Δοµές συνεργασίας στις παραδοσιακές οικονοµικές δραστηριότητες Δρ. A. Αντωνίου

1 Δοµές συνεργασίας στις παραδοσιακές οικονοµικές δραστηριότητες Δρ. A. Αντωνίου Οι θεωρίες κοινωνικής οργάνωσης που αναπτύχθηκαν κατά τον 18 ο και ιδιαίτερα κατά τον 19 ο αιώνα επηρέασαν και τις µορφές συνεργασίας στον αγροτικό χώρο. Οι απόψεις των Fouriez, Bouchez, Louis Blanc, Lassale, Rober Owen, Schulze επηρέασαν και τη νεοελληνική οικονοµική σκέψη. Τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Όθωνα επηρεασµένος από τις σαινσιµονιστικές του αντιλήψεις ο G. Eihthal σχεδίαζε να εφαρµόσει συνεταιρισµούς στην Ελλάδα στο πλαίσιο ενός σχεδίου αποικισµού της χώρας. Το 1854 Δηµήτριος Μαυροκορδάτος είχε εκφωνήσει λόγο µπροστά στο βασιλέα Όθωνα στο Μεταξουργείο Αθηνών µε τον οποίο προσπαθούσε να προωθήσει τη συνεταιριστική ιδέα. Την δεκαετία του 1860 εµφανίζονται στην Ελλάδα οι πρώτες εκτεταµένες αναφορές διανοουµένων της εποχής στους συνεταιρισµούς. Τον Μάρτιο του 1864 ο Αναστάσιος Γούδας αρθρογραφεί υπέρ των συνεταιρισµών στο περιοδικό Μέλισσα των Αθηνών και ταυτόχρονα στην Κλειώ της Τεργέστης δηµοσιεύεται άρθρο διάσηµου άγγλου οικονοµολόγου µε το ίδιο θέµα. Στα τέλη του 1864 ο Αλέξανδρος Σούτσος αναφέρεται στους συνεταιρισµούς µε άρθρο του σε συνέχειες στο περιοδικό Πανδώρα. Στο άρθρο εκτίθεται η ιστορική εξέλιξη του φαινοµένου στην Δυτική Ευρώπη. Ο συγγραφέας προτείνει την ίδρυση συνεταιρισµών για να αντιµετωπιστεί το πρόβληµα της φτώχειας αλλά και της ηθικής κατάπτωσης. Προκρίνει και αναλύει δύο συνεταιριστικές µορφές για να απαλλαγεί η ανθρωπότητα από τη φτώχεια: Τους συνεταιρισµούς αµοιβαίας βοήθειας και τις τράπεζες του Λαού. Ο Αλ. Σούτσος εκφράζει τη θέση ότι το κράτος δεν πρέπει να παρεµβαίνει κατά την δηµιουργία και λειτουργία των συνεταιρισµών. Εκθέτει και τις απόψεις του για τους περιορισµούς των αντιλήψεων των σοσιαλιστών της εποχής. Ο ανωτέρω συγγραφέας επανέρχεται σε νεότερο άρθρο του αφιερωµένο στους καταναλωτικούς και παραγωγικούς εργατικούς συνεταιρισµούς, εξετάζει την πορεία τους στα ανεπτυγµένα δυτικοευρωπαϊκά κράτη και προτρέπει την εισαγωγή του θεσµού και στην

2 Ελλάδα. Ο Αλ. Σούτσος αν και δεν δέχεται τις απόψεις των σοσιαλιστών και προχωρά σε κριτική αποτίµηση των ιδεολογικών τους αδυναµιών και ειδικά των θεωρητικών τους µερικεύσεων και των ουτοπικών τους στόχων δέχεται και προβάλλει τη συνεταιριστική ιδέα. Το 1869 ο Δηµήτριος Μαυροκορδάτος, δηµοσίευσε έξι επιστολές «Περί Πιστωτικών Τραπεζών του Λαού», «Για το κοινωνικό ζήτηµα του Συνεταιρισµού» κ.α.. Το 1872 ο Αναστάσιος Γούδας µε παραδείγµατα, κυρίως, από την ευρωπαϊκή πραγµατικότητα και την ελληνική ιστορία προωθεί την ιδέα των συνεταιρισµών. Το 1869 ο Αρ. Οικονόµος εκδότης του περιοδικού «Οικονοµική Επιθεώρησις» επιστρέφει στην Ελλάδα και µεταξύ των άλλων δραστηριοτήτων του συµµετέχει ενεργά στην δηµιουργία καταναλωτικών συνεταιρισµών και συµµετοχικών επιχειρήσεων. Από τις στήλες του περιοδικού του προβάλλει τη συνεταιριστική ιδέα και ενηµερώνεται το κοινό µε αναλύσεις για τη διαχρονική εξέλιξη του θεσµού και τα είδη του συνεταιρισµού. Φιλοξενούνται, επίσης, άρθρα που ζητούν την ίδρυση καταναλωτικού συνεταιρισµού υπαλλήλων, γυναικείου υπέρ των φυλακών συνεταιρισµού, προβάλλει τις συνεταιριστικές προόδους στο εξωτερικό. Κατά την τουρκοκρατία αναπτύχθηκε έντονα ο κοινοτικός βίος και εµφανίστηκε η αλληλεγγύη σύµφωνα και µε τις µεταβλητές της τοπικότητας και της εθνικής κουλτούρας. Οι παραδόσεις αυτές αποτέλεσαν το αναγκαίο υπόστρωµα υποδοχής ευρύτερων και πιο σύνθετων µορφών συνεργασίας όπως οι συνεταιρισµοί. Η συνολική κοσµοαντίληψη που επέβαλλε η κοινότητα ως πολιτισµικός παράγοντας έµεινε βαθιά ριζωµένη στο συλλογικό ασυνείδητο των Ελλήνων. Το σύστηµα ρύθµισης των κοινωνικών σχέσεων στο εσωτερικό της κοινότητας βασίζεται στην παραγωγική αλληλεγγύη: Στη συλλογική ρύθµιση των σχέσεων γεωργίας και κτηνοτροφίας, στην εκτέλεση έργων µε προσωπική εργασία, στην αποθεµατοποίηση µέρους του πλεονάσµατος για τις κακές χρονιές κ.λ.π. Στις αγροτικές κοινότητες, υπό την ιδεολογική σκέπη της χριστιανικής ιδεολογίας αλλά και πολλές φορές µε την οργανωτική συµµετοχή ή παρότρυνση της εκκλησίας αναπτύχθηκαν έθιµα συνεργασίας και αλληλοβοήθειας. Οι κοινότητες ανέπτυξαν και θεσµούς κοινωνικής

3 αξιοποίησης και αναδιανοµής τµήµατος του οικονοµικού πλεονάσµατος όπως οι χορηγίες σε φτωχούς και οι υποτροφίες σε επιµελείς αλλά άπορους νέους. Τα δίκτυα αλληλεγγύης που αναπτύχθηκαν στις κοινότητες έπαιξαν και το ρόλο του αναχώµατος απέναντι στην οθωµανική καταπίεση. Η ηγεσία στην κοινότητα εδραζόταν στην κοινωνική αναγνώριση, την εµπειρία και γενικότερα το οικονοµικό και κοινωνικό κύρος. Παρόλα αυτά ευρύτερες συσσωµατώσεις όπως οι συνελεύσεις συγκαλούνταν σε ιδιαίτερα σηµαντικές στιγµές και διαδραµάτιζαν το δικό τους ρόλο. Η συνεργασία πολλές φορές επιβάλλονταν και από τις αναγκαιότητες και προτεραιότητες των αγροτικών εργασιών οπότε εδραζόταν σε µακρόχρονη και ιδιαίτερα σταθερή οικονοµική βάση. Τις συνεργασίες ευνοούσε κάποτε το είδος της αγροτικής εργασίας το οποίο απαιτούσε µεγάλο αριθµό εργατικών χεριών ή η ευµεταβλητότητα του καιρού που επέβαλλε την ταχεία ολοκλήρωσή της. Σε µερικές εργασίες όπως η ύφανση και το κέντηµα που εκτελούνταν από νέα κορίτσια η απειρία ορισµένων από τους συµµετέχοντες αποτελούσε λόγο οµαδικής συνεργασίας. Η ανταποδοτικότητα ήταν βασικός κανόνας συµπεριφοράς στις ενέργειες αλληλλοστήριξης. Η προσφορά εργασίας επέφερε σαν µια µορφή άµεσης ανταπόδοσης και αναγνώρισης της αξίας της προσφοράς την παροχή φαγητού για τις ηµέρες της απασχόλησης. Η συνεργασία στην πραγµατοποίηση των αγροτικών εργασιών ήταν ιδιαίτερα εκτεταµένη. Η βόσκηση και η κουρά των γιδοπροβάτων, το σφάξιµο των γουρουνιών την τσικνοπέµπτη οι διάφορες καλλιεργητικές εργασίες ιδιαίτερα την περίοδο που υπήρχε µεγάλη ένταση όπως κατά τον θερισµό, το αλώνισµα, τις εργασίες στο αµπέλι που απαιτούσαν µεγάλο αριθµό εργατικών χεριών. Άλλοι παράγοντες που ευνοούσαν τη συνεργασία ήταν η στενότητα του ζωικού και του χρηµατικού κεφαλαίου και η ανάγκη εξυπηρέτησης των κοινωνικών αναγκών µε χαµηλό κόστος. Πολλές φορές οι ίδιες συνεργασίες είχαν διαφορετική ονοµασία κατά περιοχές. Οι πιο διαδεδοµένες µορφές συνεργασίας υπήρξαν οι εξής: Δανεικαριά: Πρόκειται για την εργασία µιας οµάδας καλλιεργητών, οι οποίοι εργάζονται όλοι µαζί για ορισµένες µέρες στα κτήµατα της µιας οικογένειας

4 και στη συνέχεια στα κτήµατα της άλλης. Με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται ταχύτερη συλλογή των καρπών αφού επιδιώκεται καλύτερη εκµετάλλευση του εργατικού δυναµικού µε την αξιοποίηση µεγαλύτερου αριθµού εργατών σε όλη τη διάρκεια της συλλεκτικής περιόδου. Το αλλαξοβόϊδισµα είναι έθιµο που λειτουργεί παρόµοια µε τη δανεικαριά και αφορά την ανταλλαγή ζώων ανάλογα µε τις καλλιεργητικές ανάγκες του κάθε γεωργού. Στόχος ήταν να ολοκληρώνονται ταχύτερα οι καλλιεργητικές εργασίες αλλά και οι εργασίες επεξεργασίας και µεταφοράς των καρπών. Σεµπριά: Τρόπος συνεργασίας στον αγροτικό χώρο σύµφωνα µε τον οποίο συµφωνούνταν η καλλιέργεια του χωραφιού ή του κτήµατος ενός ανθρώπου που δεν µπορούσε ή δεν ενδιαφέρονταν να το καλλιεργήσει ο ίδιος από κάποιον άλλο του οποίου η οικογένεια διέθετε πλεονάζον παραγωγικό δυναµικό. Στη συνέχεια ο ιδιοκτήτης και ο καλλιεργητής διένειµαν µεταξύ τους τα έξοδα και την παραγωγή. Η διανοµή της παραγωγής γινόταν µετά την αφαίρεση του φόρου και της αµοιβής του αγροφύλακα ή µισιακά (εξ ηµισείας), είτε τριτάρικα (δύο µέρη ο µισθωτής και ένα ο ιδιοκτήτης) ή αναπεντάρικα (τρία µέρη ο µισθωτής και δύο ο ιδιοκτήτης). Ο ιδιοκτήτης του χωραφιού, συνήθως έβαζε και το σπόρο. Σεµπριά λεγόταν και η από κοινού αξιοποίηση των ζώων για την εκτέλεση καλλιεργητικών ή αλωνιστικών εργασιών αλλά και η από κοινού εκµετάλλευση ζώων. Η γιδοβίτσα υπήρξε συνεργασία σύµφωνα µε την οποία ένας βοσκός, συνήθως έναντι αµοιβής σε είδος, µαζί µε το δικό του κοπάδι έβοσκε και επέβλεπε τα γιδοπρόβατα συγχωριανών του. Η συνεταιρική εκµετάλλευση ζώων ήταν συνηθισµένη µορφή συνεργασίας στον αγροτικό χώρο και έπαιρνε διάφορες όψεις µεταξύ των οποίων πιο γνωστή είναι το τσελιγγάτο. Οι ανωτέρω εθιµικές συνεργασίες ενείχαν την ανάληψη ενός συνόλου υποχρεώσεων από µέρους των δύο µερών. Αντίθετα υπήρχαν και συνεργασίες οι οποίες είχαν ιδιαίτερα έντονο το χαρακτήρα της αλληλεγγύης και δεν εµπεριείχαν την ανάληψη συγκεκριµένων υποχρεώσεων εκτός από µια γενική ηθική υποχρέωση και τη διατροφή των εργατών πράγµα που εντασσόταν περισσότερο στη λειτουργία της φιλοξενίας.

5 Η ξέλαση αφορούσε κυρίως εργασίες στα αµπέλια και γυναικεία νυχτερινή εργασία µε αντικείµενο το καθάρισµα του καλαµποκιού το οποίο κινδύνευε από την ζέστη και έπρεπε να βγει από την ρόκα και να στεγνώσει στον ήλιο σε σύντοµο διάστηµα. Η ξέλαση γινόταν κυρίως µεταξύ συγγενών και γειτόνων. Η παρακαλιά αφορούσε κυρίως τις καλλιεργητικές εργασίες και την κατασκευή σπιτιών. Με ανακοίνωση στο καφενείο, ή στην εκκλησία ή επίσκεψη στα σπίτια αδύναµοι συνήθως οικονοµικά συγχωριανοί ζητούσαν να τους φέρουν οι λοιποί κάτοικοι του χωριού υλικά για το σπίτι που έχτιζαν ή να τους βοηθήσουν στην καλλιέργεια ή τη συγκοµιδή. Η βοσκή στην καλαµιά είναι έθιµο σύµφωνα µε το οποίο είναι ελεύθερα να βόσκουν τα κοπάδια σε οποιοδήποτε θερισµένο χωράφι. Κορυφαία στιγµή σύσφιξης των δεσµών µιας κοινότητας ή µιας ευρύτερης πολιτισµικής ενότητας είναι το πανηγύρι. Στο πανηγύρι εκδηλώνεται ένας πολύπλευρος συνδυασµός υλικών απολαύσεων, κοινωνικών εκδηλώσεων, πολιτισµικής κληρονοµιάς και µαγικοθρησκευτικής πίστης. Άλλοτε πάλι η συµµετοχή µεγάλου αριθµού πιστών σε χριστιανικά τελετουργικά όπως τα θρησκευτικά πανηγύρια, απαιτούσε τη συµµετοχή των συγγενών και γενικότερα των πιστών στην προετοιµασία των φαγητών και των καθαρισµό των χώρων όπου θα συνέρεαν οι πιστοί. Στα πλαίσια λειτουργίας των θρησκευτικών κοινοτήτων αναπτύχθηκαν και οι χριστιανικές αδελφότητες. Συσπείρωναν οικονοµικές και κοινωνικές δυνάµεις γύρω από την επίτευξη ενός θρησκευτικού ή εκπαιδευτικού ή φιλανθρωπικού σκοπού. Τον 18 ο αιώνα αναπτύσσονται στην επιχειρηµατική πραγµατικότητα και οι πρώτες συνεταιρικές µορφές οι οποίες προϋποθέτουν ευρείας µορφής συνεργασίες µεταξύ των επιχειρούντων. Οι σπουδαιότερες είναι, οι συντροφιές που αναπτύχθηκαν γύρω από το δίκτυο επεξεργασίας και εµπορίας υφασµάτων στην κεντρική και βόρεια Ελλάδα και οι συντροφοναύτες των νησιών και των ναυτικών πόλεων. Στις ναυτικές εταιρείες που συµµετείχαν συντροφοναύτες υπήρξε συµµετοχή των εργαζοµένων ναυτών στο κεφάλαιο της επιχείρησης στα κέρδη

6 και τις ζηµιές. Προφανώς η µέθοδος αυτή επιχειρηµατικής δράσης εξασφάλιζε µεγαλύτερη συνοχή του πληρώµατος και προσήλωσή του στον επιδιωκόµενο σκοπό αλλά και µικρότερο κίνδυνο απώλειας κεφαλαίων για τους ισχυρότερους κεφαλαιούχους που συµµετείχαν στις ναυτικές αυτές εταιρείες αφού επετύγχαναν µεγαλύτερη διασπορά των κεφαλαίων τους και άρα µικρότερη έκθεση σε κίνδυνο. Πρόκειται, βέβαια για ένα είδος συνεταιρικής επιχείρησης η οποία δεν αποτελεί συνεταιρισµό αφού υπήρχε µεγάλη ανισοκατανοµή κεφαλαίων και εργασίας µεταξύ των συνεταίρων και η λήψη αποφάσεων ακόµη και για την διανοµή των κερδών ή των ζηµιών ήταν ετεροβαρής. Στα Αµπελάκια της Θεσσαλίας γύρω στα 1750-1760 σχηµατίστηκε η πρώτη συντροφιά οικογενειακής µορφής. Μέσα σε λίγα µόλις χρόνια λειτουργούσανε στα Αµπελάκια πέντε συνολικά συντροφιές, στις οποίες απασχολούνταν χίλιοι τεχνίτες περίπου. Στα 1778 ύστερα από πρωτοβουλία των αρχηγών των συντροφιών, αποφασίστηκε η ένωση όλων των συντροφιών σε µια Κοινή Συντροφιά, µε την επωνυµία "Κοινή Συντροφία και Αδελφότης των Αµπελακίων", επειδή άρχισε ανάµεσα στις πέντε συντροφιές ένας επιζήµιος ανταγωνισµός, αλλά και γιατί οι παραγγελίες κάθε µέρα πολλαπλασιαζόταν. Η ανάπτυξη αυτή της κοινής συντροφιάς µε χιλιάδες µέλη και δεκάδες εργαστήρια υπήρξε αποτέλεσµα µιας αλµατώδους ανάπτυξης βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στον αγροτικό χώρο σε συνθήκες έλλειψης µεγάλων κεφαλαίων και ελεύθερης εισδοχής στην δραστηριότητα που επέβαλλαν την διασπορά των αµοιβών αλλά και την ευρεία συµµετοχή στα κέρδη. Οι µορφές συνεργασίας που αναπτύχθηκαν και η συλλογική επιχειρηµατική δράση εδράζονται και στον κοινοτισµό. Η κοινή συντροφία δεν διατηρήθηκε για µεγάλο διάστηµα. Διαλύθηκε οριστικά στα 1812 υπό τη πίεση µιας σειράς αρνητικών παραγόντων. Ανάµεσα τους κυριότεροι υπήρξαν οι εξής: Βελτιωνόταν και επεκτείνονταν στις αγορές τα αγγλικά ανταγωνιστικά προϊόντα, µια επιδηµία πανώλης χτύπησε και τη Θεσσαλία, η πτώχευση των αυστριακών τραπεζών λόγω των ναπολεόντειων πολέµων οδήγησε τους αµπελακιώτες εµπόρους σε µεγάλες απώλειες κεφαλαίων, εµφανίστηκαν

7 εσωτερικές συγκρούσεις που ορισµένες φορές πήραν και την µορφή σύγκρουσης γενεών, η επιθετικότητα του Αλή πασά των Ιωαννίνων τον οδήγησε σε βαρύτατη φορολογία αλλά και σε οικονοµικό πόλεµο µε τη συντροφία. Οι ανωτέρω συνεργασίες δεν αποτέλεσαν συνεταιρισµούς µε τη σηµερινή έννοια του όρου αν και ενσωµάτωναν χαρακτηριστικά ορισµένα από τα οποία αργότερα εντάχθηκαν στους συνεταιρισµούς γεγονός που οδήγησε µελετητές να τις κατατάξουν στους συνεταιρισµούς. Μέσα από αυτή την οπτική ιδίως η κοινή συντροφία των Αµπελακίων αποτέλεσε τον φαντασιακό ιδεότυπο ο οποίος ακύρωνε τις απόψεις οι οποίες υποστήριζαν ότι ο Έλληνας δεν έχει την κατάλληλη ψυχοσύνθεση για συνεταιρισµούς. Με την ίδια µαχητικότητα αντιστρεφόταν το επιχείρηµα της µη καταλληλότητας το οποίο οδηγούσε στην απόλυτη άρνηση της συµµετοχής των Ελλήνων σε συνεταιρισµούς µε ένα επιχείρηµα το ίδιο καταλυτικό υπέρ της συµµετοχής αυτό της παγκόσµιας πρωτοπορίας της κοινής συντροφίας των Αµπελακίων. Μ αυτό τον τρόπο η κοινή συντροφία των Αµπελακίων έπαιξε ένα ιδιαίτερο ρόλο στην ίδρυση και ανάπτυξη συνεταιρισµών στα τέλη του 19 ου και στις αρχές του εικοστού αιώνα. Οι µορφές συνεργασίας στις συντεχνίες αποσκοπούσαν, µεταξύ των άλλων, στο να εξασφαλίσουν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης για τα µέλη τους και το σύνολο της πόλης στην οποία δραστηριοποιούνταν. Προσδιόριζαν τους όρους εργασίας, τους µισθούς, τις τιµές των προϊόντων, αλλά και τα κέρδη. Ανάµεσα στα µέλη των συντεχνιών δηµιουργούνταν µια µορφή αλληλεγγύης. Η λαϊκή αντίληψη για τις συνεργασίες εκφράστηκε και διαµέσου, κυρίως, της προφορικής λογοτεχνίας. Στην παροιµία «µισιακός γάϊδαρος ούτε ζει ούτε ψοφάει» που είχε πανελλήνια διάδοση φαίνεται η λαϊκή αντίληψη για τις συνεταιρικές κινήσεις οι οποίες σύµφωνα µε τα ανωτέρω είναι καταδικασµένες να φυτοζωούν. Στην παροιµία «κάλλιο λόγια στο χωράφι, παρά ντράβαλα στ αλώνι.» εκφράζεται η άποψη ότι οι όροι των συνεργασιών πρέπει να ξεκαθαρίζονται πριν την πραγµατοποίηση των εργασιών. Στις παροιµίες «κάλιο κλέφτη δούλο παρά συνεταίρο» Μικρό - µικρό τ αλώνι µου, και να

8 ν µοναχικό µου» εκφράζεται απαισιοδοξία για την έκβαση των συνεργασιών στις οποίες τα παρουσιαζόµενα προβλήµατα ήταν συχνά. Στο παραµύθι «Η αλεπού και ο κάβουρας» παρουσιάζεται η βασική διελκυστίνδα µεταξύ συνεταίρων µε την αποφυγή της εκτέλεσης των συνεταιρικών εργασιών και φαίνεται ο ένας συνέταιρος να προσπαθεί µε πονηριά να αποφύγει την εργασία και να απολαύσει όλο το κέρδος. Η Αθήνα αποτέλεσε ένα µεγάλο χωνευτήρι τοπικών πολιτισµών, πεποιθήσεων και τρόπων ζωής δεν έπαψε όµως να στρέφει το βλέµµα στις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες και να εισάγει θεσµούς και συσσωµατώσεις σε αντικατάσταση των παραδοσιακών συλλογικοτήτων που είχαν χαθεί. Σε αυτά τα πλαίσια το 1860 ιδρύθηκε εταιρεία αλληλοβοήθειας η οποία στο εξώφυλλο του καταστατικού έφερε τον τίτλο «συνεταιρισµός» των ελλήνων γιατρών. Στο καταστατικό αποκαλούνταν «Αλληλεπίκουρος εταιρεία των Ελλήνων ιατρών». Σκοπός της εταιρείας ήταν η βοήθεια των αρρώστων, γερόντων ή ανικάνων προς εργασία γιατρών. Τα έσοδα της εταιρείας προερχόταν από τις εισφορές των συνεταίρων, από δωρεές και κληροδοτήµατα από εράνους και από τους τόκους των κεφαλαίων της. Η εταιρεία αυτή δεν ήταν φυσικά συνεταιρισµός µε την σηµερινή έννοια του όρου. Η χρήση της λέξης συνεταιρισµός στο εξώφυλλο του καταστατικού της δείχνει ότι η έννοια της λέξης την εποχή αυτή δεν ταυτιζόταν µε την σηµερινή. Η εταιρεία αλληλοβοήθειας είχε αναπτυχθεί στα δυτικοευρωπαϊκά κράτη σαν συνεταιριστική µορφή λόγω έλλειψης ασφαλιστικών καλύψεων. Η διαφοροποιηµένη χρήση του όρου φαίνεται ιδιαίτερα σε άρθρο του Αναστασίου Γούδα στο περιοδικό «Μέλισσα» όπου επιδιώκεται η ίδρυση «συνεταιρισµού» ο οποίος όµως είναι µια εταιρεία η οποία έχει ως σκοπό την ηθική ενίσχυση ατόµων τα οποία συνεισφέρουν στην βελτίωση της αγροτικής οικονοµίας. Σαν παραδείγµατα επιτυχηµένων συνεταιρισµών αναφέρονται µεταξύ των άλλων η αργοναυτική εκστρατεία, η Ανατολική Εταιρεία των Ινδιών, η Φιλική εταιρεία κλπ. Το συνεταιριστικό κίνηµα στον ελλαδικό χώρο εµφανίσθηκε και αναπτύχθηκε κυρίως ως αγροτικό λόγω της οικονοµικής και κοινωνικής εξέλιξης του τόπου. Παρόλα αυτά ο πρώτος συνεταιρισµός ήταν

9 καταναλωτικός µε τίτλο «εταιρία εργατικού λαού, η αυτοβοήθεια». Ιδρύθηκε το 1870 στην Αθήνα και η γρήγορη του ανάπτυξη τα πρώτα δύο µε τρία χρόνια ανακόπηκε και τελικά οδηγήθηκε σε διάλυση. Από το 1879 λειτουργούσε στην Κύµη της Εύβοιας σωµατείο υπό την επωνυµία «Εργάτης» µε σκοπό την αποταµίευση την παροχή δανείων και την περίθαλψη των ασθενούντων µελών. Δάνεια δινόταν και σε µη συνεταιριστές οπότε το σωµατείο φαίνεται να περικλείει και συνεταιριστικές και µη συνεταιριστικές λειτουργίες. Στην περίοδο 1880-1910 συγκροτείται και αναπτύσσεται το ελληνικό συνδικαλιστικό κίνηµα σε βαθµό που να παρουσιάζει κάποια αναλογία µε τα συνδικαλιστικά κινήµατα των τότε αναπτυγµένων χωρών. Η κυρίως συνεταιριστική κίνηση, όµως, άρχισε το 1900. Στις αρχές του εικοστού αιώνα το συνεταιριστικό κίνηµα επεκτείνεται δυναµικά. Τα εντεινόµενα προβλήµατα εκσυγχρονισµού της ελληνικής οικονοµίας στρέφουν αρκετούς προοδευτικούς διανοούµενους προς την συνεταιριστική ιδέα. Πολλοί από αυτούς συσπειρώνονται γύρω από την Κοινωνιολογική Εταιρεία στην οποία κυρίαρχο ρόλο παίζουν οι συνεταιριστικές αντιλήψεις του Αλέξανδρου Παπαναστασίου. Μεταξύ των παραγόντων που επιδρούν στην ανάπτυξη του συνεταιριστικού κινήµατος, είναι το επίπεδο ανάπτυξης της αγροτικής οικονοµίας, του εµπορίου και της βιοµηχανίας σε συνδυασµό µε το µέγεθος του πληθυσµού και την κοινωνική του σύνθεση. Στη Θεσσαλία η µεγάλη γαιοκτησία ενεργώντας πιεστικά προς τους κολίγους τους οδήγησε σε συσσωµατώσεις. Αρχική βάση αντίδρασης υπήρξε το κοινοτικό πνεύµα το οποίο υπήρξε ενεργό όπως φαίνεται και σε ευάριθµα πληρεξούσια των αρχών του εικοστού αιώνα. Σε πληρεξούσιο των αρχών του εικοστού αιώνα διαβάζουµε «προκειµένου δε να υποστηρίξωσι τα δικαιώµατά των επί της ρηθείσης περιφερείας, τα οποία καταπατεί ο ενοικιαστής του χωριού των Ζουλευκάρι διορίζουσι πληρεξουσίους». Στον πρώτο αγροτικό συνεταιρισµό που ιδρύθηκε στην περιοχή του Αλµυρού της Θεσσαλίας στις 12 Νοεµβρίου 1900 δίνεται ο τίτλος «Μετοχικόν Γεωργικόν Ταµείον Αλληλοβοηθείας». Σκοπός του είναι η παροχή εντόκων

10 δανείων στους µετόχους και η αγορά και προµήθεια γεωργικών εφοδίων. Προβλέπεται και η προµήθεια θεριστικών και αλωνιστικών µηχανών και η παραχώρησή τους επί πληρωµή στα µέλη. Οι µέτοχοι πρέπει να είναι γεωργοί ιδιοκτήτες χωραφιών στους τότε δήµους Αλµυρού και Πλατάνου, αξιόχρεοι, χρηστής διαγωγής, µε λευκό ποινικό µητρώο και να προτείνονται από τουλάχιστον δέκα µετόχους του τµήµατος στο οποίο θα ενταχθούν. Έδρα του συνεταιρισµού θεωρείται ο Αλµυρός και έδρα των τµηµάτων το κάθε χωριό που βρίσκεται στους δήµους Αλµυρού και Πλατάνου. Το µετοχικό κεφάλαιο αποτελείται από τις εισφορές των µετόχων των οποίων η µικρότερη δυνατή αξία ισούται µε τρία κοιλά σίτου κάθε χρόνο, ποσό που µπορεί να αλλάξει σε περιόδους αφορίας. Δίνονται έντοκα δάνεια µόνο στους µετόχους µε επιτόκιο 10% ετησίως και µέχρι το διπλάσιο της εισφοράς του µετόχου στο ταµείο. Προϋπόθεση λήψης νέου δανείου είναι η εξόφληση του παλιού. Όπως φαίνεται από τα ανωτέρω σηµεία του καταστατικού ο συνεταιρισµός του Αλµυρού είχε σαν σκοπό την κεφαλαιακή ενίσχυση των µεµονωµένων αγροτικών εκµεταλλεύσεων, την διευκόλυνσή τους στην αγορά φθηνότερων εφοδίων και εργαλείων και την στήριξη της εκµηχάνισης των καλλιεργητικών εργασιών. Διαφαίνεται επίσης η συνεργασία µε την Γεωργική Σχολή Αϊδινίου στην περίπτωση αγοράς µηχανηµάτων. Η αργοπορηµένη εµφάνιση του συνεταιριστικού κινήµατος στην Ελλάδα παρά την πολύπλευρη ενηµέρωση για τα τεκταινόµενα στην Δυτική Ευρώπη και τη σηµαντική παρουσία στην παραδοσιακή της οικονοµία και κοινωνία ποικίλων και αρκετά σύνθετων µορφών συνεργασίας συνδέεται µε την καθυστέρηση της ελληνικής οικονοµίας αλλά και την υστέρηση της συγκρότησης θεσµών ενίσχυσης της παραγωγικής δραστηριότητας.

11 Βιβλιογραφία Eihthal G., Οικονοµική και κοινωνική κατάσταση στην Ελλάδα µετά το 1821, Μπάϋρον 1974. Α.Λ.Ο., «Περί γυναικείου υπέρ των φυλακών συνεταιρισµού», Οικονοµική Επιθεώρησις, τ. 7/1879-1880. Ασδραχάς Σπ., Ελληνική οικονοµική ιστορία ΙΕ - ΙΘ αιώνας, τ. Ι, Αθήνα, Πολιτιστικό Ίδρυµα Οµίλου Πειραιώς, 2003. Βουραζέλη Μαρινάκου Ελ., Αι εν Θράκη συντεχνίαι των Ελλήνων κατά την τουρκοκρατίαν, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών Θεσσαλονίκη, 1950. Γούδας Αναστ. «Και πάλιν περί συνεταιρισµού» Μέλισσα των Αθηνών, τ. 4-1.4.1864. Γούδα Αναστ., Βίοι παράλληλοι, Αθήναι 1872. Δεπάστα Αργυροπούλου Χρυσ., Λαϊκός βίος και πολιτισµός της ΠΕΡΣΑΙΝΑΣ ΗΛΕΙΑΣ και της ευρύτερης περιοχής του οροπεδίου ΦΟΛΟΗΣ, Αθήνα 1999. Ευταξίας Ι. Π.., «Περί συνεταιρισµών», Οικονοµική Επιθεώρησις, τ. 7/1879-1880. -, «Περί συνεταιρισµών», Οικονοµική Επιθεώρησις, τ. 7/1879-1880. -, «Περί της νοµικής του συνεταιρισµού υπάρξεως», Οικονοµική Επιθεώρησις, τ. 7/1879-1880. Θεοχάρη Μαρία (επιµ.), Παραµυθάδες παραµύθια συλλογή µαθητών Γυµνασίου Δωρίου Μεσσηνίας καταγραφή 1994, Αθήνα 1994. Κατσιαρδή - Hering, Όλγα, Τεχνίτες και τεχνικές βαφής νηµάτων Από τη Θεσσαλία στην Κεντρική Ευρώπη 18ος αιώνας και αρχές 19ου αιώνα, Ηρόδοτος, 2003. Κοντοµίχης Π., Τα Γεωργικά της Λευκάδας, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1985. Κιντής Σταύρος Α., Δίκαιο συνεταιρισµών, Θεσσαλονίκη Σάκκουλας 2004. Κορδάτος, Γιάννης, Τ' Αµπελάκια κι ο µύθος για το συνεταιρισµό τους, Μπουκουµάνης 1973.

12 Λ.Γ., «Αλληλοδανειστικοί εν Γερµανία συνεταιρισµοί», Οικονοµική Επιθεώρησις, τ. 8/1880-1881. Μαυρογιάννη Διον., «Μορφές λαϊκής οικονοµίας Συνεργατικοί, συµµετοχικοί και προσυνεταιριστικοί τρόποι παραγωγής», Ε - Ιστορικά, 103/4.10.2001. Νικολαΐδου Σ. Ξ., Εισαγωγή στην κοινωνιολογία του χώρου, Ερµής, Αθήνα, 1976. Νικολόπουλος, Ηλίας, Κοινωνικοοικονοµικές δοµές και πολιτικοί θεσµοί στην τουρκοκρατία Τα θεσσαλικά Αµπελάκια 1770-1820, Κάλβος, 1988. Νιτσιάκος Β. Γ., Παραδοσιακές κοινωνικές δοµές, Οδυσσέας, Αθήνα, 1991. Πανταζόπουλος Ν., Ο ελληνικός κοινοτισµός και η νεοελληνική κοινοτική παράδοση, Παρουσία Αθήνα 1993. Σίδερις Α. Δ., «Ο χαρακτήρας του Έλληνα και ο συνεταιρισµός», Συνεταιριστής µηνιαίο συνεταιριστικό περιοδικό, ειδικό τεύχος αφιερωµένο στη συµπλήρωση τριάντα χρόνων από την πρώτη εµφάνιση του περιοδικού, 1955. Σούτσος Αλ., «Περί της πτωχείας και της αρχής του συνεταιρισµού», Πανδώρα, τόµος 15, τεύχος 350/1864, τόµος 15, τεύχος 353/1864, τόµος 15, τεύχος 355/1865. Σούτσος Αλ., «Εργατικοί συνεταιρισµοί», Πανδώρα, τόµος 17, τεύχος 388/1866. Σούτσος Αλ., «Περί της πτωχείας και της αρχής του συνεταιρισµού», Πανδώρα, τόµος 15, τεύχος 353/1864. Στρούλιας, Παύλος Τέµπη και συνεταιρισµός Αµπελακίων, Καταβολές, ιστορία, προοπτικές, Έλλα, 1998. Τζωρτζάκη Θεοδ., Οι συνεταιρισµοί εις την Ελλάδα, Εν Πάτραις 1932. χ.ο., «Παντοπωλικός υπαλλήλων συνεταιρισµός», Οικονοµική Επιθεώρησις, τ. 8/1881-1882. Ψαλιδόπουλος Μιχ., Πολιτική οικονοµία και Έλληνες διανοούµενοι, Μελέτες για την Ιστορία της Οικονοµικής σκέψης στη Συγχρονη Ελλάδα, τυπωθήτω Αθήνα 1999.

13 Ψαλιδόπουλος Μιχ., Πολιτική οικονοµία και Έλληνες διανοούµενοι, Μελέτες για την Ιστορία της Οικονοµικής σκέψης στη Σύγχρονη Ελλάδα, τυπωθήτω Αθήνα 1999.