Πρόλογος. Οι απαντήσεις στα κριτήρια βρίσκονται στο τέλος του βιβλίου. Ειρήνη Μαστρομανώλη

Πρόλογος Το βιβλίο αυτό αποτελεί βοήθημα για την Έκφραση-Έκθεση της Α Λυκείου και έχει στόχο να προετοιμάσει τον μαθητή, ώστε να είναι σε θέση να κατανοεί, να σχολιάζει, να κρίνει και να παράγει «λόγο». Συγκεκριμένα, το βιβλίο περιλαμβάνει: τη θεωρία που πρέπει να γνωρίζει ο μαθητής, παραδείγματα εμπέδωσης για τη θεωρία, πληροφοριακά στοιχεία, απανθισμένα από μελέτες και άρθρα, κριτήρια, αντλημένα κατά κύριο λόγο από την Τράπεζα Θεμάτων. Οι απαντήσεις στα κριτήρια βρίσκονται στο τέλος του βιβλίου. Ειρήνη Μαστρομανώλη 00-LOGOS-EKFR-MAST-A-LYK.indd 7 30/07/2015 1:12

00-LOGOS-EKFR-MAST-A-LYK.indd 8 30/07/2015 1:12

Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α : Θεωρία Παραδείγματα... 13 Οργάνωση του λόγου... 15 I. ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ... 15 Δομικά στοιχεία παραγράφου... 15 Πλαγιότιτλος παραγράφου... 15 Συνοχή παραγράφου / Διαρθρωτικές λέξεις... 16 Τρόποι ανάπτυξης των ιδεών μιας παραγράφου... 18 1. Παράγραφος με παραδείγματα... 18 2. Παράγραφος με σύγκριση και αντίθεση... 19 3. Παράγραφος με ορισμό... 19 4. Παράγραφος με διαίρεση... 19 5. Παράγραφος με ορισμό και διαίρεση... 20 6. Παράγραφος με αναλογία... 20 7. Παράγραφος με αιτιολόγηση... 20 8. Παράγραφος με αίτιο και αποτέλεσμα... 21 Συλλογιστική πορεία επιχειρήματος-παραγράφου... 24 Ανάπτυξη σχολιασμός μιας φράσης του κειμένου / Σύνταξη παραγράφου... 28 II. KEIMENO... 29 Tίτλος κειμένου... 29 Συνεκτικότητα (ενότητα και αλληλουχία)... 30 Αλληλουχία... 31 Συνοχή... 31 Μορφοσυντακτικές δομές και υφολογικά στοιχεία... 32 Ενεργητική Παθητική σύνταξη και κανόνες μετατροπής... 32 Ευθύς και πλάγιος λόγος... 34 Σημεία στίξης... 34 Τα ρηματικά πρόσωπα και ο ρόλος τους... 36 Οι λειτουργίες της γλώσσας... 37 Ειδικές γλώσσες... 38 Ύφος κειμένου... 38 00-LOGOS-EKFR-MAST-A-LYK.indd 9 30/07/2015 1:12

Τύποι κειμένου... 41 Α. Έκθεση δοκιμιακού τύπου, δοκίμιο αποδεικτικού χαρακτήρα... 41 Β. Ομιλία-λόγος... 41 Γ. Επιστολή... 44 Δ. Άρθρο... 46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β : Θεματικές Ενότητες Κριτήρια Αξιολόγησης... 47 Ενότητα 1η: Γλώσσα... 49 Γλώσσα... 51 Κριτήρια για τη γλώσσα 1.1-1.5... 54 Μητρική γλώσσα... 68 Κριτήρια για τη μητρική γλώσσα 1.6-1.7... 71 Ελληνική γλώσσα... 77 Κριτήρια για την ελληνική γλώσσα 1.8-1.15... 80 Προφορικός και γραπτός λόγος... 104 Κριτήρια για τον προφορικό και τον γραπτό λόγο 1.16-1.17... 105 Διάλεκτοι και ιδιώματα... 110 Κριτήριο για τις διαλέκτους και τα ιδιώματα 1.18... 113 Ξενισμοί... 116 Κριτήριο για τους ξενισμούς 1.19... 118 Η γλώσσα των νέων... 121 Κριτήρια για τη γλώσσα των νέων 1.20-1.22... 123 Greeklish... 132 Κριτήρια για τα Greeklish 1.23-1.24... 135 Ενότητα 2η: Γλωσσομάθεια... 141 Γλωσσομάθεια... 143 Κριτήρια για τη γλωσσομάθεια 2.1-2.5... 145 Ενότητα 3η: Διάλογος... 161 Διάλογος... 163 Κριτήρια για τον διάλογο 3.1-3.3... 168 Ενότητα 4η: Αναλφαβητισμός... 177 Αναλφαβητισμός... 179 Κριτήρια για τον αναλφαβητισμό 4.1-4.3... 183 00-LOGOS-EKFR-MAST-A-LYK.indd 10 30/07/2015 1:12

Ενότητα 5η: Νεότητα Εφηβεία... 193 Νεότητα Εφηβεία... 195 Κριτήρια για τη νεότητα εφηβεία 5.1-5.2... 198 Νεανική παραβατικότητα Σχολική βία... 203 Κριτήρια για τη νεανική παραβατικότητα σχολική βία 5.3-5.4... 207 Οικογένεια... 212 Κριτήρια για την οικογένεια 5.5-5.6... 215 Χάσμα γενεών... 221 Κριτήρια για το χάσμα γενεών 5.7-5.8... 223 Πρότυπα Είδωλα... 227 Κριτήρια για τα πρότυπα είδωλα 5.9-5.10... 230 Φιλία... 234 Κριτήρια για τη φιλία 5.11-5.12... 236 Ενότητα 6η: Ελεύθερος χρόνος Ψυχαγωγία... 241 Ελεύθερος χρόνος Ψυχαγωγία... 243 Κριτήρια για τον ελεύθερο χρόνο ψυχαγωγία 6.1-6.2... 246 Ενότητα 7η: Η τρίτη ηλικία... 253 Η τρίτη ηλικία... 255 Κριτήρια για την τρίτη ηλικία 7.1-7.2... 257 Ενότητα 8η: Μόδα Ενδυμασία... 263 Μόδα... 265 Ενδυμασία... 268 Κριτήρια για τη μόδα ενδυμασία 8.1-8.4... 270 Ενότητα 9η: Γέλιο Σάτιρα... 279 Γέλιο... 281 Κριτήρια για το γέλιο 9.1-9.2... 284 Σάτιρα... 288 Κριτήριο για τη σάτιρα 9.3... 289 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ... 293 00-LOGOS-EKFR-MAST-A-LYK.indd 11 30/07/2015 1:12

13 01-LOGOS-EKFR-MAST-A-LYK.indd 13 30/07/2015 1:17

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ I. ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ Δομικά στοιχεία παραγράφου Τα δομικά στοιχεία της παραγράφου είναι τα εξής: Θεματική περίοδος Λεπτομέρειες-σχόλια Κύρια και δευτερεύοντα νοήματα Kατακλείδα Η θεματική περίοδος αποτελεί για τον συγγραφέα οδηγό για την ανάπτυξη της ιδέας και καθορίζει το υλικό που θα περιλάβει στο γραπτό του. Βοηθά την παρακολούθηση του γραπτού προϊδεάζοντας τον αναγνώστη και βρίσκεται: στην αρχή, στη μέση της παραγράφου ή ταυτίζεται με την κατακλείδα, συνάγεται από τις βασικές ιδέες της. Οι λεπτομέρειες (σχόλια, νοήματα, πληροφορίες) αναπτύσσουν, επεξηγούν και διασαφηνίζουν το θέμα, όπως αυτό αναφέρεται στην κατευθυντήρια ιδέα της θεματικής περιόδου. Κατά την οργάνωση του υλικού θα χρειαστεί να διαχωρίσουμε τα κύρια από τα δευτερεύοντα στοιχεία. Τα κύρια νοήματα και οι βασικές πληροφορίες αποτελούν τη θεματική περίοδο, ενώ τα δευτερεύοντα νοήματα και οι δευτερεύουσες πληροφορίες το υλικό ανάπτυξης των θεματικών περιόδων, δηλαδή τις λεπτομέρειες. Η κατακλείδα περιλαμβάνει μια συγκεφαλαίωση του περιεχομένου της παραγράφου, ένα συμπέρασμα που προκύπτει αβίαστα από όσα αναπτύχθηκαν σ αυτήν ή περιέχει ένα σχόλιο του συγγραφέα. Συχνά παραλείπεται. Πλαγιότιτλος παραγράφου Πλαγιότιτλος: Πρόκειται για τη φράση/πρόταση με την οποία αποδίδουμε σύντομα και περιεκτικά το νόημα μιας παραγράφου ή μιας νοηματικής ενότητας κειμένου. Για να είναι εύστοχος ο πλαγιότιτλός μας, στην περίπτωση που ζητηθεί η καταγραφή 15 01-LOGOS-EKFR-MAST-A-LYK.indd 15 30/07/2015 1:17

του, θα πρέπει κατά την επεξεργασία μιας παραγράφου/ενότητας, αφού σημειώσουμε τα βασικά της μέρη (θεματική περίοδος/πρόλογος, λεπτομέρειες/σχόλια, κατακλείδα/συμπέρασμα), να εντοπίσουμε τις βασικές λέξεις-κλειδιά, που ουσιαστικά προβάλλουν τα κύρια νοήματα/ιδέες της, και στη συνέχεια να προσέξουμε τα εξής: Ο πλαγιότιτλος πρέπει να συνοψίζει ολόκληρο το νόημα της παραγράφου/ ενότητας, που συνήθως εντοπίζεται στη θεματική περίοδο παραγράφου ή στην αρχή της νοηματικής ενότητας, χωρίς όμως να βασίζεται μόνο σ αυτά. Στον πλαγιότιτλο μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε κάποια από τις λέξεις-κλειδιά της παραγράφου/ενότητας. Ο πλαγιότιτλος πρέπει να έχει πολύ μικρή έκταση (μία έως δύο αράδες). Ο πλαγιότιτλος μπορεί να έχει τη μορφή ονοματικής φράσης ή να είναι ολόκληρη (σύντομη πάντα) πρόταση με ρήμα. Αποφεύγουμε να χρησιμοποιήσουμε ως πλαγιότιτλο αυτούσια τη θεματική περίοδο ή την κατακλείδα της παραγράφου. Συνοχή παραγράφου / Διαρθρωτικές λέξεις Συνοχή είναι η μορφική σύνδεση των προτάσεων μεταξύ τους, η συνένωση/συγκόλληση/σύνδεση των νοημάτων με τη χρησιμοποίηση ειδικών μεταβατικών λέξεων ή φράσεων. Υπάρχουν αρκετές κατηγορίες τέτοιων διαρθρωτικών λέξεων, με τις οποίες επιτυγχάνουμε ποικίλες νοηματικές σχέσεις, όπως γίνεται φανερό στον ακόλουθο πίνακα. ΔIAPΘPΩTIKEΣ ΛEΞEIΣ αν, εκτός αν, σε περίπτωση που, εφόσον... με άλλα λόγια, δηλαδή, για παράδειγμα, για να γίνω σαφέστερος, ειδικότερα, όπως, λ.χ.... είναι αξιοσημείωτο, θα ήθελα να τονίσω, προπάντων, πράγματι, κατεξοχήν, το σημαντικότερο είναι... συγκεφαλαιώνοντας, επιλογικά, συμπερασματικά, συνοψίζοντας, άρα, λοιπόν, επομένως, κατά συνέπεια, έτσι, τελικά, συνεπώς... συμπληρωματικά, επιπρόσθετα, ακόμη, επίσης, παράλληλα, επιπλέον, εκτός από αυτό, παράλειψη θα ήταν... Όρος-προϋπόθεση Επεξήγηση, διασάφηση ενός νοήματος από άλλο Παράδειγμα Έμφαση, επιτονισμός ενός νοήματος από άλλο Συμπέρασμα NOHMATIKH ΣXEΣH Προσθήκη-πρόσθεση νοήματος σε άλλο 16 Λόγος και Έκφραση: Έκφραση-Έκθεση Α Λυκείου 01-LOGOS-EKFR-MAST-A-LYK.indd 16 30/07/2015 1:17

πρώτον/κατ αρχάς, δεύτερον..., τέλος, έπειτα, στη συνέχεια... κι αν ακόμη, κι ας, και αν... για να, προκειμένου να, με σκοπό να... επειδή, γιατί, διότι, αφού, εξαιτίας, λόγω, καθώς... βέβαια, ασφαλώς, αναμφίβολα... είτε... είτε, ή, μήτε... μήτε, ούτε... ούτε εξάλλου, ωστόσο, από την άλλη πλευρά... ύστερα, έπειτα, προηγουμένως, παράλληλα, ενώ, μόλις, έως ότου, τη στιγμή που, παλαιότερα, στο παρελθόν, σήμερα, στον αιώνα μας όπως, σαν, ανάλογα... αλλά, όμως, ωστόσο, από την άλλη πλευρά, απεναντίας, και όμως, αν και, παρόλο που, εντούτοις... όχι μόνο... αλλά και, όχι μόνο... αλλά και μην Τάξη, σειρά Παραχώρηση Σκοπός Αιτιολόγηση Βεβαίωση Διάζευξη Αλλαγή οπτικής γωνίας Χρονική σχέση Παραβολή/αναλογία Αντίθεση-εναντίωση μεταξύ νοημάτων -παραγράφων Επιδοτική αντιθετική σύνδεση (βαρύτητα στο β σκέλος της αντίθεσης) Σημείωση: Η αντίθεση μπορεί να πραγματοποιηθεί ακόμα και αν παραλείπονται οι αντιθετικοί σύνδεσμοι, αλλά και με αντιπαράθεση νοημάτων: π.χ. Δεν πλήττεται η φύση, καταστρέφεται με τις ανθρώπινες ενέργειες. Η συνοχή επιτυγχάνεται ακόμα και με τους εξής τρόπους: Με επανάληψη λέξης της προηγούμενης παραγράφου. Με αντωνυμία: Αντί της επανάληψης λέξης συχνά γίνεται χρήση της επαναληπτικής αντωνυμίας αυτός, -ή, -ό. Παράδειγμα Να καταγράψετε τις διαρθρωτικές λέξεις καθώς και τη νοηματική σχέση που αυτές δηλώνουν στην ακόλουθη παράγραφο: Πράγματι, η ιστορία του σχολείου είναι σε μεγάλο ποσοστό μυθολογία. Ο σημαντικότερος λόγος είναι ότι τα εγχειρίδια Ιστορίας αποσιωπούν τη σύγχρονη διάσταση της έννοιας έθνος και τη δημιουργία των εθνών, εμφανίζουν το ελληνικό έθνος σαν οντότητα περίπου 17 01-LOGOS-EKFR-MAST-A-LYK.indd 17 30/07/2015 1:17

αιώνια που την ενώνουν δεσμοί αίματος, σαν μια οικογένεια με απόλυτη ομοιογένεια, ανεπηρέαστη πολιτισμικά από τα κοινωνικά γενόμενα και την πορεία της ιστορίας στη μακρά διάρκεια. Η ιστορία του σχολείου χωρίζει τον κόσμο σε «εμάς» τους Έλληνες και τους «άλλους» λαούς. Αποδίδει σε «εμάς» τους Έλληνες μόνο δίκαια, ενώ στους «άλλους» αποδίδει είτε άδικες είτε συμφεροντολογικές πράξεις, αποδίδει όλα τα επιτεύγματα και τις πολεμικές νίκες στα χαρίσματα και στον ηρωισμό των Ελλήνων, ενώ όλα τα λάθη και τις πολεμικές ήττες στην αγριότητα των εχθρών και την αδιαφορία των συμμάχων, εμφανίζοντας έτσι την εκάστοτε ηγεσία του ελληνικού κράτους απολύτως ανεύθυνη για τις ήττες και τις καταστροφές. Η ιστορία του σχολείου ονομάζει απελευθερωτικούς συλλήβδην όλους τους πολέμους του ελληνικού κράτους και άρα εμφανίζει σαν αμυντική την επεκτατική πολιτική άλλων εποχών. Με τον διαχωρισμό των λαών σε «εμάς» και τους «άλλους» η ιστορία του σχολείου κατασκευάζει έμμεσα μια εικόνα «κακών» και «καλών» λαών και αυτή η ρατσιστική γενίκευση εμποδίζει επιπλέον τη δυνατότητα να σκεφθούν οι μαθητές οποιαδήποτε πιθανή συμμαχία και σύναψη σχέσεων με τους «κακούς» λαούς. Απόσπασμα από επιφυλλίδα της Άννας Φραγκουδάκη Απάντηση πράγματι: δηλώνει έμφαση ενώ: δηλώνει αντίθεση είτε... είτε: δηλώνει διάζευξη έτσι: δηλώνει συμπέρασμα άρα: δηλώνει συμπέρασμα επιπλέον: δηλώνει προσθήκη. Τρόποι ανάπτυξης των ιδεών μιας παραγράφου Το πιο δύσκολο στην ανάπτυξη μιας παραγράφου είναι η επιλογή της μεθόδου για την ανάπτυξη της θεματικής πρότασης. Κάποιες βασικές μέθοδοι αναπτύσσονται στη συνέχεια, ενώ ταυτόχρονα παρέχονται και παραδείγματα. 1. Παράγραφος με παραδείγματα Σ αυτόν τον τύπο παραγράφου καταφεύγουμε όταν θέλουμε να τεκμηριώσουμε μια θέση, παραθέτοντας ως αποδεικτικά στοιχεία παραδείγματα. Η παράγραφος διαρθρώνεται ως εξής: Θεματική περίοδος Λεπτομέρειες Kατακλείδα Διατύπωση του θέματος/της θέσης Παράθεση παραδειγμάτων (ή παραδείγματος) αντλημένων από την ιστορία, την εμπειρία, την καθημερινότητα ή τη φαντασία Συγκεφαλαίωση-συμπέρασμα 18 Λόγος και Έκφραση: Έκφραση-Έκθεση Α Λυκείου 01-LOGOS-EKFR-MAST-A-LYK.indd 18 30/07/2015 1:17

ΓΛΩΣΣΑ «Η γλώσσα δεν αποτελεί απλώς ένα μέσον επικοινωνίας, είναι και φορέας ηθικών αξιών και εργαλείο μαγείας». Οδ. Ελύτης Η σημασία της γλώσσας Με την εμφάνιση των πρώτων κοινωνιών προβάλλει η ανάγκη επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων. Ο πιο σημαντικός κώδικας επικοινωνίας για την αμοιβαία κατανόηση των ανθρώπων είναι η γλώσσα, αποτελούμενη από ένα σύνολο σημείων στηριγμένων σε αρχές και κανόνες. Η σωστή γνώση και χρήση της γλώσσας Το να μπορεί κανείς να χειρίζεται σωστά τη γλώσσα του, πράγμα σπάνιο σήμερα, αφενός έχει θετικές συνέπειες για τον ίδιο και αφετέρου συμβάλλει στη διαφύλαξη της γλώσσας μας. Αρχικά, η σωστή γνώση και χρήση της γλώσσας έχει ως αποτέλεσμα την οξύνοια και την καλλιέργεια της κριτικής ικανότητας, αφού η γλώσσα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον λόγο των αρχαίων Ελλήνων. Έτσι, όσο καλύτερα χειρίζεται κανείς τη γλώσσα του τόσο περισσότερο σκέφτεται, αλλά και αποκτά τη δυνατότητα να εκφράζει λεπτές σημασιολογικές αποχρώσεις μιας έννοιας. Με τον σωστό χειρισμό της γλώσσας ο άνθρωπος επιδίδεται σε μια προσπάθεια επιλογής κατάλληλων όρων, επιλέγει ή απορρίπτει λέξεις και τελικά αποκτά και πνευματική ευελιξία. Αντίθετα, όταν το λεξιλόγιο είναι πενιχρό και η γλώσσα χάνει την εκφραστική της δυνατότητα και τυποποιείται, τότε το άτομο χάνει την ικανότητα να σκέφτεται, με όλες τις αρνητικές προεκτάσεις που αυτό επιφέρει. Η γλώσσα σίγουρα συμβάλλει και ως μέσο εξατομίκευσης, αφού κάθε άνθρωπος τη χειρίζεται με τον δικό του προσωπικό τρόπο, γεγονός που συντελεί στην απόκτηση ενός ιδιαίτερου, εξατομικευμένου ύφους. Αν η γλώσσα είναι ρηχή, τυποποιημένη, υποβιβασμένη στο να λειτουργεί μόνο ως χρηστικό εργαλείο, τότε οι άνθρωποι χάνουν την ιδιαιτερότητά τους και οδηγούνται σε αγελαία γλωσσική συμπεριφορά και μαζοποίηση. Με τον ορθό χειρισμό της γλώσσας δεν δημιουργούνται αμφισημίες, αλλά επιτυγχάνεται σωστή επικοινωνία μεταξύ των ατόμων, με αποτέλεσμα να προάγονται οι 51 02-LOGOS-EKFR-MAST-A-LYK.indd 51 30/07/2015 1:19

κοινωνικές σχέσεις. Άλλωστε, με τη σωστή χρήση της γλώσσας από τους πολιτικούς μιας χώρας αποφεύγονται οι λαϊκιστικές ρήσεις, οι βερμπαλισμοί και θεμελιώνεται ο γνήσιος και ειλικρινής διάλογος. Φαινόμενα όπως ο ξύλινος λόγος και η κομματικοποίηση αποφεύγονται και προωθείται η υγιής ανταλλαγή απόψεων, που αποτελεί τον στυλοβάτη της δημοκρατίας. Κάθε έθνος έχει τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, που το διαφοροποιούν από τα άλλα. Αυτά αποτελούν την εθνική του ταυτότητα. Αν ένα έθνος θέλει να διατηρεί την εθνική του ανεξαρτησία και την ιδιαίτερη υπόστασή του, πρέπει να διατηρεί τα στοιχεία της εθνικής του ταυτότητας. Διαφορετικά, η απώλεια των στοιχείων αυτών θα οδηγήσει νομοτελειακά στην υποτέλεια. Πρωταρχικό στοιχείο εθνικής ταυτότητας είναι, φυσικά, η γλώσσα. Ειδικά για τη χώρα μας, η διατήρηση και η καλλιέργειά της έχουν ιδιαίτερη σημασία, αφού: ομιλείται μόνο στην Ελλάδα έχει το δικό της αλφάβητο έχει ιδιαιτερότητα και δεν μοιάζει με άλλη. Η γλώσσα άλλωστε είναι το μέσο έκφρασης του πολιτισμού μιας χώρας. Όταν λοιπόν αυτή χάνεται ή αλλοιώνεται, τότε αποκόπτεται κάθε δυνατότητα πρόσβασης στο παρελθόν και στον πολιτισμό μας. Σ αυτήν ενσαρκώνονται τα ήθη, τα έθιμα, η νοοτροπία και η παράδοση ενός τόπου. Είναι εύλογο λοιπόν πως σε μια εποχή «έμμεσης αποικιοκρατίας», όπου τα οικονομικά εύρωστα κράτη συρρικνώνουν τον πολιτισμό μιας χώρας με ασθενέστερη οικονομία, η μόνη ίσως δικλίδα ασφαλείας είναι η διατήρηση της πολιτιστικής μας ιδιαιτερότητας. Αυτή είναι απόρροια της διάσωσης της εθνικής μας γλώσσας, του καθρέφτη του πολιτισμού μας, των υψηλότερων διανοημάτων μας. Το γλωσσικό πρόβλημα Είναι βέβαιο πως υπάρχει σήμερα οξύ γλωσσικό πρόβλημα. Κι εννοούμε μ αυτό τη χαμηλή ποιότητα του λόγου μας, την υποβάθμιση της γλώσσας μας, τη βαθύτερη κρίση που μαστίζει τη γλωσσική μας επικοινωνία. Αίτια του γλωσσικού προβλήματος Ένα σημαντικό αίτιο της κρίσης της γλώσσας είναι ο χαρακτήρας της παιδείας. Πρόκειται για μια παιδεία τεχνοκρατική και εξειδικευμένη, που ολοένα χάνει το ανθρωπιστικό της περιεχόμενο. Έτσι, η γλώσσα φθίνει, φτωχαίνει, αφού η ίδια η εκπαίδευση δεν συμβάλλει στην άμβλυνση του προβλήματος, καθώς ο χαρακτήρας της οδηγεί στην αντιμετώπισή της ως χρηστικού εργαλείου. Η γλώσσα μας διδάσκεται ψυχρά, εγκεφαλικά και όχι βιωματικά. 52 Λόγος και Έκφραση: Έκφραση-Έκθεση Α Λυκείου 02-LOGOS-EKFR-MAST-A-LYK.indd 52 30/07/2015 1:19

Για τη διάβρωση του γλωσσικού αισθητηρίου ευθύνεται και η απομάκρυνση του Νεοέλληνα από την παράδοση, και ευρύτερα η πολιτιστική αλλοτρίωση. Η απόρριψη της παράδοσης οδήγησε στην άκριτη υιοθέτηση ξένων λέξεων. Σημαντική είναι η ευθύνη και των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Η κακομεταχείριση που υφίσταται η γλώσσα, με δεδομένη την τεράστια επίδραση που ασκούν στη διαμόρφωση του γλωσσικού αισθητηρίου, συνδέεται άμεσα μ αυτά. Τα λάθη που γίνονται από υποτιθέμενους γνώστες της γλώσσας θα πρέπει να προσεχτούν ιδιαίτερα, αφού αυτοί λειτουργούν ως πρότυπο για το ευρύ κοινό. Η τάση υπεραπλούστευσης, η θήρα της εντυπωσιακής έκφρασης, ο υπαινικτικός λόγος της διαφήμισης πλήττουν τη γλώσσα μας. Η εικόνα εξάλλου, η οποία αντικαθιστά την ανάγνωση και τη γραφή, απομακρύνει τον νέο από την επαφή με τον γραπτό λόγο και ευρύτερα με τον πνευματικό κάματο και τη γνωριμία κατ επέκταση με τη γλώσσα του. Η οπτική επικοινωνία, επειδή δεν λειτουργεί συμπληρωματικά με τη γλωσσική, αλλά μάλλον το αντίθετο, συρρικνώνει τη γλώσσα και την υποβαθμίζει. Αρνητικά επηρεάζει τη γλώσσα και ο τρόπος που τη χρησιμοποιούν οι πολιτικοί ηγέτες. Η πολιτική αλλοτρίωση αντανακλάται στη γλώσσα, η οποία γίνεται μέσο προώθησης πολιτικών σκοπιμοτήτων. Ο λαϊκισμός, ο ξύλινος λόγος, η δημαγωγία των πολιτικών συντελούν στην όξυνση της γλωσσικής αλλοτρίωσης. Η έλλειψη των διαπροσωπικών σχέσεων και η αναγωγή της επικοινωνίας σε τυπική, καταναγκαστική διαδικασία οξύνουν τη γλωσσική κρίση. Σ αυτή συμβάλλουν και οι γρήγοροι ρυθμοί της εποχής, που δεν αφήνουν περιθώριο για την ανάπτυξη διαλόγου. Λύσεις του γλωσσικού προβλήματος Το θέμα της γλώσσας είναι πρωταρχικά θέμα παιδείας και εκπαίδευσης. Πρέπει να γίνει γνωστή η γλώσσα σε όλη την ιστορική διαδρομή της, την αρχαία, τη βυζαντινή και τη νεοελληνική φάση της. Είναι ανάγκη να διδαχτούμε σωστά τη γλώσσα μας, βιωματικά και όχι μόνο εγκεφαλικά και αποσπασματικά. Θα πρέπει η διδασκαλία της να γίνεται με κατάλληλα βοηθήματα γραμματικής, σύνταξης και λεξιλογίου με σωστά οργανωμένες ασκήσεις. Μια νέα αντιμετώπιση της διδασκαλίας θα μπορούσε να δημιουργεί κίνητρα για γνώση και όχι αποστροφή. Μ αυτόν τον τρόπο ο αρχαίος ελληνικός λόγος θα γινόταν πηγή δημιουργίας και αυτοσυνειδησίας του Έλληνα. Θα πρέπει να αξιοποιηθούν οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές με τη δημιουργία ποιοτικών προγραμμάτων γλώσσας. Η εξ αποστάσεως παιδεία με προγράμματα γλώσσας και ευρύτερα η αξιοποίηση της σύγχρονης τεχνολογίας των πολυμέσων είναι ένα όπλο που μπορεί να αξιοποιηθεί. 53 02-LOGOS-EKFR-MAST-A-LYK.indd 53 30/07/2015 1:19

Επιτακτική προβάλλει και η ανάγκη τα παιδιά να διαβάζουν εξωσχολικά κείμενα: βιβλία, εφημερίδες, περιοδικά με προσεγμένο λόγο. Ιδιαίτερα προσεκτικοί θα πρέπει να είναι και όσοι έχουν πρόσβαση στα μέσα μαζικής ενημέρωσης (δημοσιογράφοι, πολιτικοί, πνευματικοί άνθρωποι). Επειδή αυτοί ως γλωσσικά πρότυπα ασκούν μεγάλη επιρροή, θα πρέπει να χειρίζονται σωστά τη γλώσσα. Εκτός απ αυτό όμως, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης θα μπορούσαν να συμβάλουν θετικά με παρουσίαση εκπαιδευτικών εκπομπών που θα έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου, αλλά και θα εμφυσούσαν στο κοινό το ενδιαφέρον για τη σωστή εκμάθηση και διάσωση της εθνικής μας γλώσσας. Επίσης, οι υψηλά ιστάμενοι θα έπρεπε να ελέγχουν τον υποτιτλισμό, τον λόγο των διαφημίσεων, ο οποίος κατακλύζεται από νεολογισμούς και ευφυολογήματα που διαβρώνουν τη γλώσσα μας, ώστε να προστατέψουν και να αναβαθμίσουν το γλωσσικό αισθητήριο του Έλληνα. Τέλος, σημαντικά θα βελτίωνε τη χρήση της γλώσσας μας η λήψη ουσιαστικών μέτρων εκ μέρους της πολιτείας για την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού. ΚΡΙΤΗΡΙΟ 1.1 * KEIMENO [H σημασία της γλώσσας] Αν κάποιος αμφιβάλλει για τη σημασία της γλώσσας στη ζωή του, αρκεί να σκεφτεί για μια στιγμή πόσο απίστευτα περιορισμένος θα ήταν χωρίς τη γλώσσα. Οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις με φίλους και γνωστούς εξαρτώνται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τη γλώσσα. Εξάλλου, οι άνθρωποι σήμερα γνωρίζουν πολύ περισσότερα πράγματα από τους ανθρώπους των προηγούμενων γενεών. Αυτό συμβαίνει γιατί η γλώσσα βοήθησε το μεγαλύτερο μέρος της γνώσης να περάσει από τη μια γενιά στην άλλη. Επομένως, το να γνωρίζει κανείς καλά τη γλώσσα είναι απολύτως απαραίτητο. Τι είναι, όμως, η γλώσσα; Διατυπώθηκε ο ορισμός ότι η γλώσσα είναι «ένα συμβατικό σύστημα επικοινωνιακών ήχων και μερικές φορές (αν και όχι απαραίτητα) γραπτών συμβόλων». Σ αυτόν τον ορισμό η κρίσιμη λέξη είναι το επίθετο «επικοινωνιακών», επειδή η πρωταρχική λειτουργία της γλώσσας είναι η επικοινωνία. Βέβαια, με τη γλώσσα επιτελούνται και άλλες λειτουργίες. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι χρησιμοποιούμε τη γλώσσα για να σκεφτόμαστε, να καταγράφουμε πληροφορίες, να συνειδητοποιούμε και να εκφράζουμε συναισθήματα, να εκφράζουμε την ταύτισή μας με μια ομάδα κ.λπ. * Οι απαντήσεις στα Κριτήρια δίνονται στο τέλος του βιβλίου. 54 Λόγος και Έκφραση: Έκφραση-Έκθεση Α Λυκείου 02-LOGOS-EKFR-MAST-A-LYK.indd 54 30/07/2015 1:19

Αναμφίβολα, η γλώσσα είναι ένα εντυπωσιακό επίτευγμα 1 των ανθρώπων. Υπάρχουν όμως άλλα είδη που κάνουν χρήση της γλώσσας; Ίσως κάποιος έδινε καταφατική απάντηση σκεπτόμενος για παράδειγμα τους παπαγάλους που λένε μερικές λέξεις. Ωστόσο, οι παπαγάλοι, ακόμα και αν προσπαθούν να επικοινωνήσουν, δεν χρησιμοποιούν γλώσσα με την πλήρη σημασία της έννοιας, επειδή δεν ακολουθούν κανόνες ούτε δείχνουν την ευελιξία στη χρήση της γλώσσας που δείχνουν οι άνθρωποι. Στην καθημερινή μας ζωή οι περισσότεροι από εμάς κάνουμε εκτεταμένη χρήση τεσσάρων βασικών γλωσσικών δεξιοτήτων. Αυτές είναι οι ακόλουθες: ακούμε την ομιλία, διαβάζουμε, μιλάμε και γράφουμε. Είναι ίσως φυσικό να υποθέσουμε πως οι τέσσερις κεντρικές γλωσσικές δεξιότητες κάθε ανθρώπου μπορούν να είναι συνολικά ισχυρές ή αδύναμες. Αυτό το συμπέρασμα μπορεί συχνά, αλλά όχι πάντα, να είναι σωστό σε σχέση με την εκμάθηση της μητρικής γλώσσας. Όμως, ακόμη και στη μητρική τους γλώσσα, πολλοί άνθρωποι καλλιεργούν μία μόνο γλωσσική δεξιότητα, επειδή έχει ιδιαίτερη σχέση με τα ενδιαφέροντά τους ή τη σταδιοδρομία τους. Για παράδειγμα, οι συγγραφείς και οι επιμελητές κειμένων πρέπει να έχουν υψηλά αναπτυγμένες δεξιότητες γραφής, οι ηθοποιοί, πολιτικοί και δικηγόροι χρειάζονται αναπτυγμένες δεξιότητες στην ομιλία. Τέλος, οι διαφορές στις τέσσερις βασικές γλωσσικές δεξιότητες είναι συνήθως πιο εμφανείς, όταν εστιάζουμε στην απόκτηση μιας δεύτερης γλώσσας. M. W. Eysenck (2010), Βασικές Αρχές Γνωστικής Ψυχολογίας, (μετάφραση Μ. Κουλεντιανού), 309-310, Αθήνα: Gutenberg (διασκευή) Α ΟΜΑΔΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Α1. Με ποιους τρόπους, σύμφωνα με το κείμενο, καλλιεργούνται οι γλωσσικές δεξιότητες; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. (60-80 λέξεις) (μονάδες 15) Α2. α. Να επισημάνετε δύο από τις διαρθρωτικές λέξεις με τις οποίες επιτυγχάνεται η συνοχή στις περιόδους της πρώτης παραγράφου (Αν κάποιος απαραίτητο) του κειμένου. (μονάδες 5) β. Να αιτιολογήσετε τη χρήση τους. (μονάδες 5) Β1. Να δημιουργήσετε από μία πρόταση χρησιμοποιώντας το αντώνυμο καθεμιάς από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: γνωρίζουν, απαραίτητο, καταφατική, εκτεταμένη, σωστό. (μονάδες 10) Β2. α. Να επισημάνετε στο κείμενο δύο παραδείγματα μεταφορικής/συνυποδηλωτικής χρήσης της γλώσσας. (μονάδες 10) β. Να αιτιολογήσετε τη χρήση τους. (μονάδες 5) 1. επίτευγμα: επιτυχία, κατόρθωμα 55 02-LOGOS-EKFR-MAST-A-LYK.indd 55 30/07/2015 1:19

Β ΟΜΑΔΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Α1. Με ποια επιχειρήματα τεκμηριώνει ο συγγραφέας την άποψή του για τη σημασία της γλώσσας στη ζωή του ανθρώπου; (60-80 λέξεις) (μονάδες 15) Α2. α. Πώς επιτυγχάνεται η συνοχή ανάμεσα στην πρώτη και τη δεύτερη παράγραφο του κειμένου; (μονάδες 5) β. Πώς επιτυγχάνεται η συνοχή ανάμεσα στη δεύτερη και την τρίτη παράγραφο του κειμένου; (μονάδες 5) Β1. Να συντάξετε μία παράγραφο 60-80 λέξεων στην οποία να χρησιμοποιήσετε τις παρακάτω λέξεις/φράσεις με βάση τη σημασία τους στο κείμενο: σημασία της γλώσσας, κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, λειτουργία της γλώσσας, ενδιαφέροντα, δεξιότητες. (μονάδες 10) Β2. α. Να επισημάνετε στο κείμενο δύο όρους του ειδικού λεξιλογίου. (μονάδες 10) β. Να αιτιολογήσετε τη χρήση τους. (μονάδες 5) Γ. ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Στο πλαίσιο ενός αφιερώματος που επεξεργάζεται η εφημερίδα του σχολείου σας σε θέματα που αφορούν τη γλώσσα, να συντάξετε ένα άρθρο στο οποίο θα αναλύετε τα οφέλη της γνώσης και της σωστής χρήσης του γλωσσικού μας κώδικα. (μονάδες 50) ΚΡΙΤΗΡΙΟ 1.2 * KEIMENO Υπάρχει ιδανικός ομιλητής της γλώσσας; Δεν υπάρχει στη γλώσσα «ιδανικός ομιλητής». Θα διατυπώσω εδώ μερικές σκέψεις για το θέμα αυτό, τις οποίες θέτω στην κρίση των αναγνωστών. Κατ αρχάς, τι θα σήμαινε και ποιος θα χαρακτηριζόταν «ιδανικός ομιλητής»; Θα ήταν, νομίζω, αυτονόητα αυτός που κατέχει πλήρως τη μητρική του γλώσσα σε όλα τα επίπεδα και που τη χρησιμοποιεί άψογα στον προφορικό και τον γραπτό του λόγο. Τι σημαίνει όμως αυτό στην πράξη; Ότι γνωρίζει άριστα όλο τον λεξιλογικό θησαυρό μιας γλώσσας, όλο τον γραμματικό μηχανισμό και όλες τις δυνατές συντακτικές λειτουργίες της γλώσσας. Ακόμη, * Οι απαντήσεις στα Κριτήρια δίνονται στο τέλος του βιβλίου. 56 Λόγος και Έκφραση: Έκφραση-Έκθεση Α Λυκείου 02-LOGOS-EKFR-MAST-A-LYK.indd 56 30/07/2015 1:19