9. Πως εξηγείται η ύπαρξη κρίσεων στην οικονομία της ελεύθερης αγοράς; Κεντρικό ερώτημα: Αφού η οικονομία της αγοράς ισορροπεί, πως εξηγούνται οι μεγάλες κρίσεις (π.χ. 1929) που συγκλονίζουν τις καπιταλιστικές κοινωνίες; Εισαγωγή στην Οικονομική 1
Κλασικοί, νεοκλασικοί, Κεϋνσιανοί Οι κλασικοί οικονομολόγοι (1870-1850: Smith, Ricardo, ) είναι υπέρ της αγοράς και εστιάζουν στη μακροχρόνια δυναμική του καπιταλιστικού συστήματος (επενδύσεις, παραγωγή, διανομή εισοδήματος, ανάπτυξη) Οι νεοκλασικοί οικονομολόγοι (1870-1930: Jevons, Marshall, Walras, Pareto) είναι κι αυτοί φιλελεύθεροι, αλλά εστιάζουν στη στατική ανάλυση της αγοράς και της ισορροπίας της. Θεμελίωσαν τη σύγχρονη Μικροοικονομική (προσφορά, ζήτηση, ελαστικότητες, πλεόνασμα, αποτελεσματικότητα, ) Ο J.M. Keynes είναι ο θεμελιωτής στης σύγχρονης Μακροοικονομικής. Βασικό έργο: «Γενική Θεωρία της Απασχόλησης, του Τόκου και του Χρήματος» (1936). Ο Keynes τονίζει την ικανότητα του καπιταλιστικού συστήματος να κατευθύνει τους υπάρχοντες οικονομικούς πόρους στις καλύτερες δυνατές χρήσεις. Υποστηρίζει όμως ότι το σύστημα τείνει να υποαπασχολεί τους διαθέσιμους παραγωγικούς συντελεστές (ανεργία) Εισαγωγή στην Οικονομική 2
Η κρίση του 1929 Ξεκινά από κραχ στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης, βυθίζει στο τέλμα την αμερικάνικη οικονομία και επηρεάζει (αρνητικά) τις περισσότερες γνωστές οικονομίες της εποχής Ενδεικτικά νούμερα: Το Εθνικό εισόδημα των ΗΠΑ πέφτει μεταξύ 1929 και 1933 από 87 δισ. $ σε 39. 14 εκατ. Άνεργοι, παρόλο που οι μισθοί και τα ημερομίσθια μειώθηκαν γύρω στο 50%! Παράδοξο: Τεράστιες παραγωγικές δυνατότητες που μένουν αναξιοποίητες (# του προβλήματος που αντιμετωπίζουν οι υπανάπτυκτες χώρες) Αμηχανία των νεοκλασικών οικονομολόγων. 2 μη-πειστικά επιχειρήματα: 1. Μακροπρόθεσμα η αγορά θα ισορροπήσει (Αντίλογος του Keynes: In the long run we are all dead ) 2. Για την ανεργία ευθύνεται η ύπαρξη των κατώτατων μισθών, οι οποίοι δεν αφήνουν την αγορά εργασίας να ισορροπήσει (όμως όσο έπεφταν οι μισθοί τόσο αυξανόταν η ανεργία) Εισαγωγή στην Οικονομική 3
9.1 Οι βασικές Αρχές της «Γενικής Θεωρίας» (1936) Ο όρος «Γενική Θεωρία» υπονοεί ότι η κλασική και νεοκλασική θεωρία δεν είναι παρά μία ειδική περίπτωση της δικής του θεωρίας. Ο Keynes θεμελιώνει θεωρητικά τη διαίσθηση που είχε ο Malthus στη δεκαετία του 1820 (και απέρριπταν οι κλασικοί και νεοκλασικοί) ότι ο καπιταλισμός μπορεί να υποφέρει από κρίσεις γενικού κορεσμού. Η άποψη του Ricardo στη διαμάχη του με τον Malthus - ότι οι αποταμιεύσεις γίνονται για να μετατραπούν σε επενδύσεις εξέφραζε την εποχή του: Οι μόνοι που μπορούσαν να αποταμιεύσουν (καπιταλιστές, γαιοκτήμονες), ήταν κι αυτοί που επένδυαν. Στον 20ο αιώνα όμως (ανάπτυξη των ανωνύμων εταιριών, αποταμιεύουν και οι μισθωτοί), οι αποταμιεύσεις και οι επενδύσεις διαχωρίστηκαν κι έγιναν διαφορετικές λειτουργίες που ανέλαβαν χωριστές ομάδες ατόμων. Εισαγωγή στην Οικονομική 4
Η βασική προϋπόθεση για την κρίση Η ευημερία ενός έθνους μετριέται από το σύνολο των εισοδημάτων που κερδίζουν οι πολίτες του (= εθνικό εισόδημα). Σημασία της κυκλικής ροής των εισοδημάτων Αν ένα μέρος των εισοδημάτων αποταμιευθεί χωρίς να επενδυθεί τότε σπάει η κυκλική ροή των εισοδημάτων και έχουμε ύφεση (κρίση). Ο ρόλος των Τραπεζών και των Χρηματιστηρίων είναι να μετατρέπουν τις αποταμιεύσεις (των νοικοκυριών) σε επενδύσεις (των επιχειρήσεων) ώστε να αποφεύγεται η διακοπή της κυκλικής ροής των εισοδημάτων Αυτό όμως δεν φτάνει για την αποφυγή της κρίσης γιατί κανείς δεν μπορεί να υποχρεώσει τις επιχειρήσεις να επενδύσουν (αν δεν διαβλέπουν στον ορίζοντα επαρκή ζήτηση για τα προϊόντα τους) Εισαγωγή στην Οικονομική 5
Από την τραμπάλα (νεοκλασικοί) στον ανελκυστήρα (Keynes) Οι νεοκλασικοί θεωρούσαν ότι δεν υπάρχει τέτοιο πρόβλημα γιατί η αγορά κεφαλαίων (τιμή =επιτόκιο, προσφορά κεφαλαίων = αποταμίευση, ζήτηση κεφαλαίων = επενδύσεις) θα εξασφάλιζε την ισορροπία μεταξύ αποταμιεύσεων και επενδύσεων (η εικόνα της τραμπάλας που ισορροπεί). Η (κάθετη) διαφωνία του Keynes: Στο χειρότερο σημείο της ύφεσης δεν είναι δυνατό να υπάρχει πληθώρα καταθέσεων. Διότι αυτό που συμβαίνει όταν η οικονομία μπαίνει σε πτωτική πορεία είναι ότι τα εισοδήματα συρρικνώνονται και, μαζί με αυτά συρρικνώνονται και οι αποταμιεύσεις (η εικόνα του ανελκυστήρα που ανεβοκατεβαίνει). Εισαγωγή στην Οικονομική 6
Επεξήγηση Η νεοκλασική τραμπάλα Στο νεοκλασικό σύστημα οι μεταβολές του επιτοκίου (της τιμής του κεφαλαίου) εξισορροπούν την προφορά (αποταμιεύσεις) και την ζήτηση (επενδύσεις) για δανειακά κεφάλαια. Επομένως η υπόθεση περί ύπαρξης μίας αγοράς δανειακών κεφαλαίων, η οποία λειτουργεί όπως ακριβώς οι αγορές των αγαθών, εξασφαλίξει τη διαρκή ισορροπία μεταξύ αποταμίευσης και επενδύσεων. Με αυτό τον τρόπο, εξοβελίζεται εκ των προτέρων η δυνατότητα κρίσης σε μία οικονομία της ελεύθερης αγοράς. Επιτόκιο = i = Η τιμή των δανειακών κεφαλαίων Investment Εισαγωγή στην Οικονομική Savings1 Savings2 Q LF = Ποσότητα Δανειακών κεφαλαίων 7
Η δυνατότητα φαύλων ή ενάρετων κύκλων στον Keynes Επιτόκιο Αποταμίευση Επένδυση Εθνικό Εισόδημα Προσδοκώμενο ποσοστό κέρδους (από την επένδυση) Ζήτηση Εισαγωγή στην Οικονομική 8
Επεξήγηση του Κεϋνσιανού ανελκυστήρα Στην Κεϋνσιανή ανάλυση οι επενδύσεις κατέχουν τον κεντρικό ρόλο στη δυναμική του οικονομικού συστήματος. Οι επιχειρηματίες συγκρίνουν το υπάρχον επιτόκιο με το προσδοκώμενο ποσοστό κέρδους (ΠΠΚ) μιας επένδυσης. Η διαφορά του δεύτερου από το πρώτο πρέπει να είναι σημαντική για να πεισθούν να επενδύσουν. Αν οι επιχειρηματίες επενδύσουν λιγότερο, αυτό θα οδηγήσει σε μείωση του εθνικού εισοδήματος και στη συνέχεια της ζήτησης και της αποταμίευσης. Η πτώση της ζήτησης θα οδηγήσει σε μείωση του ΠΠΚ κι επομένως σε νέα μείωση των επενδύσεων, του εθνικού εισοδήματος κ.ο.κ. => όταν ο ανελκυστήρας αρχίσει να κατεβαίνει, μπορεί να συνεχίσει να κατεβαίνει για αρκετό καιρό. 1. Κυκλική ή σωρευτική αιτιότητα. 2. Αντί για μία αγορά δανειακών κεφαλαίων στην οποία επενδύσεις κι αποταμιεύσεις πάντα ισοροπούν σε κάποιο επιτόκιο (νεοκλασσικοί), στον Κέϋνς είναι οι επενδύσεις που δημιουργούν τις αποταμιεύσεις. Εισαγωγή στην Οικονομική 9
Από την οικονομική θεωρία στην οικονομική πολιτική Σύνοψη των σχέσεων μεταξύ αποταμιεύσεων (S), επενδύσεων (I) και εισοδήματος (Y): Κλασικοί:S->I->Y, Νεοκλασικοί: S<->I, Keynes: I->Y->S Στον Keynes, οι επενδύσεις προσδιορίζονται από τη σχέση μεταξύ του επιτοκίου και του προσδοκώμενου ποσοστού κέρδους, το οποίο με τη σειρά του εξαρτάται από το επίπεδο της ζήτησης για τα αγαθά που παράγει η οικονομία Η λύση για τη διέξοδο από την κρίση: Κρατικές δαπάνες (π.χ. δημόσια έργα) για τονωθεί η ζήτηση της οικονομίας Οι μη φυσιολογικές κρατικές δαπάνες ενδείκνυνται ώσπου να επανακάμψει η επιχειρηματική πρωτοβουλία Στον πόλεμο έχουμε το αντίθετο πρόβλημα: Υπερβάλλουσα ζήτηση, η οποία μετατρέπεται σε πληθωρισμό Εισαγωγή στην Οικονομική 10
Η κοινωνική φιλοσοφία της Κεϋνσιανής οικονομικής πολιτικής Η ελεύθερη αγορά δεν είναι αποτελεσματική από μακροοικονομικής πλευράς. Σημασία της κρατικής παρέμβασης κατά τη διάρκεια των κρίσεων Δεν υπάρχει αντισταθμιστική σχέση (trade-off) ή αντίθεση ανάμεσα στην οικονομική αποτελεσματικότητα και στην κοινωνική δικαιοσύνη. Τα επιδόματα ανεργίας και η αναδιανομή του εισοδήματος υπέρ των φτωχότερων επιδρούν θετικά στη σταθεροποίηση της καπιταλιστικής οικονομίας (οι φτωχότεροι καταναλώνουν μεγαλύτερο ποσοστό του εισοδήματός τους από ότι οι πλουσιότεροι). Το επιχείρημα ότι υψηλότεροι φόροι (εισοδήματος και κληρονομιάς) θα έχουν αρνητική επίδραση στην αποταμίευση (και στη συνέχεια στις επενδύσεις και στην ανάπτυξη) δεν ισχύει. Σε κατάσταση υποαπασχόλησης, η ατονία των επενδύσεων οφείλεται στην ανεπάρκεια της ζήτησης κι όχι της αποταμίευσης. Εισαγωγή στην Οικονομική 11
9.2 Η εφαρμογή των αρχών της Γενικής Θεωρίας Η εφαρμογή είχε αρχίσει πριν τη δημοσίευση της Γενικής Θεωρίας : ΗΠΑ, New Deal (Roosevelt): Μέτρα ανακούφισης της ανεργίας = Δημόσια έργα. Μέτρια επιτυχία: 3 χρόνια μετά το εισόδημα και η κατανάλωση είχαν αυξηθεί : Αίτια: 1. Οι δημόσιες επενδύσεις δεν έφθασαν ποτέ στην κρίσιμη μάζα που χρειαζόταν για να βγει η οικονομία από την κρίση (10-15 δισ. $ - Β Παγκόσμιος Πόλεμος: 100 δισ. $). 2. Η Κεντρική Τράπεζα φοβόταν τον πληθωρισμό. 3. Αρκετοί επιχειρηματίες είχαν φοβηθεί από την κρατική παρέμβαση (φόβος για την μετατροπή των ΗΠΑ σε σοσιαλιστική οικονομία!!). Εισαγωγή στην Οικονομική 12
Η χρυσή τριακονταετία της Κεϋνσιανής πολιτικής (1945-1974) Η αρχή του stop and go: όταν η οικονομία πέφτει σε κρίση το κράτος παρεμβαίνει μέσω της δημοσιονομικής (μείωση των φόρων και αύξηση των κρατικών δαπανών) και της νομισματικής (αύξηση της προσφοράς χρήματος = μείωση των επιτοκίων) πολιτικής [go]. Όταν η οικονομία βρίσκεται σε άνοδο, το κράτος εφαρμόζει την αντίθετη δημοσιονομική και νομισματική πολιτική. Στόχος η κάλυψη των ελλειμμάτων του κρατικού προϋπολογισμού και η συγκράτηση του πληθωρισμού [stop]. Τα επιδόματα ανεργίας και οι κοινωνικές δαπάνες ως ενσωματωμένοι σταθεροποιητές του συστήματος. Εντυπωσιακά αποτελέσματα: περίοδος ευημερίας και πλήρους απασχόλησης [διάψευση των φιλελεύθερων αλλά και των μαρξιστικών κριτικών] Συνεχής αύξηση του ποσοστού του εθνικού εισοδήματος που παράγεται από τον ευρύτερο κρατικό τομέα. Εισαγωγή στην Οικονομική 13
Η κρίση της κεϋνσιανής πολιτικής: 1975-2008 Αντίδραση των νεοφιλελεύθερων στην επέκταση του κράτους [ο Keynes προέβλεπε ότι το κράτος δεν θα έπρεπε να ξεπεράσει το 1/3 του εθνικού εισοδήματος σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες το κράτος το μερίδιο του κράτους στο εθνικό εισόδημα πλησιάζει το ½]. Οι πετρελαϊκές κρίσεις (1974, 1979) εγκαινιάζουν μία νέα εποχή με μηδενικούς ρυθμούς αύξησης του εθνικού εισοδήματος και υψηλό πληθωρισμό (στασιμοπληθωρισμός). Η κεϋνσιανές πολιτικές θεωρούνται υπεύθυνες για τον πληθωρισμό. Η ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας την περίοδο 1945-1974 οδηγεί στη διεθνοποίηση των οικονομικών σχέσεων (αυξάνονται οι εξαγωγές και οι εισαγωγές ως ποσοστό του εθνικού εισοδήματος). Και η διεθνοποίηση καθιστά προβληματικές τις πολιτικές τόνωσης της συνολικής ζήτησης σε εθνικό επίπεδο [ένα μέρος της ζήτησης διαρρέει στο εξωτερικό της χώρας (εισαγωγές)]. Εισαγωγή στην Οικονομική 14
2008-;; Η επάνοδος των κεϋνσιανών ιδεών;;; Το σκάσιμο της φούσκας στην αγορά των ακινήτων στις ΗΠΑ οδηγεί σε πτωχεύσεις τραπεζών και ρίχνει την οικονομία σε βαθιά οικονομική ύφεση. Η κρίση μεταδίδεται και στον υπόλοιπο κόσμο (σημασία της διεθνοποίησης στη διάδοση της κρίσης). Η ικανότητα των διεθνών χρηματοπιστωτικών αγορών να αυτορυθμίζονται αμφισβητείται. Φόβοι ότι η κρίση που έρχεται είναι αντίστοιχης σοβαρότητας με αυτή του 1929. Όταν γίνεται φανερό ότι οι μειώσεις των επιτοκίων και της φορολογίας δεν αρκούν, το κράτος αναλαμβάνει και πάλι να σώσει την οικονομία (κρατικοποίηση ή γενναία επιδότηση των χρεοκοπημένων τραπεζών) σε συνεργασία με την Κεντρική Τράπεζα (αύξηση της ποσότητας χρήματος μηδενικά επιτόκια). Εισαγωγή στην Οικονομική 15