Φαρμακοκινητική Χριστίνα Δάλλα Λέκτορας Φαρμακολογίας Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Αθηνών cdalla@med.uoa.gr www.med.uoa.gr/pharmacology
Φαρμακοκινητικές ιδιότητες: σχέση δόσης-συγκέντρωσης και άρα δράσης/αποτελέσματος Πόσο γρήγορα φθάνει το φάρμακο στο στόχο; Τι ποσότητα φαρμάκου φθάνει στο στόχο; Για πόσο παραμένει εκεί; Επίπεδα φαρμάκου στο αίμα Probability of Response Desired Toxicity Προσαρμογή δόσης log Concentration Θεραπευτικό εύρος: φάσμα μεταξύ ελάχιστης θεραπευτικής & τοξικής συγκέντρωσης μετά από επαναλαμβανόμενη χορήγηση Νεφρική, ηπατική ανεπάρκεια, αλληλεπιδράσεις φαρμάκων
Χορήγηση φαρμάκου Απορρόφηση στο πλάσμα Αποθήκευση στους ιστούς Κατανομή στους ιστούς Ελεύθεροδραστικό φάρμακο Στόχοι δράσης: υποδοχείς Μεταβολισμός φαρμάκου (ήπαρ, πνεύμονες, αίμα κ.τ.λ.) Αποβολή φαρμάκου/κάθαρση (νεφρά, κόπρανα, εκπνοή κ.τ.λ.)
ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ: ΤΡΟΠΟΙ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΕΝΟΣ ΦΑΡΜΑΚΟΥ ΔΙΑΜΕΣΩ ΜΙΑΣ ΜΕΜΒΡΑΝΗΣ Μηχανισμός Πώς; Πού; Ποια; Παράγοντες Υδατική διάχυση Απλή, παθητική Διάμεσος χώρος, κυτταρόπλασμα, επιθηλιακά κύτταρα, αιμοφόρα αγγεία Λιπιδική διάχυση Απλή, παθητική Φραγμοί (π.χ. ΑΕΦ, φραγμός όρχεων) Μ. Β. <30.000 Ασύνδετο, ελεύθερο φάρμακο Λιποδιαλυτές ουσίες Εξαρτάται από το Ph του μέσου Ειδικοί φορείς Ενεργητική π.χ. Ρ- γλυκοπρωτεϊνη, μεταφορείς νευροδιαβισβαστών Εγκέφαλος, όρχεις, έντερο, ήπαρ κ.α. Μεγάλο Μ.Β. Ελάχιστα λιποδιαλυτές π.χ. αμινοξέα, σάκχαρα Μπορούν να κορεσθούν ή να ανασταλούν Ενδοκύττωση και εξωκύττωση Ενεργητική, κυστίδια Νευρική απόληξη, έντερο, ερυθροκύτταρα Π.χ. Β12, νευροδιαβιβα στές Ενεργοποίηση νευρικής απόληξης
ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ ΕΝΟΣ ΦΑΡΜΑΚΟΥ ΣΤΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΗΜΕΙΟ ΧΟΡΗΓΗΣΗΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΤΗΝ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ
ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ Φαρμακοτεχνική μορφή-οδός χορήγησης Εντερική: per os, υπογλώσσια, ορθό Παρεντερική: ενδοφλέβια, ενδομυϊκή, διαδερμική, υποδόρια, τοπική, εισπνοές ΕΠΙΠΕΔΑ ΦΑΡΜΑΚΟΥ ΣΤΟ ΑΙΜΑ ΧΡΟΝΟΣ (t)
ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΟΥ ΑΝΤΙΨΥΧΩΣΙΚΟΥ ΚΙΟΥΕΤΙΑΠΙΝΗΣ ΣΤΟ ΑΙΜΑ ΒΡΑΔΕΙΑΣ ΑΠΟΔΕΣΜΕΥΣΗΣ (XR)
ΦΥΣΙΚΟΧΗΜΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΦΑΡΜΑΚΟΥ: ΑΣΘΕΝΗ ΟΞΕΑ Ή ΒΑΣΕΙΣ C 8 H 7 O 2 COOH C 8 H 7 O 2 COO - + H + Ασπιρίνη pka=3,5 Όξινο Ανιόν Περιβάλλον Ph<pka Ασπιρίνης Π.χ. στομάχι Ασθενές οξύ C 12 H 11 CLN 3 NH 3 + C 12 H 11 CLN 3 NH 2 + H + Κατιόν Πυριμεθαμίνης pka=7 Αλκαλικό Περιβάλλον Ph>pka Π.χ. λεπτό έντερο Πυριμεθαμίνη Ασθενής βάση Η μη ιονισμένη μορφή είναι περισσότερο λιποδιαλυτή και περνάει από τις μεμβράνες (π.χ. από το στομάχι στο πλάσμα). Το ποσοστό της εξαρτάται από το Ph του περιβάλλοντος. Εφαρμογή: προσαρμογή Ph ούρων, έτσι ώστε το φάρμακο να βρίσκεται σε ιονισμένη/μη λιποδιαλυτή κατάσταση, να μην επαναρροφηθεί στο σπείραμα και να αποβληθεί στα ούρα. Παράδειγμα: αλκαλικό περιβάλλον σε δηλητηρίαση με ασπιρίνη.
Χορηγείται i.v. Προσοχή: Οι μεταβολίτες μπορεί να είναι είτε φαρμακολογικά αδρανείς, είτε ενεργοί και λιπόφιλοι
την ποσότητα αμετάβλητου φαρμάκου που φθάνει στην κυκλοφορία Συγκέντρωση στο πλάσμα χρόνος Όλοι οι παράγοντες που επηρεάζουν την απορρόφηση επηρεάζουν και τη βιοδιαθεσιμότητα. Επίσης, επηρεάζεται από το φαινόμενο πρώτης διόδου. AUC: εμβαδόν κάτω από την καμπύλη Φάρμακο Ακεταμινοφαίνη 88 Σαλικυλικό οξύ 100 Διαζεπάμη 100 Διγοξίνη 70 Γενταμυκίνη 0 F % (per os)
Συγκέντρωση στο πλάσμα χρόνος
Λευκωματίνη (αλβουμίνη, όξινα, υδρόφοβα φάρμακα) Λιποπρωτεϊνες (βασικά φάρμακα) Γλυκοπρωτεϊνες Α, β, γ σφαιρίνες (βιταμίνες, μέταλλα, σίδηρος) Αντιστρεπτή σύνδεση κυρίως μέσω δεσμών υδρογόνου, ιονικών και Van der Waal s Υποαλβουμιναιμία σε διαταραχές ήπατος/νεφρών & κακή διατροφή... Τοξικότητα; Μέτρηση επιπέδων πρωτεϊνών πλάσματος.
Κ. Τυλιγάδα
Ο ρυθμός και η έκταση της κατανομής επηρεάζεται από : Τοπική ροή αίματος Λιποδιαλυτότητα-βαθμός ιονισμού Διαπερατότητα διαμέσω των αγγείων (μοριακό βάρος) Σύνδεση με πρωτεΐνες του πλάσματος Φραγμοί
Αιματοεγκεφαλικός φραγμός: μόνο λιπόφιλα μόρια ή μόρια με πολύ χαμηλό Μ.Β. π.χ. Η L-DOPA αντί για την ντοπαμίνη Πλακούντας, όρχεις
= 100mg 5mg/l = 20l Φάρμακο Vd (L/70kg) Ακεταμινοφαίνη 67 Σαλικυλικό οξύ 12 Διαζεπάμη 77 Διγοξίνη 500 Γενταμυκίνη 18 Φαινομενικός όγκος κατανομής: Όγκος που θα χρειαζόταν για να περιέχει όλη τη δόση που χορηγήθηκε αν αυτή είχε κατανεμηθεί ομοιόμορφα στον οργανισμό στη συγκέντρωση που ανευρίσκεται στο πλάσμα. Αυτό όμως δεν συμβαίνει πραγματικά, διότι τα φάρμακα δεσμεύονται από πρωτεΐνες, αποθηκεύονται στο λίπος, στα οστά και σε άλλους ιστούς, μεταβολίζονται και αποβάλλονται. Παράδειγμα: Οι τετρακυκλίνες αποθηκεύονται στα οστά και τα περισσότερα ψυχοτρόπα φάρμακα στο λίπος
Κ. Τυλιγάδα
ΚΝΣ ΑΙΜΑ ΛΙΠΟΣ 3 4 1. Γρήγορα 2. Αργά Ενεργό Ανενεργό Παράδειγμα θειοπεντάλη
Χορήγηση φαρμάκου Απορρόφηση στο πλάσμα Αποθήκευση στους ιστούς Κατανομή στους ιστούς Ελεύθεροδραστικό φάρμακο Στόχοι δράσης: υποδοχείς Μεταβολισμός φαρμάκου (ήπαρ, πνεύμονες, έντερο κ.τ.λ.) Αποβολή φαρμάκου/κάθαρση (νεφρά, κόπρανα, εκπνοή, σίελος, ιδρώτας, γάλα)
Φάση Ι π.χ. Οξείδωση Κυτόχρωμα P450 Φάση ΙΙ π.χ. Γλυκουρονίωση μεταβολίτες πολικά μόρια Σύζευξη ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ ΦΑΡΜΑΚΟΥ ΣΤΟ ΑΙΜΑ Σταθερά παράγωγα Μη-πολικά μόρια Νεφρική κάθαρση (ούρα) Εντερική κάθαρση (κόπρανα)
Οξειδώσεις Υδροξυλιώσεις, εποξειδώσεις, θειώσεις, απαλκυλιώσεις Eξαρτώμενες από τα μικροσωμιακα ένζυμα του κυτοχρώματος P450 και τη φλαβινομονοοξυγενάση Απαραίτητη η μετατροπή του αναγωγικού παράγοντα NADPH σε NADP + και η ύπαρξη οξυγόνου Αναγωγές Υδρολύσεις
ΦΑΣΗ 2 ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΥ: ΓΛΥΚΟΥΡΟΝΙΔΙΩΣΗ- ΑΚΕΤΥΛΙΩΣΗ-ΣΥΖΕΥΞΗ ΜΕ ΓΛΟΥΤΑΘΕΙΟΝΗ-ΜΕΘΥΛΙΩΣΗ Σύζευξη με γλυκουρονικο οξύ με το ένζυμο UDPγλυκουρονοζυλτρανσφεράση UGT Χαμηλή δραστικότητα σε νεογνά
ΠΟΥ ΓΙΝΕΤΑΙ Ο ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ; Στο ήπαρ, στομάχι, έντερο, νεφρά, εγκέφαλο, δέρμα. Κατά τη φάση Ι, τα περισσότερα φάρμακα μεταβολίζονται από τα ισοένζυμα του κυτοχρώματος P450 (CYP3A4, CYP1Α2, CYP2C9, CYP2C19, CYP2D6). Τα περισσότερα φάρμακα μεταβολίζονται από πάνω από ένα ισοένζυμα. Ποσοστό φαρμάκων που μεταβολίζονται από το P450
Τι πρέπει να προσέχουμε; Επαγωγή ή αναστολή αυτών των ενζύμων από άλλα φάρμακα μπορεί να προκαλέσει αλλαγές στα επίπεδα των φαρμάκων. Για παράδειγμα, η καρβαμαζεπίνη, η φαινυντοϊνη, η ριφαμπικίνη είναι επαγωγείς του CYP3A4. Εξατομικευμένες δράσεις: σημαντικοί γενετικοί πολυμορφισμοί εμφανίζονται στα CYP2C9, CYP2C19, CYP2D6, καθώς και στις ακετυλιώσεις στη Φάση ΙΙ. Μεταβολές αδρανών, αλλά και ενεργών μεταβολιτών. Ιδιαίτερη προσοχή σε ηλικιωμένους που εμφανίζουν ελάττωση των ηπατικών λειτουργιών λόγω εκφύλισης. Σε αλκοολικούς, σε ηπατική ανεπάρκεια και σε συγχορήγηση φαρμάκων.
Παραδείγματα CYP αναστολέων CYP1Α2 CYP2C9, 19 CYP2D6 CYP3A4 Αμιοδαρώνη + + + Σιμετιδίνη + + + + Κλαριθρομυκίνη + + Φλουοξετίνη + + + Κετοκοναζόλη + + + Ομεπραζόλη + Βαλπροϊκό νάτριο + Παράδειγμα: Η φλουοξετίνη αυξάνει τον ενεργό μεταβολίτη της ρισπεριδόνης κατά 75%
Άλλες ουσίες που επιδρούν στα CYP ισοένζυμα Γκρέϊπφρουτ : αναστολή CYP3A4 (π.χ. αλληλεπιδρά με καρβαμαζεπίνη) Καπνός νικοτίνης(επαγωγή ενζύμων) Φαρμακευτικά φυτά π.χ. hypericum perforatum (βαλσαμόχορτο) επαγωγή CYP3A4 Καφεΐνη (αναστολή CYP1Α2)
Γλουταθειόνη
Συστηματική κάθαρση= νεφρική+ ηπατική + άλλη Φάρμακο Ακεταμινοφαίνη 21 Ασπιρίνη 39 Διαζεπάμη 162 Διγοξίνη 7 Γενταμυκίνη 5,4 Cl (L/h/70kg) Βοηθάει στον καθορισμό του δοσολογικού σχήματος Υδρόφιλα φάρμακα δεν συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με τις πρωτεΐνες του πλάσματος, δεν μεταβολίζονται εκτενώς στο ήπαρ (δε διέρχονται τις μεμβράνες των ηπατικών κυττάρων) και απομακρύνονται ταχέως από τα νεφρά. Λιπόφιλα φάρμακα μεταβολίζονται σε πολικούς μεταβολίτες στο ήπαρ (φαινόμενο πρώτης διόδου και μεταβολισμός) και απομακρύνονται από τα νεφρά. Το ποσοστό που δεν μεταβολίζεται εισέρχεται (ξανά) στη συστηματική κυκλοφορία.
Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ PH ΤΩΝ ΟΥΡΩΝ C 8 H 7 O 2 COOH C 8 H 7 O 2 COO - + H + Ασπιρίνη pka=3,5 Όξινο Περιβάλλον Ph<pka Ανιόν Ασπιρίνης C 12 H 11 CLN 3 NH 3 + Κατιόν Πυριμεθαμίνης pka=7 Αλκαλικό Περιβάλλον Ph>pka C 12 H 11 CLN 3 NH 2 + H + Πυριμεθαμίνη Η μη ιονισμένη μορφή είναι περισσότερο λιποδιαλυτή και περνάει από τις μεμβράνες (π.χ. από τους νεφρούς στα ούρα). Το ποσοστό της εξαρτάται από το Ph του περιβάλλοντος. Προσαρμογή Ph ούρων, έτσι ώστε το φάρμακο να βρίσκεται σε ιονισμένη/μη λιποδιαλυτή κατάσταση, να μην επαναρροφηθεί στο σπείραμα και να αποβληθεί στα ούρα. Παράδειγμα: αλκαλικό περιβάλλον σε δηλητηρίαση με ασπιρίνη. Όξινο περιβάλλον σε αμφεταμίνη.
t1/2 Εκφράζει πόσο γρήγορα μια ουσία απομακρύνεται από τον οργανισμό.. Απομάκρυνση με κινητική πρώτης τάξης Φάρμακο T1/2 (h) Ακεταμινοφαίνη 2 Ασπιρίνη 0,25 Διαζεπάμη 43 Διγοξίνη 50 Γενταμυκίνη 2,5 t1/2
ΒΕΝΖΟΔΙΑΖΕΠΊΝΕΣ: ΥΠΝΑΓΩΓΆ/ ΗΡΕΜΙΣΤΙΚΆ Μακράς δράσης ενεργοί μεταβολίτες Χλωροδιαζεποξείδιο t 1/2 : 10h Διαζεπάμη t1/2 24 h Ενδιάμεσης δράσης Κλοναζεπάμη ~30h Λοραζεπάμη 10-20 h Χρόνος ημιζωής Βραχείας δράσης Αλπραζολάμη 12 h Οξαζεπάμη 8h Τριαζολάμη 2,5h
3,3x 2,2= 7,26 h
t1/2
Δόση εφόδου = Vd x Cp Βιοδιαθεσιμότητα (F) 40l x 4mg/l = = 160mg 1 Συγκέντρωση στο πλάσμα χρόνος Δόση εφόδου Δόση συντήρησης
ΑΠΟΜΑΚΡΥΝΣΗ ΜΕ ΚΙΝΗΤΙΚΉ ΜΗΔΕΝΙΚΉΣ ΤΆΞΗΣ Ο ρυθμός απομάκρυνσης είναι ανεξάρτητος της συγκέντρωσης στο πλάσμα Παραδείγματα: Αιθανόλη, φαινυντοϊνη σε υψηλές θεραπευτικές δόσεις, σαλικυλικά σε τοξικές δόσεις
ΕΠΙΠΕΔΑ ΦΑΡΜΑΚΟΥ ΣΤΟ ΑΙΜΑ: THERAPEUTIC DRUG MONITORING Επίπεδα φαρμάκου στο αίμα Προσαρμογήεξατομίκευση δόσης Με αιμοληψία σε τακτά χρονικά διαστήματα: συνήθως προσδιορισμός ελεύθερου και δεσμευμένου φαρμάκου. Απαραίτητο: Για φάρμακα με στενό θεραπευτικό εύρος Για φάρμακα με αργή έναρξη δράσης Για φάρμακα με μεγάλη διατομική διακύμανση στο μεταβολισμό Για φάρμακα με δυσκολία στην ανίχνευση τοξικότητας Σε συγχορήγηση με άλλα φάρμακα που αλληλεπιδρούν Σε ύπαρξη άλλων ασθενειών/διαταραχών Παραδείγματα: αντιεπιληπτικά, λίθιο, βαλπροϊκό νάτριο, αμινογλυκοσίδες, διγοξίνη, θεοφυλλίνη, μεθοτρεξάτη, αντιρετροϊκά