηνρή δηέζεηε ηηο θαηάιιειεο πξνυπνζέζεηο γηα απεκπινθή απφ ην ζνβηεηηθφ παξειζφλ θαη ηα δπλαζηηθά παξειθφκελά ηνπ. Ζ πνιππφζεηε αλεμαξηεζία είρε θαηαθηεζεί θαη ην κέιινλ δηαγξαθφηαλ παξαγσγηθφ θαη δεκηνπξγηθφ. ηηο πεξηζζφηεξεο λέεο δεκνθξαηίεο ζεκεηψζεθαλ ήπηεο βεινχδηλεο απνθαινχληαη- ιατθέο εμεγέξζεηο νη νπνίεο επέθεξαλ αλαίκαθηεο θαη εηξεληθέο αιιαγέο ζηα πνιηηηθά θαζεζηψηα. Σν δξφκν ράξαμε ε Γεσξγία κε ηελ Δπαλάζηαζε ησλ Ρφδσλ θαη θαηά πφδαο αθνινχζεζε ε Οπθξαλία κε ηελ 18 S. Neil MacFarlane, introduction to Western Engagement in the Caucasus and Central Asia, (New York: The Royal Institute of International Affairs, 1999), 1. 12
Πνξηνθαιί Δπαλάζηαζε. Ζ έιεπζε ηεο δεκνθξαηίαο ζπλνδεχηεθε απφ ελζνπζηαζκφ θαη φξακα γηα βειηίσζε φισλ ησλ πηπρψλ ηεο δεκφζηαο θαη ηδησηηθήο δσήο. Ζ εμέιημε, φπσο αλαιχεηαη παξαθάησ, απείρε παξαζάγγαο απφ ηηο πξνζδνθίεο 19. ε άκεζε ζπλάξηεζε κε ηελ πνιηηηθή αζηάζεηα, ε νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ήηαλ θαη παξακέλεη δξακαηηθή ζε φιεο ηηο πξψελ ζνβηεηηθέο ρψξεο ηνπ Καπθάζνπ. Σν κεγαιχηεξν ηκήκα ηνπ πιεζπζκνχ έρεη πεξηέιζεη ζε κεγάιε θηψρεηα θαη ηα πεξηζψξηα βειηίσζεο, ζχκθσλα κε ηα ηξέρνληα δεδνκέλα, είλαη εμαηξεηηθά αζθπθηηθά. Μα ηε κεγαιχηεξε απειπηζία πέξα απφ ηελ θαηαθαλή νηθνλνκηθή δπζπξαγία, πξνθαιεί ε άληζε θαηαλνκή ησλ πφξσλ. Ζ επεκεξία ηνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ είλαη άγλσζηε ζηηο πεξηνρέο απηέο. Αληηζέησο, ηα αλψηεξα θνηλσληθά ζηξψκαηα θαη νη πνιηηηθέο ειίη απνιακβάλνπλ αμηνδήιεπηεο νηθνλνκηθήο επηθαλείαο, γεγνλφο ζθαλδαιψδεο. Δπνκέλσο, ην βηνηηθφ επίπεδν γηα ην ζχλνιν ηνπ πιεζπζκνχ παξακέλεη ρακειφ έσο αλχπαξθην θαη ε αίζζεζε πνπ απνθνκίδεη θαλείο είλαη φηη ππάξρεη θαζεκεξηλή πάιε γηα ηελ εμαζθάιηζε ησλ πξνο ην δελ. Μηα θνηλσλία πνπ επηθεληξψλεηαη ζηελ θάιπςε ησλ ζηνηρεησδψλ βηνηηθψλ αλαγθψλ ησλ αηφκσλ πνπ ηε ζπλαπνηεινχλ νδεγείηαη αλαπφθεπθηα ζηελ θαηάξξεπζε. πλνρή, ζπγθξφηεζε θαη ελφηεηα δελ είλαη δπλαηφλ λα επηηεπρζνχλ θαη σο εθ ηνχηνπ επηθξαηεί ην ράνο θαη ν αληαγσληζκφο γηα επηβίσζε. Οη ξαηζηζηηθέο ηάζεηο θαη ε απνμέλσζε ησλ αηφκσλ εχινγα ππεξηεξνχλ ηεο ζπιινγηθήο ηδέαο θαη ηνπ θνηλνχ ζπκθέξνληνο θαη γελλάηαη επηζεηηθφηεηα. Σα γλσξίζκαηα απηά είλαη θνηλά θαη ζηηο ηξεηο ρψξεο ηνπ λφηηνπ Καπθάζνπ, νπφηε νχηε ζε επίπεδν θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ κπνξεί λα ππάξμεη πξνζέγγηζε θαη δηάζεζε ζπλαδέιθσζεο. ιεο απηέο νη δηαζπαζηηθέο ηάζεηο εμαπιψλνληαη ζαλ επηδεκία ζηηο πξψελ ζνβηεηηθέο ρψξεο. Άιισζηε δελ είραλ πνηέ εμνκαιπλζεί θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ, απιψο είραλ θαηαπηεζηεί θαη εμαλαγθαζηεί ζε ζησπή. Έηζη, απ άθξε ζ άθξε ηνπ Καπθάζνπ μεζπνχλ αλαηαξαρέο απφ πνηθίιεο νκάδεο πνπ δειψλνπλ δπζαξέζθεηα θαη άξλεζε λα ζπκβηβαζηνχλ κε ηηο άζιηεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο. Δπηδέμηνη εζληθηζηέο εγέηεο επσθεινχληαη ηεο θαηάζηαζεο θαη ζπζπεηξψλνπλ ηνπο εμεγεξζέληεο, νη νπνίνη απαηηνχλ πιένλ αλζξψπηλνπο φξνπο δσήο έσο απφζρηζε απφ ηα λέα θξάηε θαη αλεμαξηεζία. ην ζεκείν απηφ ράλεηαη ν έιεγρνο απφ ηελ θεληξηθή δηνίθεζε κε ηηο γλσζηέο επηπηψζεηο πνπ ζα αλαθεξζνχλ παξαθάησ. Σν δήηεκα ηεο αζθάιεηαο είλαη πεξηζζφηεξν επίθαηξν θαη θιέγνλ απφ πνηέ. Ζ δηεζλήο θνηλφηεηα ζνξπβεκέλε ζπεχδεη λα θαηεπλάζεη ηα πλεχκαηα, αιιά κάηαηα. Πψο κπνξεί κηα ρψξα πνπ απεηιείηαη εζσηεξηθά λα εμαζθαιίζεη ηελ εξεκία θαη ηελ εηξήλε εθηφο ησλ 19 Leszec Balcerowicz, Understanding Postcommunist Transitions, Journal of Democracy 5, no.4 (October 1994): 76, 85. 13
ζπλφξσλ ηεο; Πψο είλαη δπλαηφλ ηξεηο γεηηνληθέο ρψξεο κε πιεζψξα εμνξγηζκέλσλ εζληθψλ νκάδσλ ζην έδαθφο ηνπο λα κπνξέζνπλ λα ζπκβηψζνπλ αξκνληθά; Ο εζληθηζκφο ησλ κηθξψλ θξαηψλ, ζε ζπλδπαζκφ κε ηε ξσζηθή ππνζηήξημε θαη ηελ αδπλακία ησλ λέσλ αλεμάξηεησλ δεκνθξαηηψλ, νδήγεζε ζηελ επηδείλσζε ησλ ζρέζεσλ κεηαμχ εζληθψλ κεηνλνηήησλ θαη πιεηνςεθνπζψλ νκάδσλ. Σν γεγνλφο απηφ θαηέζηξεςε ηελ ελ δπλάκεη πεξηθεξεηαθή ζπλεξγαζία θαη απέηξεςε απηά ηα λενζχζηαηα θξάηε απφ ην λα νδεχζνπλ κπξνζηά πξνο απνηειεζκαηηθή ζπγθξφηεζε έζλνπο-θξάηνπο. Απφξξνηα απηνχ είλαη ε επηθξάηεζε δηραζηηθψλ ζπγθξνχζεσλ, εμαηηίαο ησλ νπνίσλ έρνπλ δηαθνπεί θαη νη απηέο δηαθξαηηθέο ζπλδέζεηο: ην Αδεξκπατηδάλ έρεη απνθιείζεη ηε κεηαθνξά αγαζψλ πξνο ηελ Αξκελία, αιιά θαη ηελ απφ μεξά πξφζβαζή ηεο πξνο ηε Ρσζία. Σαπηφρξνλα, ε δηέλεμε πεξί ηεο Ακπραδίαο έρεη απνθφςεη ηε ζηδεξνδξνκηθή ζχλδεζε Γεσξγίαο θαη Ρσζίαο θαη, πάιη ε Αξκελία ζηεξείηαη ηεο πξφζβαζεο πξνο ηε Ρσζία. Αιιά θαη ε ζηδεξνδξνκηθή δηαδξνκή κεηαμχ Σνπξθίαο θαη Αξκελίαο ηίζεηαη θαηά θαηξνχο εθηφο ιεηηνπξγίαο, αθνχ ε Σνπξθία ζπκπαξαηάζζεηαη κε ην Αδεξκπατηδάλ ζην δήηεκα γηα ην Ναγθφξλν Καξακπάρ θαη επηπιένλ ππάξρεη αθφκε αλνηθηφ θαη επαίζζεην ην ηζηνξηθφ πξφβιεκα πεξί γελνθηνλίαο ησλ Αξκελίσλ απφ ηνπο Σνχξθνπο. Ζ ζπδήηεζε πεξί αζθάιεηαο ζην λφηην Καχθαζν κπνξεί εχζηνρα λα ραξαθηεξηζηεί πξφσξε αλ φρη άηνπε. Γελ είλαη ππεξβνιή, αθνχ νη νκάδεο είηε εζλνηηθέο είηε πνιηηηθέορξεζηκνπνηνχλ ηελ εμνπζία ηεο βίαο θαη ηνπ θφβνπ. Θα θαλεί ζηε ζπλέρεηα πφζν δεμηνηερληθά ε εζληθηζηηθή έμαξζε ηνπ κσζατθνχ ησλ πιεζπζκψλ ζηελ Τπεξθαπθαζία ρεηξαγσγείηαη, ψζηε λα εμππεξεηήζεη ίδηα ζπκθέξνληαη εγεηψλ θαη πνιηηηθψλ ειίη, κε ηίκεκα ηε δηαηήξεζε ηεο αζθάιεηαο. Δηο βάξνο ηεο αζθάιεηαο ιεηηνπξγνχλ θαη ηα παίγληα ησλ δηεζλψλ δξψλησλ, νη νπνίνη εδψ θαη αηψλεο ηθαλνπνηνχλ ηηο επηδηψμεηο ηνπο ζηηο πιάηεο ησλ ιαψλ. Γηα φια απηά ζα γίλεη ιφγνο αλαιπηηθφηεξα ζε επφκελα θεθάιαηα θαη ζα απνδεηρζεί φηη ηα εζσηεξηθά πξνβιήκαηα είλαη εθείλα πνπ ζξέθνπλ ηνλ εζληθηζκφ θαη φρη αληίζηξνθα. Σν πεξίγξακκα απηφ ηεο κεηα-ςπρξνπνιεκηθήο θαηάζηαζεο ζηνλ Καχθαζν θαηαδεηθλχεη επίζεο ηα αίηηα ηεο απνπζίαο πεξηθεξεηαθήο δηάζηαζεο θαη ζθέςεο ζηελ πεξηνρή. ην πιαίζην ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο, νη ρψξεο ππνρξεψζεθαλ ζηε ζπλχπαξμε. Οη θξαηηθέο θαη νη δηαθξαηηθέο δηαθνξέο παξέκεηλαλ βσβέο. Ζ Αξκελία, ε Γεσξγία θαη ην Αδεξκπατηδάλ δελ ζπλεξγάζηεθαλ πνηέ ζηελά πξνο θνηλφ φθεινο, κνινλφηη έρνπλ φιεο ηηο πξνυπνζέζεηο γηα λα ιεηηνπξγήζεη έλα ηέηνην εγρείξεκα. Σελ επνρή ηνπ επηηπρεκέλνπ πεξηθεξηζκνχ, κε ζθνπφ ηελ έληαμε ζηε δηεζλή ζθελή κε ζαθή ξφιν θαη εμαζθαιηζκέλν θέξδνο, νη πνιηηηθέο ειίη ηνπ Καπθάζνπ επηιέγνπλ ην πξφζρεκα ηεο πεξηθεξεηαθήο ζπλεξγαζίαο, κε απψηεξνπο ζηφρνπο: 14
αληί λα πξνβάινπλ ηελ έλλνηα ηνπ ζπλφξνπ, ηελ απαμηψλνπλ θαη πξνθξίλνπλ ππεξεζληθνχο ζηφρνπο ε ηαθηηθή απηή σζηφζν βνεζά ηειηθά ζηνλ ππεξηνληζκφ ηνπ ζπλφξνπ, ρσξίο φκσο λα ην επηδηψθνπλ επηζεηηθά. Γελ είλαη εχθνιν φκσο θακία απφ ηηο ρψξεο ηεο Τπεξθαπθαζίαο λα πείζεη φηη αλαδεηά ηελ πεξηθεξεηαθή ηαπηφηεηα θαη φρη ηελ αηνκηθή. 1.2.2. Ζ ΓΗΓΑΝΣΧΖ ΣΟΤ ΡΧΗΚΟΤ ΔΘΝΗΚΗΜΟΤ Ο εζληθηζκφο ζηε Ρσζία ππήξμε αλά ηνπο αηψλεο ζαιεξφο. Ζ ηδέα ηεο Μφζραο σο ε «Σξίηε Ρψκε», δειαδή φηη έρεη κηα μερσξηζηή απνζηνιή ζηελ παγθφζκηα Ηζηνξία, έρεη ηηο ξίδεο ηεο πνιινχο αηψλεο πξηλ. Ο ξσζηθφο εζληθηζκφο ζπληζηά έλα απφ ηα βαζηθφηεξα ζπζηαηηθά ηεο ζνβηεηηθήο ηδενινγίαο. Καη έλαο παξάγνληαο ηεο πξφζθαηεο εθφξκεζήο ηνπ είλαη ν ηξφπνο ζθέςεο πνπ πξνάγεηαη ζηελ εθπαίδεπζε: κηα καληρατζηηθή ζεψξεζε ηνπ θφζκνπ κε ζαθή ην δηαρσξηζκφ κεηαμχ «εκψλ» θαη «άιισλ». Παξφιν πνπ ν νξηζκφο ησλ «εκψλ» θαη θπξίσο ησλ «άιισλ» έρεη ηξνπνπνηεζεί, αξθεηά ζνβηεηηθά ζηεξεφηππα έρνπλ επηβηψζεη απφ ηε glasnost κέρξη θαη ζήκεξα φπσο ε ζηάζε απέλαληη ζηηο ΖΠΑ. Καηά κία άπνςε έλα θαζνξηζηηθφ ζηνηρείν γηα ηελ δπλακηθή επαλεκθάληζε ηνπ ξσζηθνχ εζληθηζκνχ είλαη φηη νη πνιηηηθνί ηερλνιφγνη ηνπ Κξεκιίλνπ νπζηαζηηθά ηνλ αλαθάιπςαλ σο εξγαιείν θαηάιιειν γηα λα παιηλνξζψζνπλ ηνλ πνιηηηθφ δηάινγν γεληθψο. Σν ζθεπηηθφ έρεη κηα βάζε, εάλ αλαινγηζηεί θαλείο φηη ν Putin δελ αληαγσλίδεηαη ελαιιαθηηθά πξνγξάκκαηα ή θφκκαηα. Αληηζέησο, ν ξψζνο πξφεδξνο αλακεηξάηαη κε ηζεηζέλνπο ηξνκνθξάηεο, εζηνλνχο θαζίζηεο, γεσξγηαλνχο ξσζφθνβνπο, νπθξαλνχο λεν-λαδί, ακεξηθαλνχο ηκπεξηαιηζηέο, δπηηθνχο ζπλσκφηεο δειαδή κε δηάθνξνπο κε Ρψζνπο πνπ έρνπλ βαιζεί λα θαηαζηξέςνπλ, δηράζνπλ ή ηνπιάρηζηνλ λα ηαπεηλψζνπλ ηε Ρσζία. Οπφηε δελ πθίζηαηαη πνιηηηθή αληηπαξάζεζε γηα ηνλ Putin, κφλν ε «πέκπηε θνιψλα» 20 ηεο Γχζεο, ε νπνία δηαζπείξεη πξεζβείεο ζε άιιεο ρψξεο κε απψηεξνπο ζθνπνχο. Πξνθαλψο απηή ε ηαθηηθή έρεη κεηαηξέςεη ζε παηρλίδη ηελ άζθεζε πνιηηηθήο γηα ηε Μφζρα. Ζ θπβέξλεζε είλαη απαζρνιεκέλε κε ηελ ππεξάζπηζε ηεο εζληθήο πεξεθάληαο θαη αθεξαηφηεηαο θαη, σο εθ ηνχηνπ, δελ είλαη ινγηθφ λα πεξηκέλεη θαλείο φηη ζα πξνθξίλεη δεηήκαηα, φπσο ε αλεμαξηεζία ησλ κέζσλ ελεκέξσζεο, ν πινπξαιηζηηθφο δεκφζηνο δηάινγνο ή ν επί ίζνηο φξνηο αληαγσληζκφο ησλ παξαηάμεσλ. Ο δηάινγνο ζρεηηθά κε ην κέιινλ ηεο ρψξαο εμέιηπε, ελψ ν πνιηηηθφο λνπο αλαιψλεηαη ζηελ ππφδεημε ησλ απαληαρνχ 20 Ο φξνο απηφο πνιεκηθήο ηαθηηθήο ρξνλνινγείηαη απφ ηνλ Ηζπαληθφ Δκθχιην θαη ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα πεξηγξάςεη κηα νκάδα αλζξψπσλ πνπ ιαζξαία θαη ζπλσκνηηθά ππνζθάπηνπλ κηα κεγαιχηεξε νκάδα, φπσο έλα έζλνο, εθ ησλ έζσ, κε ζηφρν λα βνεζήζνπλ έλαλ εμσηεξηθφ ερζξφ. 15
ερζξψλ ηεο Ρσζίαο 21. Ζ πάζε ζπζία απνηξνπή πεξηθχθισζήο ηεο απφ ην ΝΑΣΟ παξακέλεη βαζηθφο ζηφρνο ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο, γεγνλφο πνπ ηελ αλαγθάδεη λα ρηίδεη ηελ αζθάιεηά ηεο ζηελ αλαζθάιεηα ησλ άιισλ 22, επηδηδφκελε ζε παίγληα κεδεληθνχ αζξνίζκαηνο. Γεσζηξαηεγηθά δε, αθνχ έραζε ηα Βαιθάληα θαη θαη επέθηαζε ηελ έμνδν πξνο ηηο ζεξκέο ζάιαζζεο, δειαδή ηε Μεζφγεην, παιεχεη λα δηαηεξήζεη ην ελεξγεηαθφ ηεο πιενλέθηεκα, ψζηε λα κελ ππνβαζκηζηεί ζηε δηεζλή ζθελή. Ζ αιήζεηα είλαη φηη ε δπηηθή πνιηηηθή ζθέςε έρεη επηηεζεί ζε θάζε επηινγή ηεο λέαο Ρσζίαο θαη απηφ νδεγεί ζε νμχηεξε αληίδξαζε ηεο Μφζραο. Πάλησο, ηειεπηαία παξαηεξείηαη κηα κεηαζηξνθή ηεο δπηηθήο ζεψξεζεο: ε αξλεηηθή πξνδηάζεζε απέλαληη ζηε Ρσζία έρεη ακβιπλζεί θαη ε δηεζλήο αληηδξαζηηθή ζηάζε ηεο δηθαηνινγείηαη, ηδίσο εμαηηίαο ησλ ακεξηθαληθψλ απζαηξεζηψλ αλά ηνλ θφζκν θαη ηε δπζαξέζθεηα πνπ εγείξεηαη γηα ηηο ακεξηθαληθέο πνιηηηθέο. Μηα αληηθεηκεληθφηεξε αμηνιφγεζε ηεο ξσζηθήο πνιηηηθήο είλαη πιένλ πξαγκαηηθφηεηα θαη απηφ δίλεη θσο ζε κηα άιιε νπηηθή ηεο απξφζηηεο Μφζραο. Χζηφζν, νη εζσηεξηθέο εμειίμεηο θαλεξψλνπλ κηα ζαθή ηξσηφηεηα ηεο ρψξαο. Ζ ξηδνζπαζηηθή, ζπρλά λέν-θαζηζηηθή, πηέξπγα ησλ ξψζσλ εζληθηζηψλ έρεη έληνλε παξνπζία. Γηα λα θαιχπηνπλ επηδέμηα ηα λψηα ηνπο, ηφζν ην Κξεκιίλν φζν θαη νη ζπκκεηέρνληεο ζε δεκφζηεο ζπδεηήζεηο θαηαδηθάδνπλ επηδεηθηηθά ηα θαηλφκελα εθδήισζεο αθξαίνπ ξαηζηζκνχ. Πξάγκαηη, ε μελνθνβηθή πζηεξία έρεη θαηαθιχζεη ηε ξσζηθή θνηλσλία θαη δηνρεηεχεηαη κε ηξνκαθηηθέο ελέξγεηεο ηνπ θηλήκαηνο ησλ λέν-λαδί 23, θαζψο θαη κέζσ δεκνζηεπκάησλ ηεο ξσζηθήο δηαλφεζεο. Ζ δηεζλήο θνηλφηεηα αληηιακβάλεηαη κε ηδηαίηεξε αλεζπρία φηη ν ξσζηθφο εζληθηζκφο πνπ κε ηφζε δεμηνηερλία έζξεςε ε εγεζία γηα λα εμππεξεηήζεη δηθνχο ηεο ζθνπνχο, θαίλεηαη λα δηαθεχγεη ηνπ ειέγρνπ ηεο θεληξηθήο εμνπζίαο. Δχθνια ζα κεηαηξαπεί απφ πνιηηηθφ φξγαλν ηνπ Κξεκιίλνπ ζε θνηλσληθή δχλακε ππεξάλσ ηεο δπλαηφηεηαο ρεηξαγψγεζήο ηεο απφ ηνπο θπληθνχο ηνπ Κξεκιίλνπ. Μία βαζηθή δηαθνξά κεηαμχ ηνπ ξσζηθνχ θαη ηνπ ζχγρξνλνπ δπηηθνχ εζληθηζκνχ είλαη φηη ζηηο δπηηθέο κνξθέο ηνπ θαηλνκέλνπ, ν πλεπκαηηθφο θαη πνιηηηθφο θφζκνο ηεξεί ζαθείο απνζηάζεηο απφ ηα εζληθηζηηθά θηλήκαηα. Καη νη ξψζνη πνιηηηθνί ζπεχδνπλ λα απνηαρζνχλ ηε ξαηζηζηηθή βία, ε ζρέζε ηνπο σζηφζν θαη ην φθεινο πνπ απνθνκίδνπλ απφ ηέηνηνπ είδνπο δξαζηεξηφηεηεο επηδέρεηαη πνιιψλ ακθηβνιηψλ. 21 Andreas Umland, Post-Soviet Nationalism and Russia's Future, Global Politician (June 3, 2008), http://www.globalpolitician.com/24244-russia 22 Celeste E. Wallander, Russian Transimperialism and its Implications, The Washington Quarterly 30, no.2 (Spring 2007): 108, 113. 23 Ζ «Αγέιε ησλ Λεπθψλ Λχθσλ» είλαη κηα αλζνχζα ζπκκνξία λέν-λαδί πνπ απαξηζκεί νινέλα θαη πεξηζζφηεξα κέιε, αθφκε θαη απφ ηα πςειά θνηλσληθά ζηξψκαηα ηεο ρψξαο θαη αλαιακβάλεη ηελ «εθθαζάξηζε» ηεο Ρσζίαο απφ ηνπο «κηαξνχο» κεηαλάζηεο, πξφζθπγεο θαη αιινδαπνχο πνπ δελ έρνπλ ιεπθφ δέξκα. 16
Δάλ θαλείο πξνεθηείλεη ηελ αλάπηπμε ηεο Ρσζίαο ηελ ηειεπηαία δεθαεηία ζην κέιινλ, ζα γίλεη κάξηπξαο πηζαλφηαηα ελφο δεχηεξνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ. Γελ είλαη ιίγνη εθείλνη πνπ θνβνχληαη κήπσο κεηαηξαπεί ζε έλα θξάηνο apartheid, φπνπ νη αιινδαπνί θαη κε ζιάβνη πνιίηεο ζα ηπγράλνπλ δηαθνξεηηθήο κεηαρείξηζεο απφ εθείλε ησλ ιεπθψλ. Ζ δηεζλήο θήκε ηεο ρψξαο έρεη δεκησζεί, ηδίσο ζηνλ εθπαηδεπηηθφ ηνκέα, αθνχ νη θνηηεηέο κε ζθνχξν δέξκα πέθηνπλ ζχκαηα μπινδαξκψλ θαη ιεζηεηψλ. Παξφιν πνπ, πξνο ην παξφλ, δελ θαίλεηαη λα γίλεηαη θαζηζηηθφ θξάηνο, ηαπηφρξνλα δελ ππάξρνπλ θαη επνίσλα ζεκάδηα φηη ζχληνκα ε ξσζηθή θνηλσλία ζα γίλεη πην αλεθηηθή θαη δεθηηθή ζηε δηαθνξεηηθφηεηα. Απαξαηηήησο πξέπεη ην Κξεκιίλν λα αιιάμεη ξηδηθά ηνλ ηξφπν πνπ νξίδεη ηε ζρέζε ηεο Ρσζίαο κε ηνλ ππφινηπν θφζκν. Καη ζα έπξεπε λα ιάβεη απνθαζηζηηθά κέηξα ελάληηα ηνπ ήδε απμεκέλνπ θηιηξαξίζκαηνο ηεο αθξαίαο εζληθηζηηθήο ηδενινγίαο ζηνπο θνηλσληθνχο ζεζκνχο ηα ζρνιεία, ηα παλεπηζηήκηα, ηα λεαληθά θηλήκαηα, ηα κέζα ελεκέξσζεο. Δάλ απηφ δελ ιεθζεί ζνβαξά ππφςηλ, ζην λέν αηψλα νη Ρψζνη ζα είλαη έλαο κνλαρηθφο ιαφο θαη ε Μφζρα έλαο απνκνλσκέλνο δηεζλήο δξσλ. Ο αληίθηππνο απηήο ηεο πξννπηηθήο ζα γίλεη αηζζεηφο πξψηα ζηε γεηηνληά ηνπ λφηηνπ Καπθάζνπ θαη ε ζχγθξνπζε ησλ εζληθηζκψλ κπνξεί λα απνβεί κνηξαία. 1.3 Ο ΝΟΣΗΟ ΚΑΤΚΑΟ ΣΖ ΚΗΑ ΣΖ ΡΧΗΑ Σν ζνθ ηεο θαηάξξεπζεο ηνπ δηπνιηζκνχ ήηαλ απείξσο ηζρπξφ γηα ηε Ρσζία. Δπξφθεηην αλακθηζβήηεηα γηα έλα θαζνιηθφ πιήγκα ζηελ ήδε παξαπαίνπζα νηθνλνκία, ζηελ ήδε απαμησκέλε εδαθηθή θπξηαξρία, ζηελ ήδε δηαζπαζκέλε θνηλσλία, ζηελ ήδε θζίλνπζα ηδενινγία, ζην ήδε πεξηθξνλεκέλν γφεηξν 24. Παξφιν πνπ ν απφερνο ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο ήηαλ αθφκε αηζζεηφο, ε απφζπξζε ηεο Ρσζίαο γηα κεξηθά ρξφληα απφ ηε δηεζλή ζθελή επέθεξε κεγάιε αλαθνχθηζε ζηε Γχζε θαη θπζηθά ζηνπο πξψελ ππνηειείο ηεο. Απφ ηελ αλεμαξηεηνπνίεζε ηνπ λφηηνπ Καπθάζνπ, ε Μφζρα παξαθνινπζνχζε απξφζπκα ηελ ζηαδηαθά θζίλνπζα επηξξνή ηεο ζηελ πεξηνρή, κηα δηαδηθαζία πνπ πξνζπάζεζε λα απνηξέςεη ρξεζηκνπνηψληαο δηάθνξα δηπισκαηηθά, νηθνλνκηθά θαη ζηξαηησηηθά κέζα. Καλείο δελ πεξίκελε φηη απηφ ην ηφζν αδχλακν θξάηνο, ην ηαπεηλσκέλν απφ ηελ επέθηαζε ηνπ κεγάινπ αληηπάινπ ηνπ, ηνπ ΝΑΣΟ, θαη ην επηβαξπκέλν απφ ηεξάζηην εμσηεξηθφ ρξένο ζα επαλαθάκςεη ηφζν γξήγνξα θαη ηφζν δξηκεία. Ο ξσζηθφο εζληθηζκφο φκσο ζέξηεςε θαη έγηλε αηκνκεραλή γηα ηελ νιηθή επαλαθνξά. Ζ επηθξάηεηα ζεσξήζεθε ηεξφ 24 Ghia Nodia, The Wounds of Lost Empire, Journal of Democracy 20, no. 2 (April 2009): 35-36. 17
έδαθνο, ελψ ν ηζαξηθφο εζληθηζκφο απηνθξαηνξηθφ θιεξνδφηεκα θαη θνκκνπληζηηθφο ζξίακβνο. Σν Κξεκιίλν επεδίσμε λα δηαηεξήζεη ην λφηην Καχθαζν εληφο ησλ νξίσλ ηεο ξσζηθήο επηξξνήο θαη γηα λα ην πεηχρεη απηφ επηρείξεζε λα εκπνδίζεη ηα λέα θξάηε λα αλαπηχμνπλ αλεμάξηεηε εμσηεξηθή πνιηηηθή 25. Δπηπιένλ, ε Ρσζία επηδηψθεη επίκνλα θαη θζνλεξά λα απνκαθξχλεη ηνπο εμσηεξηθνχο δηεζλείο δξψληεο ηδίσο ηηο ΖΠΑ θαη ηελ Σνπξθία- απφ νπνηαδήπνηε εκπινθή ζηα δεηήκαηα ησλ λφηησλ γεηηφλσλ ηεο, ηελ ψξα πνπ ε δηεζλήο θνηλφηεηα, ελδηαθέξεηαη ζζελαξά θαη κε έθδειε αλεζπρία γηα ηα δξψκελα ζηε Γεσξγία, ην Αδεξκπατηδάλ θαη ηελ Αξκελία 26 γηα πνηθίινπο ιφγνπο πνπ αλαιχνληαη ζε επφκελεο ελφηεηεο. Ζ ζχλαςε ζρέζεσλ κε ην Ηξάλ εμππεξέηεζε θαη απηφ ην ζθνπφ. Ζ ξσζηθή πνιηηηθή απαίηεζε απφ ηηο ηξεηο λέεο δεκνθξαηίεο ηεο Τπεξθαπθαζίαο λα εληαρζνχλ ζηελ Κνηλνπνιηηεία Αλεμάξηεησλ Κξαηψλ (ΚΑΚ) 27, λα απνδερζνχλ ξψζνπο ζπλνξηνθχιαθεο ζηα «εμσηεξηθά» ζχλνξά ηνπο κε ην Ηξάλ θαη ηελ Σνπξθία θαη λα επηηξέςνπλ ηελ εγθαηάζηαζε ξσζηθψλ ζηξαηησηηθψλ βάζεσλ ζην έδαθφο ηνπο. Δπηπξνζζέησο, ε Ρσζία επηζπκεί λα κνλνπσιεί ηε κεηαθνξά ησλ ελεξγεηαθψλ πφξσλ απφ ηελ Καζπία ζηηο δηεζλείο αγνξέο θαη επηκέλεη λα «ππνζάιπεη» ηνπο ηαξαμίεο θαη ηνπο θαλαηηθνχο εζληθηζηέο απνζηάηεο ηεο Γεσξγίαο θαη ηνπ Αδεξκπατηδάλ. Πξαγκαηηθά, ε Ρσζία έπαημε θαζνξηζηηθά παξεκβαηηθφ ξφιν ζηνπο πνιέκνπο γηα απφζρηζε ησλ απηφλνκσλ επαξρηψλ ηεο Γεσξγίαο θαη ζηε δηέλεμε Αδεξκπατηδάλ θαη Αξκελίαο γηα ην Ναγθφξλν Καξακπάρ. Αμηνπνίεζε ζην έπαθξν ηηο ηνπηθέο ζπγθξνχζεηο σο κνρινχο γηα λα αλαθηήζεη ηα ελία ζηηο αλεμάξηεηα πξνζαλαηνιηζκέλεο Γεσξγία θαη Αδεξκπατηδάλ. Ζ ξσζηθή ππνζηήξημε είλαη θξηζηκφηαηε, αθνχ αλαγλσξίδεη ηελ de facto αλεμαξηεζία ησλ απνζρηζκέλσλ πεξηνρψλ 28. Καη επηπιένλ εμαλαγθάδεη ηε Γεσξγία θαη ην Αδεξκπατηδάλ λα γίλνπλ κέιε ηεο ΚΑΚ ην 1993 θαη ηε Γεσξγία λα απνδερζεί ηε ξσζηθή ζηξαηησηηθή παξνπζία 29 ζην έδαθφο ηεο γηα ηα επφκελα 25 ρξφληα, γεγνλφο πνπ επηβεβαηψλεη 25 Suleymanov, 31, 36, 43. 26 Sergey Markedonov, The Centrality of the Caucasus. The Journal of International Security Affairs 12 (Spring 2007) http://www.securityaffairs.org/issues/2007/12/markedonov.php 27 Ζ δεκηνπξγία ηεο ΚΑΚ, ζηηο 21 Γεθεκβξίνπ 1991, ζεκαηνδφηεζε ηε δηάιπζε ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο θαη, ζχκθσλα κε ξψζνπο αμησκαηνχρνπο, απνζθνπνχζε ζε έλα «πνιηηηζκέλν δηαδχγην» κεηαμχ έληεθα εθ ησλ πξψελ ζνβηεηηθψλ δεκνθξαηηψλ. Πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο ζην http://www.cisstat.org/. 28 Stephen Blank, Russia and the Black Sea s Frozen Conflicts in Strategic Perspective, Mediterranean Quarterly 19, no. 3 (Summer 2008): 25-26. 29 Ρσζηθέο ζηξαηησηηθέο βάζεηο εγθαηαζηάζεθαλ ζηηο πεξηνρέο Βαδηάλη (θνληά ζηελ Σηθιίδα), ζηε Γθνπληάνπηα (Ακπραδία), ζην Μπαηνχκη (Αηδαξία) θαη ζην Αραιθαιάθη (Σδαβαθέηη). Ζ απνζηνιή απηψλ ησλ βάζεσλ ήηαλ ε πξνκήζεηα φπισλ θαη ε γεληθφηεξε ελίζρπζε ησλ εζληθηζηψλ απνζηαηψλ ζηηο θνηλφηεηεο ησλ κεηνλνηήησλ. ηε χλνδν Κνξπθήο ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο ην 1999, ε Ρσζία ζπκθψλεζε λα απνζχξεη δχν απφ ηηο βάζεηο ηεο θαη λα πξνρσξήζεη ζε ζπκθσλία κε ηε Γεσξγία ζρεηηθά κε ηελ θαηάζηαζε ησλ ππνινίπσλ βάζεψλ ηεο σο ην ηέινο 18
ηελ επηξξνή ηεο Μφζραο ζε νιφθιεξε ηελ ρψξα. Άιισζηε, δηακέζνπ ηεο εηξελεπηηθήο δχλακεο ηεο ΚΑΚ, ε Ρσζία δηαηεξεί ηζρπξή ζηξαηησηηθή παξνπζία ζηελ Ακπραδία θαη ηε Νφηηα Οζζεηία. Σαπηφρξνλα, ν θηινδπηηθφο πξνζαλαηνιηζκφο ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο ησλ Γεσξγίαο θαη Αδεξκπατηδάλ είλαη κηα πξφθιεζε γηα ηε Ρσζία. Ήδε απφ ηελ γεσξγηαλή Δπαλάζηαζε ησλ Ρφδσλ ην 2003, ην Κξεκιίλν ζεψξεζε φηη ε Γεσξγία ζα επεδίσθε λα ηελ εκπιέμεη ζε έλνπιε επέκβαζε ζηηο δψλεο ησλ εζληθψλ ζπγθξνχζεσλ, θάηη πνπ κεηά βεβαηφηεηαο ζα πξνζθαινχζε ηε Γχζε λα αληαπνθξηζεί δπλακηθά. Δπηπιένλ, ε επηζεηηθφηεηα ηεο Ρσζίαο ζα ηελ θαζηζηνχζε αθαηάιιειε λα δηαζθαιίδεη ηελ εηξήλε θαη ζα άθελε ην πεδίν ειεχζεξν ζηε Γεσξγία λα εκθαληζηεί σο ζχκα θαη έηζη, σο θξάηνο ηεο πξψηεο γξακκήο, ζα άμηδε ηε δπηηθή ελίζρπζε, ψζηε λα απνθαηαζηήζεη ηελ εδαθηθή ηεο αθεξαηφηεηα. Απφ ηελ νπηηθή ηεο Ρσζίαο, επίζεο, ε έληαμε ηεο Γεσξγίαο ζην ΝΑΣΟ ζα δεκηνπξγνχζε έλα θαθφ παξάδεηγκα γηα ην γεηηνληθφ Αδεξκπατηδάλ: εάλ ην Αδεξκπατηδάλ αθνινπζνχζε ηελ πνξεία ηεο Γεσξγίαο θαη ζπλδεφηαλ κε ηελ Αηιαληηθή πκκαρία, ην ΝΑΣΟ φρη κφλν ζα ήιεγρε ην δίθηπν ησλ αγσγψλ απφ ηελ Καζπία, αιιά ζα επηηχγραλε ειεχζεξε πξφζβαζε ζηελ πινχζηα ελεξγεηαθά πεξηνρή ζηα λφηηα ζχλνξα ηεο Ρσζίαο. Σν αξρηθφ ζρέδην ηεο Μφζραο πξνέβιεπε ηελ αλαηξνπή ηνπ γεσξγηαλνχ πξνέδξνπ Saakashvilli απφ ηελ εμνπζία, επεηδή εθείλνο πξνσζνχζε έληνλα ηε λαηντθή θαη γεληθφηεξα δπηηθή πνξεία ηεο Γεσξγίαο. Πξνο απνγνήηεπζή ηεο, φκσο, φια ηα θφκκαηα ηεο αληηπνιίηεπζεο έζξεθαλ εμίζνπ δπλαηά αληη-ξσζηθά ζπλαηζζήκαηα κε ηνλ πξσζππνπξγφ. Έηζη, ε κφλε ηεο ειπίδα ήηαλ νη εζληθηζηέο πνπ κάρνληαλ γηα ηελ αλεμαξηεζία ηνπο απφ ην γεσξγηαλφ δπλάζηε. Πξνθαλψο, ινηπφλ, ε Μφζρα εθκεηαιιεχηεθε κε ηνλ επηθεξδέζηεξν ηξφπν ηηο αλαηαξαρέο πνπ αθαηάπαπζηα καζηίδνπλ ηηο επαξρίεο ησλ εζληθηζηψλ απνζηαηψλ, ζπληεξψληαο έλα πεξηβάιινλ επηθίλδπλν θαη απξφζηην γηα ηε Γχζε. Πνηθηιφκνξθεο πηέζεηο εθ κέξνπο ηεο Ρσζίαο απέλαληη ζηηο λέεο δεκνθξαηίεο είραλ σο απνηέιεζκα ηνλ πεξηζπαζκφ ηνπο απφ ηηο δηαδηθαζίεο εθδεκνθξαηηζκνχ θαη επίηεπμεο ζηαζεξφηεηαο: ζεκεηψλνληαλ ζπρλέο δηαθνπέο ζηελ πξνκήζεηα θπζηθνχ αεξίνπ, νη εηξελεπηηθέο δηαπξαγκαηεχζεηο γηα ην δήηεκα ηεο Ακπραδίαο ρξνλνηξηβνχζαλ κε ππαηηηφηεηα ηεο Ρσζίαο θαη νη ζπλνκηιίεο γηα ηελ απφζπξζε ησλ ξσζηθψλ ζηξαηησηηθψλ βάζεσλ απφ ηε Γεσξγία θαζπζηεξνχζαλ. Έσο ηνλ Αχγνπζην ηνπ 2008, βέβαηα, ε Μφζρα δελ είρε αλαγλσξίζεη ηελ αλεμαξηεζία ησλ δχν ηνπ 2001. Ζ Μφζρα απαηηεί έλα δεθαπεληαεηέο πιαίζην γηα ηελ απνρψξεζε ησλ δπλάκεψλ ηεο, ελψ ε Γεσξγία δεηά επίκνλα ηξηεηή πξνζεζκία. 19
απνζρηζηηθψλ πεξηνρψλ θαη ηνπο παξείρε απιψο άκεζε πνιηηηθή θαη νηθνλνκηθή ππνζηήξημε 30 θαη έκκεζε ζηξαηησηηθή θάιπςε. Γηα πνιινχο είλαη αδηακθηζβήηεηνο ν δηαθξηηφο ξφινο πνπ δηαδξακαηίδεη ε Μφζρα ζηελ ελδπλάκσζε ησλ απνζρηζηηθψλ θηλεκάησλ ζηηο επαξρίεο ηεο Γεσξγίαο. Γηαηί, φηαλ θαλείο κηιάεη γηα «θνηλά ζπκθέξνληα ζηελ πεξηνρή, έρεη ζεκαζία πψο ηα αληηιακβάλνληαη εθαηέξσζελ: θάπνηνη ηα εξκελεχνπλ σο έιεγρν θαη επηξξνή, ελψ άιινη κε ηελ θπξηνιεθηηθή έλλνηα πνιηηηθήο θαη νηθνλνκηθήο θχζεσο» 31. Ζ αληαπνδνηηθή ζρέζε Ρσζίαο θαη απνζηαηψλ εμππεξεηεί θαη ηηο δχν πιεπξέο. Οη ειίη ησλ εζληθηζηψλ ζπλερίδνπλ ηνλ εζληθφ ηνπο αγψλα θαη ε Μφζρα σθειείηαη απφ ηελ απνδπλάκσζε ησλ θεληξηθψλ εμνπζηψλ ησλ λέσλ δεκνθξαηηψλ, νπφηε θαη είλαη πην επάισηεο θαη ηξσηέο ζε κηα ελδερφκελε ή κάιινλ πξαγκαηηθή, εάλ ιάβεη θαλείο ππφςε ηνλ Αχγνπζην ηνπ 2008- επίδεημε ηζρχνο ηεο Ρσζίαο. Πξνο απηφ ηνλ απψηεξν ζθνπφ, ην Κξεκιίλν εμαθνινπζεί λα πηνζεηεί ζθιεξή πνιηηηθή απέλαληη ζηε Γεσξγία θαη αλαπηχζζεη ζηελνχο ζηξαηησηηθνχο δεζκνχο κε ηελ Αξκελία, ε νπνία αλαδεηθλχεηαη ζε πξνπχξγην ηεο ξσζηθήο επηξξνήο ζε νιφθιεξν ην λφηην Καχθαζν. Ζ έιεπζε ηνπ Putin ζηελ εμνπζία ζεκαηνδφηεζε ηελ πηνζέηεζε κηαο πην πξαγκαηηζηηθήο ζηάζεο ηεο Ρσζίαο 32 απέλαληη ζην Αδεξκπατηδάλ, ε νπνία νδήγεζε ζηελ εμνκάιπλζε ησλ ζρέζεσλ θαη ζε κηα πην επνηθνδνκεηηθή πξνζέγγηζε ησλ κεηαμχ ηνπο δεηεκάησλ. Δπίζεο, ε Ρσζία έπαςε πιένλ λα αληηδξά ηφζν έληνλα θαη θαλεξά ζηελ εθηεηακέλε ακεξηθαληθή θαη ηνπξθηθή επηξξνή ζηελ πεξηνρή. Δληνχηνηο, ε ζπλερηδφκελε ζθιεξή έλνπιε πνιηηηθή απέλαληη ζηε Γεσξγία εγείξεη ακθηβνιίεο σο πξνο ηηο πξνζέζεηο ηεο, νη νπνίεο έγηλαλ πην ζπγθεθξηκέλεο κε ηελ εηζβνιή ηεο ζηε Γεσξγία δηα αζήκαληνλ αλχπαξθηε ζα έιεγε θαλείο- αθνξκή ηνλ Αχγνπζην ηνπ 2008. Οη ελδείμεηο ζπγθιίλνπλ ζην φηη γηα ηε Μφζρα ην παξφλ status quo είλαη εμφρσο βνιηθφ θαη δελ ζξέθεη θαλέλα δηαθαή 30 Σν Γεθέκβξην ηνπ 2000 επέβαιε θαζεζηψο βίδαο ζηε Γεσξγία, απφ ην νπνίν εμαίξεζε ηηο κεηνλφηεηεο ηεο Ακπραδίαο θαη ηεο Νφηηαο Οζζεηίαο, θαη δχν ρξφληα αξγφηεξα εμέδσζε ξσζηθά δηαβαηήξηα ηνπο απνζηάηεο, ζεκαίλνληαο ηε de facto πξνζάξηεζε ησλ πεξηνρψλ απηψλ. Αθφκε, ε πξσηεχνπζα ηεο Ακπραδίαο, ην νπθνχκη, πνπ θάπνηε απνηεινχζε θνζκνπνιίηηθν ζέξεηξν, εκθαλίδεη ζήκεξα κηα εηθφλα εγθαηάιεηςεο. Υάξε φκσο ζηε Ρσζία, νδεχεη πξνο ηελ αλάθακςε κε εηζξνέο θεθαιαίσλ απφ ξψζνπο επελδπηέο, πνπ βξίζθνπλ εθεί έλα δειεαζηηθφ πεξηβάιινλ γηα αλάπηπμε ησλ επηρεηξήζεψλ ηνπο. «Έρνπκε θνηλά ζπκθέξνληα κε ηε Ρσζία ζήκεξα. Γελ είκαη ζίγνπξνο φκσο γηα ην κέιινλ» είλαη ηα ιφγηα ηνπ Τθππνπξγνχ Δμσηεξηθψλ ηεο Ακπραδίαο, Μαμίκ Γθβίληδηα. Ζ εηθφλα ησλ ξσζνακπραδηθψλ ζπλφξσλ επηβεβαηψλεη απηή ηε ζεσξία: νη πνιιέο ζπκθσλίεο γηα ηνλ απνθιεηζκφ ησλ ζπλφξσλ παξακέλνπλ κφλν ζηα ραξηηά. Αληηζέησο, ζεκαληηθφο είλαη ν αξηζκφο ησλ ξψζσλ ηνπξηζηψλ πνπ εηζξένπλ φιν ην ρξφλν ζηελ πεξηνρή, απνιακβάλνληαο ζπκθέξνληα παθέηα θαη ζπκβάιινληαο έηζη ζηε βειηίσζε ηεο νηθνλνκίαο ηεο Ακπραδίαο. Άιισζηε, ε Μφζρα έρεη αλαιάβεη ηελ πξνζηαζία ησλ πνιπάξηζκσλ θνηλνηήησλ πνπ ζρεκαηίδνπλ ξψζνη πνιίηεο ζηελ Ακπραδία θαη ηε Νφηηα Οζζεηία «Αληαπνθξηηέο», ΝΔΣ, 15 Απξηιίνπ 2008. Δδψ αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ε Μφζρα ππνζρέζεθε λα παξαρσξήζεη ελεξγφ ξφιν ζηελ Ακπραδία σο πξνο ηα πξνγξάκκαηα θαη ηελ πξνεηνηκαζία ησλ Υεηκεξηλψλ Οιπκπηαθψλ Αγψλσλ ζην φηζη ην 2014. 31 Tedo Japaridze. (Γεσξγηαλφο Αμησκαηνχρνο θαη Πξψελ Τπνπξγφο Δμσηεξηθψλ ηεο Γεσξγίαο), ζπλέληεπμε ζηε ζπγγξαθέα, 2 Μαΐνπ 2008. 32 «Καχθαζνο, ην Μαιαθφ Τπνγάζηξην ηεο Ρσζίαο: Πξνθιήζεηο θαη Απεηιέο», 28-30. 20