Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme

1 Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme

2 econteplusproject Organic.Edunet ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΕ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΒΑΜΒΑΚΙΟΥ Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος PhD Γεωπονικών Επιστημών Γ.Π.Α. MSc Ασφάλεια Τροφίμων W.U.R. MSc Φυτοπροστασία Γ.Π.Α. Γεωπόνος-Επιστήμης Φυτικής Παραγωγής Γ.Π.Α. 2008

3 ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΕ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΒΑΜΒΑΚΙΟΥ 1. Φυτοπροστασία στη Βιοκαλλιέργεια Βαμβακιού Η φυτοπροστασία στη βιολογική καλλιέργεια βαμβακιού στοχεύει στην αποκατάσταση της οικολογικής ισορροπίας, η επίτευξη της οποίας καθιστά τον πληθυσμό των επιζήμιων εντόμων και παθογόνων σε τέτοια επίπεδα, ώστε να μη δημιουργούνται προβλήματα οικονομικής σημασίας από προσβολές. Η οικολογική ισορροπία επιτυγχάνεται με τη σωστή εκτέλεση των απαραίτητων καλλιεργητικών εργασιών (κλάδεμα, λίπανση, άρδευση) και την προστασία των ωφέλιμων οργανισμών. Η φυτοπροστασία στη βιοκαλλιέργεια αποβλέπει στην πρόληψη και αποτροπή των ασθενειών και εχθρών και όχι στην καταπολέμησή τους. Προϋποθέτει την εκτέλεση μόνο των απαραίτητων επεμβάσεων. Μόνο όταν είναι απολύτως αναγκαίο χρησιμοποιούνται βιολογικά σκευάσματα ή εντομοκτόνα φυτικής ή ορυκτής προέλευσης, που επιτρέπονται από τον κανονισμό της Ε.Ε. 2092/91. Αυτά τα μέτρα εφαρμόζονται μόνο όταν υπάρχει μία πραγματική σοβαρή προσβολή. 2. Ασθένειες βαμβακιού Α) Τήξεις φυταρίων Ο βαμβακόσπορος μέσα στο χώμα και τα μικρά φυτάρια βαμβακιού είναι πολύ ευαίσθητα στο να προσβληθούν από διάφορα εδαφογενή παθογόνα, όπως τα Rhizoctonia solani (εικόνα 1) Εικόνα 1. Ξηρή Tήξη νεαρών φυταρίων βαμβακιού από ριζοκτόνια (http://www.ipmcenters.org/cropprofiles /docs/graphics/gacottonfig6.jpg) σύντομα γίνονται νεκρωτικές και το φυτό ξηραίνεται. Pythium spp., Phytophthora spp., Thielaviopsis basicola, Fusarium spp. κ.ά. Επίσης, επί του σπόρου μπορεί να βρίσκονται και τα παθογόνα Fusarium spp. και Alternaria sp. και προκαλούν ασθένειες στα μικρά βαμβακόφυτα. Συμπτώματα αυτών ασθενειών είναι να σαπίζει ο σπόρος, οι ρίζες να μεταχρωματίζονται σκουρόχρωμα και ακολούθως να νεκρώνονται. Στο στέλεχος του μικρού (γύρω από το λαιμό) φυτού παρουσιάζονται επιμήκεις καστανές κηλίδες, οι οποίες

4 Πρακτικός τρόπος απαλλαγής των προβλημάτων από τις τήξεις σπορίων είναι η χρήση πιστοποιημένου πολλαπλασιαστικού υλικού απαλλαγμένο από μικροοργανισμούς και η αποφυγή υπερβολικής εδαφικής υγρασίας, όπως η σπορά σε αναχώματα. Επίσης, το χωράφι να αποστραγγίζεται ικανοποιητικά και στα πρώτα στάδια ανάπτυξης της φυτείας να εφαρμόζονται σκαλίσματα για καλό αερισμό. Β) Βερτισιλλίωση-Φουζαρίωση Περί βερτισιλλίωσης, βλέπε ασθένειες ελιάς. Επισημαίνεται, ότι ο μεταχρωματισμός των αγγείων (καστανό χρώμα) στην περίπτωση του βαμβακιού είναι ορατός δια γυμνού οφθαλμού. Σύστημα αμειψισποράς με βαμβάκι συνίσταται η εναλλαγή του με σιτηρά, καλαμπόκι, σόγια, ρύζι. Η στελεχοκοπή και παράχωμα των φυτικών υπολειμμάτων περιορίζει το επίπεδο μολύσματος του μύκητα. Αποτελεσματικότερος τρόπος αντιμετώπισης είναι η καλλιέργεια των ανεκτικών ποικιλιών βαμβακιού έναντι στη βερτισιλλίωση Ζέτα 2 και Ζέτα 5, Acala C.J., Delcot-288, P-153F. Επίσης, το βαμβάκι προσβάλλεται και από το μύκητα Fusarium oxysporum f. sp.vasinfectum (εικόνα 2)ο οποίος επίσης προκαλεί ασθένεια που χαρακτηρίζεται ως αδρομύκωση. Εικόνα 2. Αδροφουζαρίωση (http://www.anbg.gov.au/cpbr/pro gram/sc/images/fus_oxy_plant.jpg) Γ) Αλτερνάρια Τα φύλλα, στελέχη, καρύδια ή ίνες προσβάλλονται από το μύκητα Arternaria alternata, ο οποίος εκδηλώνεται με τη μορφή μικρών και συγκεντρικών καστανών κηλίδων. Τελικά, ένεκα της προσβολής παρατηρείται αποφύλλωση, πτώση καρυδιών ή κακό άνοιγμά τους και μείωση του βάρους τους. Μετά τη συγκομιδή λοιπόν της παραγωγής συνίσταται το παράχωμα των φυτικών υπολειμμάτων με βαθύ όργωμα. Επίσης, τα φυτά να λιπαίνονται κανονικά με άζωτο και η εδαφική υγρασία να κυμαίνεται σε κανονικά επίπεδα. Τέλος, τα μυζητικά έντομα να αντιμετωπίζονται έγκαιρα, διότι με τα τσιμπήματά τους στα καρύδια ανοίγουν δίοδο για την προσβολή από την αλτερνάρια.

5 Δ) Βακτηρίωση ή γωνιώδης κηλίδωση Η βακτηρίωση του βαμβακιού προκαλείται από το βακτήριο Xanthomonas campestris pv. malvacearum και απαντάται σε όλες τις βαμβακοκαλλιέργειες. Η έκταση και η ένταση της προσβολής εξαρτάται από τις καιρικές συνθήκες που θα επικρατήσουν κάθε χρόνο (υψηλές θερμοκρασίες και υγρασία). Προσβάλει όλα τα φυτικά όργανα του βαμβακιού και τα συμπτώματα της ασθένειας είναι υδατώδεις και γωνιώδεις κηλίδες στα φύλλα ανάμεσα στις νευρώσεις. Οι βλαστοί σπάζουν και στα καρύδια εξωτερικά εμφανίζονται καστανές κηλίδες, ενώ εσωτερικά οι ίνες μετατρέπονται σε υδαρείς, καστανές και τελικά σαπίζουν. Η είσοδος του παθογόνου πραγματοποιείται από τα στομάτια και τις πληγές στα φυτά βαμβακιού. Ο χρησιμοποιούμενος σπόρος πρέπει να είναι απαλλαγμένος από αυτό το παθογόνο και να αποφεύγεται η τεχνητή βροχή κατά το πότισμα. Επίσης, συνίσταται το βαθύ παράχωμα των υπολειμμάτων της καλλιέργειας μετά τη συγκομιδή της παραγωγής, ώστε να εξασφαλισθεί η αποσύνθεση των φυτικών ιστών και η λύση των βακτηριακών κυττάρων. Τέλος, η πολυετής αμειψισπορά και το βαθύ όργωμα περιορίζουν το μόλυσμα στο έδαφος. 3. Εχθροί βαμβακιού Γενικά, η ανάπτυξη εναλλακτικών μεθόδων αντιμετώπισης των εντόμων-ακάρεων με σκοπό την εξάλειψη ή περιορισμό του αριθμού των επεμβάσεων με εντομοκτόνα προϋποθέτει τη γνώση της βιολογίας, οικολογίας και φυσιολογίας των εντόμων, καθώς και τη μελέτη όλων των παραμέτρων που λαμβάνουν μέρος στην πράξη των διάφορων μεθόδων. Τα ωφέλιμα είδη (παρασιτοειδή και αρπακτικά έντομα και ακάρεα, εντομοπαθογόνοι μικροοργανισμοί) είναι περισσότερα από τα επιζήμια είδη και συμβάλλουν σημαντικά στην καταπολέμηση των εχθρών. Α) Αφίδα/Μελίγκρα βαμβακιού (Aphis gossypii Aphididae Hemiptera) Η αφίδα βρίσκεται στην κάτω επιφάνεια του φύλλου σε πολλά είδη φυτών (Curcubitaceae, Solanaceae, εσπεριδοειδή, καλλωπιστικά) εκτός από το βαμβάκι, όπου και μυζά χυμούς. Ιδιαίτερα στο βαμβάκι, εκκρίνει μελιττώματα (καπνιά) και γενικά το φυτό εξασθενεί και τα καρύδια δεν ανοίγουν. Για την αντιμετώπιση της αφίδας δεν υπάρχει πρόβλημα έως τον Ιούνιο, γιατί έως τότε επικρατούν ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη των φυτών και ωφέλιμων. Ωφέλιμοι οργανισμοί αποτελούν τα αρπακτικά Coccinella septempunctata Cocinellidae και Crysoperla carnea.

6 Β) Αλευρώδης του καπνού (Bemisia tabaci Aleurodidae Hemiptera) Ο αλευρώδης του καπνού είναι εχθρός πολυφάγος και προσβάλλει, μεταξύ άλλων, και το βαμβάκι. Οι άμεσες ζημιές που προκαλεί είναι η μύζηση των φυτικών χυμών από τις προνύμφες του και η έκκριση μελιτωμάτων (καπνιά), ενώ έμμεσα μεταδίδει με τα νύγματά του διάφορα ιικά σωματίδια. Για την αντιμετώπισή του στα πλαίσια της Βιολογικής Γεωργίας ενδείκνυται η καταστροφή των ζιζανίων και η απομάκρυνση των φυτικών υπολειμμάτων. Γ) Τζιτζικάκι (Empoasca spp. Cicadelidae Hemiptera) Οι νύμφες αυτού του εντόμου τρυπούν στις νευρώσεις των φύλλων βαμβακιού και μυζούν χυμούς εκχέοντας τοξική σίελο. Έτσι, το φύλλωμα καθίσταται κιτρινοπράσινο έως βαθυκόκκινο, συστρέφεται και τελικά ξηραίνεται. Μάλιστα, αν το φυτό προσβληθεί μικρό τότε παρατηρείται καθυστέρηση στην ανάπτυξή του, ενώ αν προσβληθεί μεγάλο τότε έχουμε πτώση καρυδιών και χτενιών. Για την καταπολέμηση συνίσταται η χρήση ανθεκτικών ποικιλιών, ποικιλίες δηλαδή που φέρουν φύλλωμα τριχωτό (δυσκολία ωοθεσίας, διατροφής για το έντομο), καθώς επίσης και αποφυγή αζωτούχου λίπανσης. Δ) Λύγκος του βαμβακιού (Lygus spp. Myridae Hemiptera) Στο βαμβάκι εμφανίζεται τον Ιούνιο ο λύγκος στα χτένια, όπου και μυζά χυμούς με τελικό αποτέλεσμα τα χτένια να καφετιάζουν και να πίπτουν αφήνοντας χαρακτηριστική ουλή. Τα καρύδια φέρουν μαύρα στίγματα, οι σπόροι συρρικνώνονται και τα φύλλα είναι με μικρές οπές. Για την αντιμετώπιση πρέπει να αποφεύγεται η γειτνίαση της βαμβακοκαλλιέργειας με ευαίσθητους ξενιστές, καθώς και η πρώιμη σπορά και καταστροφή των ζιζανίων αποφέρουν θετικά αποτελέσματα. Ε) Κόρη του βαμβακιού (Oxycarenus hyalinipennis Lygaeidae Heteroptera-Hemiptera) Οι νύμφες τρέφονται με το χυμό του βαμβσκόσπορου και έτσι η βλαστική τους ικανότητα μειώνεται. Οι μεγάλοι πληθυσμοί του εντόμου εμφανίζονται στο τέλος καλοκαιριού με φθινόπωρο, εποχή που υπάρχουν και οι μεγάλες κάψες. Συνίσταται πρώιμη συγκομιδή, καταστροφή ξενιστών και φυτικών υπολειμμάτων.

7 Στ) Πράσινο σκουλήκι κάψας (Heliothis armigera Noctuidae Lepidoptera) Είναι είδος πολυφάγο. Στο βαμβάκι πρωτοεμφανίζεται τον Ιούνιο οι προνύμφες 1 ης γενιάς, οι οποίες τρέφονται με φύλλα, χτένια, άνθη και μικρές κάψες (εικόνα 3). Μετά από ένα μήνα περίπου, οι προνύμφες 2 ης γενιάς τρυπούν τις κάψες και τρέφονται στο εσωτερικό τους, όπου οι μικρές κάψες πίπτουν, ενώ οι μεγάλες σαπίζουν. Οι προνύμφες 3 ης όψιμες ποικιλίες (κλειστές κάψες), ενώ οι προνύμφες 4 ης γενιάς δεν είναι ζημιογόνες. γενιάς προσβάλλουν τις Αναφορικά με τα μέτρα αντιμετώπισης, η καταστροφή των φυτικών υπολειμμάτων και το φθινοπωρινό όργωμα θανατώνει τις διαχειμάζουσες προνύμφες στο έδαφος. Επίσης, η χρήση Εικόνα 3. Κάψα βαμβακιού προσβεβηλμένη από την προνύμφη του πράσινου σκουληκιού (http://www.flickr.com/photos/13494188@n08/1431949965/) φερομονικών παγίδων προσφέρει πληροφορίες για τυχών πληθυσμιακές εξάρσεις, και την έγκαιρη επέμβαση με σκεύασμα του Bacillus thuringiensis ή ψεκασμός με πυρεθρίνη. Επίσης, υπάρχει και το σκεύασμα με τον ιό της «πυρηνικής πολυέδρωσης», ο οποίος προκαλεί θανατηφόρα ασθένεια στις προνύμφες του πράσινου σκουληκιού. Φυσικοί εχθροί του ανήκουν στις οικογένειες Anthocoridae, Coccinellidae, Chrysopidae, Braconidae, οι οποίοι διατηρούν τον πληθυσμό του πράσινου σκουληκιού κάτω από το οικονομικό όριο, ενώ οι εξαπόλυση στειρωμένων αρσενικών για τη μείωση των γόνιμων συζεύξεων και η χρήση φυτών-παγίδων για την ωοθεσία των θηλυκών ατόμων έχουν προσφέρει ικανοποιητικά αποτελέσματα. Ζ) Ρόδινο σκουλήκι (Pectinophra gossypiella Gelechiidae Lepidoptera) Η προσβολή από το ρόδινο σκουλήκι διακρίνεται στην ύπαρξη «διπλών σπόρων», δύο σπόροι δηλαδή συνενωμένοι με μετάξινα νημάτια. Οι προνύμφες 1 ης γενιάς τρέφονται με τα άνθη (σύνδεση πετάλων με μετάξινα νημάτια: ροζέττα), τα οποία παραμένουν κλειστά ή πίπτουν, ενώ οι προνύμφες 2 ης γενεάς τρέφονται με τους σπόρους των καρυδιών. Οι προνύμφες 3 ης και 4 ης γενιάς απαντώνται μόνο στα όψιμα καρύδια. Η καταπολέμηση του ρόδινου σκουληκιού διαφέρει από έτος σε έτος. Αναφορικά με τα καλλιεργητικά μέτρα, συνίσταται κοπή, καταστροφή και παράχωμα με όργωμα των φυτικών

8 υπολειμμάτων. Αυτό όμως πρέπει να το πράξουν όλοι οι παραγωγοί σε μία βαμβακοπεριοχή, ώστε οι διαχειμάζουσες προνύμφες να μειωθούν στο ελάχιστο. Ακόμα, πρώιμη σπορά ή αποφύλλωση συμβάλλουν στη γρήγορη ωρίμανση της παραγωγής. Σχετικά με τα μικροβιακά σκευάσματα, σκεύασμα του Bacillus thuriengiensis πρέπει να χρησιμοποιηθεί πριν οι προνύμφες εισέλθουν στις κάψες ή χρήση φερομονών για τον αποπροσανατολισμό της σεξουαλικής επικοινωνίας. Φυσικοί εχθροί αυτού του εχθρού αποτελεί το Chrysoperla carnea, αν και η προνύμφη του ρόδινου σκουληκιού βρίσκεται μεγάλο χρονικό διάστημα εντός του καρυδιού. Η) Αγκαθωτό σκουλήκι (Earias insulana Noctuidae Lepidoptera) Οι προνύμφες φέρουν τριχοφόρες θηλές (εξ ου και «αγκαθωτό») και καταστρέφουν τα κλειστά άνθη και οι νεαρές κάψες δεν ανοίγουν. Αν και πρόκειται για είδος που σπανίζει, η καταστροφή των ζιζανίων και η χρήση φυτώνπαγίδες (αβούτυλο, υβίσκος, μπάμια) προσφέρουν ικανοποιητικά επίπεδα καταπολέμησης. Θ) Σκουλήκι των φύλλων (Spodoptera littoralis Noctuidae Lepidoptera) Οι προνύμφες κρύβονται στο έδαφος και μόνο τη νύκτα τρέφονται με τα φύλλα, όπου αφήνουν μόνο τα νεύρα. Ενδείκνυται όχι πότισμα και όργωμα πριν το χειμώνα, καθώς και χρήση ιολογικών σκευασμάτων και αντιτροφικά. Ι) Τετράνυχος Βλέπε εχθροί αμπελιού. Οι τετράνυχοι βρίσκονται σε όλες τις βαμβακοκαλλιέργειες. 4. Ζιζάνια βαμβακιού Τρόποι αντιμετώπισης των ζιζανίων σε βιοκαλλιέργεια βαμβακιού είναι: - κατάλληλη ρύθμιση χρόνου σποράς και συγκομιδής με ταυτόχρονη χρήση ενδιάμεσης καλλιέργειας κάποιου ψυχανθούς, το οποίο σαν χλωρή λίπανση θα λύσει πολλά προβλήματα. - Συγκαλλιέργεια, π.χ. βαμβάκι με κρεμμύδι - Επιφανειακή μηχανική κατεργασία του εδάφους - Χρήση πατατοεξαγωγέα ανάμεσα στις γραμμές, ώστε χώμα να εκτοπιστεί προς τα βαμβακόφυτα και να δημιουργηθεί μικρό ανάχωμα, το οποίο καλύπτει τα ζιζάνια.

9 - Η μέθοδος της «ψεύτικης σποράς». Γίνονται δηλαδή όλες οι προετοιμασίες της σποράς, τα πρώτα ζιζάνια εκφύονται και ύστερα κόπτονται.

0 Βιβλιογραφία Αββίδου Μ., 1996. Φυτοπροστασία: Βιολογική καταπολέμηση εντόμων και ακάρεων. Εκδόσεις Ψύχαλου, Αθήνα. Ανώνυμος, 1994. Το πράσινο σκουλήκι: πότε είναι απαραίτητη η καταπολέμησή του στο βαμβάκι. Γεωργία-Κτηνοτροφία (5): 18-19. Ανώνυμος, 2001. Αφιέρωμα: Ακάρεα-Ακαρεοκτόνα. Γεωργία-Κτηνοτροφία (Μάιος), 112 σελ. Γκαντίδης Ν., 1996. Βιολογική Γεωργία. Τα αγροτικά, 28:22-23, Αθήνα. Δημητριάδης Δ., 1995. Βιοκαλλιέργεια φιστικιάς. Αφιέρωμα Βιολογική Γεωργία: σεβασμός της φύσης με σωστή φυτοπροστασία. Γεωργική Τεχνολογία (Ιανουάριος), 211/51-214/54. Δημητριάδης Δ., 1995. Βιοκαλλιέργεια συκιάς. Αφιέρωμα Βιολογική Γεωργία: σεβασμός της φύσης με σωστή φυτοπροστασία. Γεωργική Τεχνολογία (Ιανουάριος), 213/53-214/54. Δημητριάδης Δ., 1995. Βιοκαλλιέργεια βαμβακιού. Αφιέρωμα Βιολογική Γεωργία: σεβασμός της φύσης με σωστή φυτοπροστασία. Γεωργική Τεχνολογία (Ιανουάριος), 215/55-216/56. Ελένα Κ., 2004. Οι σπουδαιότερες μυκητολογικές ασθένειες της φιστικιάς στην Ελλάδα & μέτρα αντιμετώπισής τους. Γεωργία-Κτηνοτροφία (6): 63-70. Εμμανουήλ Ν. Γ., 1995. Γεωργική Ζωολογία (Ά μέρος). Εκδόσεις Γ. Π. Α., 315 σελ. Κυριακίδου Ε. & Ρέκκα Ε., 1992. Βιολογική αντιμετώπιση του ρόδινου σκουληκιού. Γεωργική Τεχνολογία (Απρίλιος), 26-32. Λυκουρέσης Δ., 1998. Σημειώσεις του μαθήματος «Εντομολογία ΙΙΙ». Γ. Π. Α. Μπούρμπος Β. & Σκουντριδάκης Μ., 1990. Βιολογική αντιμετώπιση των ασθενειών εδάφους στα καλλιεργούμενα φυτά. Αγροτικές εκδόσεις, Αθήνα. Παναγόπουλος Χ. Γ., 1992. Ασθένειες λαχανικών, βιομηχανικών και καλλωπιστικών φυτών. Εκδόσεις Γ. Π. Α., 73-78. Πελεκάσης Κ. Ε. Δ., 1991. Μαθήματα Γεωργικής Εντομολογίας (Β τόμος). Εκδόσεις Γ. Π. Α., 554 σελ. Σουλιώτης Κ., 2004. Οι εντομολογικοί εχθροί της φιστικιάς και η ολοκληρωμένη καταπολέμησή τους. Γεωργία-Κτηνοτροφία (6): 56-60. Τόλης Δ. Ι., 1986. Εχθροί, ασθένειες, ζιζάνια. 615 σελ. Τόλης Δ. Ι., 1989. Καλλιέργεια και φυτοπροστασία του βαμβακιού στην Ελλάδα. 103 σελ. Χιτζανίδου Α., Μουρίκης Π. Α., Χολέβας Κ. Δ., 2004. Ασθένειες & εντομολογικοί εχθροί της φιστικιάς στην Ελλάδα. Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο. Εκδόσεις Επτάλοφος, 200 σελ.