Τραπεζούς (Βυζάντιο), Ναός Παναγίας Χρυσοκεφάλου

Περίληψη : Η Παναγία Χρυσοκέφαλος ήταν ο πρώτος μητροπολιτικός ναός της Τραπεζούντας, αλλά και ο επίσημος αυτοκρατορικός και ταφικός ναός των Μεγάλων Κομνηνών, γι αυτό και μνημονεύεται στις πηγές ως «μεγάλη εκκλησία» και παρομοιάζεται με την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης. Φέρεται να έχει χτιστεί σε δύο φάσεις, πριν από το 913/914 και κατά το δεύτερο ήμισυ του 13ου αιώνα. Μετά την άλωση της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς, το 1461, έπαψε να είναι μητροπολιτικός ναός και μετατράπηκε στο κύριο μουσουλμανικό τέμενος της πόλης (Fatih Orta ή Büyük Camii). Χρονολόγηση Α φάση (αβέβαιη): πριν από το 913/914 (terminus ante quem) Β φάση: πρώτο ήμισυ 13ου αιώνα (1214-1235) Γεωγραφικός Εντοπισμός Μεσόκαστρο (Μέσον Φρούριον, Ορτά Χισάρ), Τραπεζούντα 1. Ιστορία Η προσωνυμία «Χρυσοκέφαλος» του ναού της Παναγίας οφείλεται πιθανότατα στις επιχρυσωμένες χάλκινες πλάκες που υποτίθεται ότι κάλυπταν τη στέγη του. 1 Σύμφωνα όμως με τον Ιωσήφ Λαζαρόπουλο (14ος αι.), η ονομασία αυτή γνωστή ήδη από την εποχή του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου (1042 1055) προέρχεται από μία χρυσή εικόνα της Θεοτόκου που υπήρχε μέσα στο ναό, στερεωμένη ίσως σε κάποιο κίονα. 2 1.1. Χρήσεις Η Χρυσοκέφαλος ήταν ο πρώτος μητροπολιτικός ναός της Εκκλησίας της Τραπεζούντας, αλλά και ο επίσημος αυτοκρατορικός και ταφικός ναός των Μεγάλων Κομνηνών, γι αυτό και μνημονεύεται στις πηγές ως «μεγάλη εκκλησία» 3 και παρομοιάζεται με την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης. Όπως μας πληροφορεί ομιχαήλ Πανάρετος, 4 εδώ τάφηκαν οι αυτοκράτορες Ανδρόνικος Α Γίδων (1235) και Ιωάννης Β (1297), η αυτοκράτειρα Θεοδώρα Καντακουζηνή (1426), σύζυγος του Αλεξίου Δ, καθώς και ο ίδιος ο Αλέξιος Δ (1429), κατά τη μαρτυρία του Λαόνικου Χαλκοκονδύλη. 5 Σύμφωνα με το Χρονικό του Πανάρετου 6 επίσης, στον άμβωνα του ναού στέφθηκε, το Σεπτέμβριο του 1342, αυτοκράτορας ο Ιωάννης Γ Μέγας Κομνηνός (1342 1344). Κατά την ίδια πηγή, 7 εδώ τάφηκαν οι μητροπολίτες Βαρνάβας (1333) και Νήφων (1364) αλλά και άλλα επιφανή πρόσωπα που διακρίθηκαν για τις υπηρεσίες τους στο κράτος και την Εκκλησία. Μεταξύ των ετών 1382 1389, όπως μας πληροφορεί ο Ιωσήφ Λαζαρόπουλος, 8 εδώ ετάφη και ο Διονύσιος, ο ιδρυτής της ομώνυμης μονής του Αγίου Όρους. 2. Αρχιτεκτονική περιγραφή O ναός της Παναγίας Χρυσοκεφάλου, που αποτελούσε αρχικά το καθολικό μοναστηριακού συγκροτήματος, δεσπόζει στο μέσο της οχυρωμένης πόλης. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο της τρίκλιτης θολωτής βασιλικής με νάρθηκα και υπερώα. Το κεντρικό κλίτος είναι πλατύτερο και υψηλότερο, ενώ τα πλάγια στενότερα και χαμηλότερα. 9 Ανατολικά από τα κλίτη διαμορφώνονται τετράγωνα θολωτά διαμερίσματα και μόνο το κεντρικό απολήγει σε πεντάπλευρη αψίδα, χαρακτηριστικό που συνδέθηκε με μια πρώιμη χρονολόγηση. 10 Πάνω από το νάρθηκα και τα πλάγια κλίτη υπάρχουν τα θολωτά υπερώα (κατηχούμενα), τα οποία Δημιουργήθηκε στις 19/1/2018 Σελίδα 1/9

επικοινωνούν μέσω μιας κλίμακας με το βορειοανατολικό διαμέρισμα και με τοξοστοιχίες με τον κυρίως ναό. 11 Η απουσία αψίδας στο βορειοανατολικό διαμέρισμα ερμηνεύεται από το γεγονός ότι εδώ βρίσκονταν τα αυτοκρατορικά βεστιάρια (μετατόριο), τα οποία έπρεπε να έχουν άμεση επαφή με το Βήμα και τα υπερώα. Μεταγενέστερα προστέθηκαν ο σταυρός, ο τρούλος, ο εξωνάρθηκας και οι στοές στη βόρεια και νότια πλευρά καθώς και η μικρότερη ημικυκλική αψίδα στο νοτιοανατολικό διαμέρισμα. 2.1. Διαστάσεις Ο ναός της Παναγίας Χρυσοκεφάλου ήταν ο μεγαλύτερος 12 της Τραπεζούντας. Το μήκος του ανέρχεται σε 28,63 μ., το πλάτος σε 15,05 μ. και το ύψος του σε 11,83 μ. Ο τρούλος, που στηρίζεται μέσω των σφαιρικών τριγώνων (λοφίων) σε τέσσερις πλίνθινους πεσσούς, έχει ύψος 6,37 μ. και διάμετρο 6,90 μ. 13 και φωτίζεται από δώδεκα τοξωτά παράθυρα που περιβάλλονται εξωτερικά από αντίστοιχα αψιδώματα. 2.2. Διάκοσμος Ο ναός δεν ήταν κοσμημένος με ανάγλυφα ή άλλα γλυπτά, παρά μόνο με μωσαϊκά. Οι μαρμάρινοι ραβδωτοί ιωνικοί κίονες και τα κιονόκρανα της βόρειας στοάς προέρχονται από προγενέστερο οικοδόμημα. 14 Οι πλευρές, βόρεια και νότια, της αψίδας του Ιερού Βήματος καλύπτονταν στο κατώτερο μέρος τους με ορθομαρμάρωση, η οποία διακοπτόταν από ένθετες μωσαϊκές διακοσμήσεις από ποικιλόχρωμες μαρμάρινες ψηφίδες και ρόδακες. 15 Τα μαρμάρινα θωράκια του κεντρικού τοίχου της αψίδας είναι ακόμη ορατά. Με πολύχρωμα μάρμαρα, κυρίως με παραστάσεις ροδάκων (opus sectile), ήταν καλυμμένο και το δάπεδο του ναού. 16 Τα ανώτερα μέρη της αψίδας, πάνω από την ορθομαρμάρωση, οι εσωτερικές και εξωτερικές επιφάνειες των τοίχων του ναού, οι επιφάνειες των τόξων και των θόλων διακοσμούνταν με ψηφιδωτά που σήμερα είναι καλυμμένα με κονίαμα. Υπάρχουν ποικίλες αναφορές για απεικονίσεις του Ευαγγελισμού και των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. 17 Δε σώζεται επίσης κανένα κατάλοιπο από τα αυτοκρατορικά λειτουργικά έπιπλα, αλλά ούτε και από τα μεγαλόπρεπα ταφικά μνημεία που υπήρχαν στο ναό και στον περιβάλλοντα χώρο του, τα οποία μας είναι γνωστά από τις πηγές. 3. Οικοδομική 3.1. Γενικά στοιχεία Ο ναός είναι χτισμένος από πελεκητούς λίθους, συνδεόμενους μεταξύ τους με κονίαμα, κατά το ισόδομο σύστημα. Εξαιτίας της γεωλογικής διαμόρφωσης του εδάφους, ο λίθος ήταν άφθονος στην περιοχή, γι αυτό και χρησιμοποιήθηκε ευρέως, όπως και η τεχνική, τόσο στα δημόσια όσο και στα ιδιωτικά κτήρια της πόλης. 18 Σε αντίθεση με άλλους βυζαντινούς ναούς, στους οποίους χρησιμοποιείται κατά κόρον η οπτή πλίνθος στην εξωτερική διακόσμηση, ο πελεκητός λίθος αποτελεί την κύρια αρχιτεκτονική διακόσμηση της Παναγίας Χρυσοκεφάλου. Οπτοί πλίνθοι χρησιμοποιήθηκαν στην επίστεψη και στα τόξα ορισμένων παραθύρων, όπως στους ναούς της Αγίας Άννας και του Αγίου Ευγενίου. Λεπτοί τετράγωνοι πλίνθοι χρησιμοποιήθηκαν και στα μικρά τόξα του νάρθηκα. 19 Η περιορισμένη αυτή χρήση της πλίνθου εξηγεί και την απουσία τρίλοβων Δημιουργήθηκε στις 19/1/2018 Σελίδα 2/9

ανοιγμάτων, στοιχείο συχνό σε άλλους ναούς της περιόδου. 20 3.2. Οικοδομικές φάσεις και στοιχεία χρονολόγησης Καθώς ο ναός ήταν ο πιο σημαντικός της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, υπέστη αρκετές μεταβολές. Η μεγαλύτερη αλλαγή στην κάτοψη σημειώθηκε με την προσθήκη του τρούλου και του σταυρού στον αρχικό ναό, πιθανόν βασιλική με υπερώα. Η S. Ballance 21 προσπάθησε να αποδείξει με πειστικότητα τις οικοδομικές φάσεις του ναού και να συμπληρώσει τις αβέβαιες χρονολογήσεις. Έτσι, απέδωσε ορισμένες αρχιτεκτονικές φάσεις στη διάρκεια των 10ου, 11ου και 12ου αιώνων, τις οποίες οι A.Α.Μ. Bryer και D. Winfield 22 μετέθεσαν χρονολογικά, χωρίς ωστόσο να αποκλείουν την ύπαρξη προγενέστερου του 10ου αιώνα ναού, 23 η μορφή του οποίου παραμένει προς το παρόν άγνωστη. Οι δύο μελετητές προσπάθησαν να συνδέσουν τις μεταβολές που υπέστη σταδιακά ο ναός με τις αντίστοιχες ιστορικές μαρτυρίες. Έτσι, θεωρούν ότι η θολωτή τρίκλιτη βασιλική η οποία περιλάμβανε μια αψίδα, το νάρθηκα, το μετατόριο στο βορειοανατολικό διαμέρισμα, τα υπερώα πάνω από το νάρθηκα και τα κλίτη (προσιτά από το μετατόριο), και πιθανότατα τον άμβωνα και το μαρμαροθετημένο (opus sectile) δάπεδο χτίστηκε μετά το 1214 (μετά την ήττα των Κομνηνών από τους Λασκαρίδες και τους Σελτζούκους) και ολοκληρώθηκε ως το 1235. Η προσθήκη ορισμένων χαρακτηριστικών (μετατόριο, άμβωνας, υπερώα) μετά το 1214 συνδέεται με τις ειδικές λειτουργίες του ναού, τις στέψεις δηλαδή των Μεγάλων Κομνηνών που τελούνταν εδώ. Μετά το 1222 τοποθετούν οι μελετητές και την κατασκευή του μαρμαροθετημένου δαπέδου, βασισμένοι σε μία ενεπίγραφη πλάκα που ενσωματώθηκε σ αυτό σε δεύτερη χρήση πάνω σε αυτήν αναγράφεται το όνομα Αλέξιος Κομνηνός, τον οποίο ταύτισαν με τον Αλέξιο Α Μέγα Κομνηνό (1204 1222) και όχι με το Βυζαντινό αυτοκράτορα Αλέξιο Α Κομνηνό (1081 1118), αφού κατά το μεγαλύτερο διάστημα της βασιλείας του η Τραπεζούντα βρισκόταν σε αναβρασμό. Προκύπτει συνεπώς η σύνδεση της φάσης αυτής με τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Α Γίδωνα (1222 1235), ο οποίος, όταν ο σουλτάνος Μελίκ πολιόρκησε την πόλη το 1223, πέρασε την απελπιστική νύχτα της πολιορκίας προσευχόμενος στο ναό με έναν μοναχό της μονής ονόματι Γεράσιμο. 24 Μετά τη νίκη του κατά του σουλτάνου, όπως μαρτυρεί ο Ιωσήφ Λαζαρόπουλος, 25 ο αυτοκράτορας από τα λάφυρα που πήρε δώρισε στην εικόνα της Χρυσοκεφάλου πολύτιμους λίθους, μαργαριτάρια και ένα θαυμάσιο Ευαγγέλιο «εἶτα ὁ βασιλεὺς θέλων ἀπονεῖμαι τῇ Θεοτόκω [...] τὰ εἰκότα». Η επόμενη φάση, σύμφωνα με τους μελετητές, 26 ανήκει στην περίοδο αρχιερατείας του μητροπολίτη Ακακίου (1339 1351) και συνδέεται με την πυρπόληση της πόλης το 1341 από τους Τουρκομάνους, την οποία μνημονεύει ο Πανάρετος. Κατά τη φάση αυτή, 27 μετά το 1341 οπότε εξασθενεί η απειλή των Τουρκομάνων σημειώνεται μια μεγάλη ανακατασκευή που περιλαμβάνει την ανύψωση του θόλου, την εισαγωγή του σταυρού και του τρούλου, ίσως την προσθήκη του εξωνάρθηκα και την επέκταση των κατηχουμένων, αλλά και την επέκταση του μετατορίου, την προσθήκη της βόρειας και ίσως της νότιας στοάς, καθώς και της νότιας αψίδας. Οι προσθήκες αυτές, και ιδιαίτερα η επέκταση του μετατορίου και των κατηχουμένων, άρμοζαν σ έναν αυτοκρατορικό ναό, δεν υπάρχουν όμως γραπτές πηγές που να μνημονεύουν και κατ επέκταση να χρονολογούν αυτές τις αλλαγές. Αρκετές τροποποιήσεις σημειώθηκαν μετά την άλωση της πόλης της Τραπεζούντας (1461), οπότε ο ναός μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος. Στη βόρεια πλευρά του ναού ανοίχθηκε είσοδος και προστέθηκαν κοντά σ αυτήν, αλλά και στην ανατολική πλευρά του ναού, πρόχειρες ξύλινες κατασκευές. Στα Δημιουργήθηκε στις 19/1/2018 Σελίδα 3/9

νοτιοανατολικά του ναού τα τόξα του νότιου κλίτους καταστράφηκαν και προστέθηκε το μιχράμπ. Επίσης, τα παράθυρα των υπερώων κλείστηκαν και μετατράπηκαν σε κόγχες. 28 4. Σημερινή κατάσταση Από το αρχικό μοναστηριακό συγκρότημα, το οποίο απαρτιζόταν από τοξωτά μοναστικά κτήρια και πιθανότατα από το επισκοπικό μέγαρο, δε σώζεται παρά μόνο το καθολικό. Η κρήνη που υπήρχε στη νότια πλευρά του ναού, με κρουνό σε σχήμα κεφαλής δράκοντα, ίσως καταστράφηκε το 1877. 29 Κατά το 1917, οπότε η Τραπεζούντα βρισκόταν υπό την κατοχή των ρωσικών στρατευμάτων, η αρχαιολογική αποστολή με επικεφαλής το F. Uspenkij απομάκρυνε όλα τα προσκτίσματα που είχαν κατασκευαστεί στην ανατολική και βόρεια πλευρά του ναού μετά τη μετατροπή του σε μουσουλμανικό τέμενος. 30 Ένα χρόνο αργότερα (1918), μετά τη φυγή των ρωσικών στρατευμάτων, καταστράφηκε από τους Τούρκους και ο τάφος του Αλεξίου Δ που υπήρχε στο πίσω μέρος του ναού, ανατολικά της αψίδας. 31 Έκτοτε η μητρόπολη της Τραπεζούντας, το σημαντικότερο τζαμί της πόλης από το 1461 έως σήμερα, έχει υποστεί σοβαρές επεμβάσεις. Στη διάρκεια της ανακαίνισης του 1988, το πολυτελέστατο βυζαντινό δάπεδο και το μαρμαροθέτημα της αψίδας του ιερού καλύφθηκαν με τσιμέντο. 32 1. Βaklanov, Ν., Deux Monuments Byzantins de Trébizonde. 1. L Église de Saint Eugène, 2. La Chrysocéphalos, Byzantion 4 (1927/1928), σελ. 389. 2. Λαζαρόπουλος, Ιωάννης (Ιωσήφ, Μητροπολίτης Τραπεζούντος), Έτι σύνοψις των του αγίου θαυμάτων μερική εκ των πλείστων, στο Papadopoulos Kerameus, A. (επιμ.), Fontes historiae imperii Trapezuntini (Amsterdam 1965), σελ. 115. Βλ. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ. 239, σημ. 452 Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4 5 (1933), σελ. 379 380, 386, 390. 3. Λαζαρόπουλος, Ιωάννης (Ιωσήφ, Μητροπολίτης Τραπεζούντος), Έτι σύνοψις των του αγίου θαυμάτων μερική εκ των πλείστων, στο Papadopoulos- Kerameus, A. (επιμ.), Fontes historiae imperii Trapezuntini (Amsterdam 1965), σελ. 115, παρ. 18. Βλ. Χρύσανθος, Μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 389, σημ. 5. 4. Πανάρετος, Μιχαήλ, Χρονικόν, στο Λάμπρος, Σ. (επιμ.), «Το Τραπεζουντιακόν Χρονικόν του Πρωτοσεβαστού και Πρωτονοταρίου Μιχαήλ Παναρέτου», Νέος Ελληνομνήμων 4 (1907), σελ. 293, παρ. 56. Βλ. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 392, σημ. 5-7. 5. Χαλκοκονδύλης, Λαόνικος, Αποδείξεις Ιστοριών δέκα, Βιβλ. 9, στο Bekker, I. (επιμ.), Laonici Chalcocondylae Atheinsis historiarum libri decem (Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Bonn 1834), σελ. 463 464. Βλ. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4 5 (1933), σελ. 387, σημ. 1. 6. Πανάρετος, Μιχαήλ, Χρονικόν, στο Λάμπρος, Σ. (επιμ.), «Το Τραπεζουντιακόν Χρονικόν του Πρωτοσεβαστού και Πρωτονοταρίου Μιχαήλ Παναρέτου», Νέος Ελληνομνήμων 4 (1907), σελ. 273, παρ. 12. Βλ. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4 5 (1933), σελ. 392, σημ. 3. 7. Πανάρετος, Μιχαήλ, Χρονικόν, στο Λάμπρος, Σ. (επιμ.), «Το Τραπεζουντιακόν Χρονικόν του Πρωτοσεβαστού και Πρωτονοταρίου Μιχαήλ Παναρέτου», Νέος Ελληνομνήμων 4 (1907), σελ. 285, παρ. 35. Βλ. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ. 242, σημ. 471 Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4 5 (1933), σελ. 250, σημ. 3, σελ. 392, σημ. 9, σελ. 393, σημ. 4. Δημιουργήθηκε στις 19/1/2018 Σελίδα 4/9

8. Λαζαρόπουλος, Ιωάννης (Ιωσήφ, Μητροπολίτης Τραπεζούντος), Έτι σύνοψις των του αγίου θαυμάτων μερική εκ των πλείστων, στο Papadopoulos- Kerameus, A. (επιμ.), Fontes historiae imperii Trapezuntini (Amsterdam 1965), σελ. 131. Βλ. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ. 239, σημ. 446. 9. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ. 238 Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 382 Βaklanov, Ν., Deux Monuments Byzantins de Trébizonde. 1. L Église de Saint Eugène, 2. La Chrysocéphalos, Byzantion 4 (1927/1928), σελ. 379. 10. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ. 241, σημ. 462 Ballance, S., The Byzantine Churches of Trebizond, Anatolian Studies 10 (1960), σελ. 149. 11. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 383 Βaklanov, Ν., Deux Monuments Byzantins de Trébizonde. 1. L Église de Saint Eugène, 2. La Chrysocéphalos, Byzantion 4 (1927/1928), σελ. 379. 12. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 379. 13. Millet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, Bulletin de Correspondance Hellénique 19 (1895), σελ. 451 Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 384. 14. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ. 239. 15. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 385 Millet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, Bulletin de Correspondance Hellénique 19 (1895), σελ. 458-459. 16. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 386 Millet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, Bulletin de Correspondance Hellénique 19 (1895), σελ. 458. 17. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ. 239 18. Millet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, Bulletin de Correspondance Hellénique 19 (1895), σελ. 456 Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 379. 19. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 383 Βaklanov, Ν., Deux Monuments Byzantins de Trébizonde. 1. L Église de Saint Eugène, 2. La Chrysocéphalos, Byzantion 4 (1927/1928), σελ. 382. 20. Millet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, Bulletin de Correspondance Hellénique 19 (1895), σελ. 456. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 379. 21. Ballance, S., The Byzantine Churches of Trebizond, Anatolian Studies (1960), σελ. 151. Βλ. επίσης Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ. 239, σημ. 454 (όπου και πρόσθετη βιβλιογραφία). 22. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ. 239 κ.ε. 23. Δεν υπάρχουν στοιχεία για τη μορφή του ναού κατά την περίοδο αυτή, παρά μόνο μία επιγραφή του 913/914 στην οποία αναφέρεται ο μητροπολίτης Βασίλειος, γεγονός που αποδεικνύει ότι ο ναός ήταν μητροπολιτικός. Η παράδοση που αναφέρουν αρκετοί μελετητές, ότι ο ναός ιδρύθηκε τον 4ο αιώνα από τον Αννιβαλιανό, τον ανιψιό του Μεγάλου Κωνσταντίνου, θα πρέπει να απορριφθεί. Βλ. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ. 240, σημ. 455. Επίσης, Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 380 Millet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, Bulletin de Δημιουργήθηκε στις 19/1/2018 Σελίδα 5/9

Correspondance Hellénique 19 (1895), σελ. 421. 24. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ. 240. 25. Λαζαρόπουλος, Ιωάννης (Ιωσήφ, Μητροπολίτης Τραπεζούντος), Έτι σύνοψις των του αγίου θαυμάτων μερική εκ των πλείστων, στο Papadopoulos- Kerameus, A. (επιμ.), Fontes historiae imperii Trapezuntini (Amsterdam 1965), σελ. 131-132. Βλ. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ. 240, σημ. 457 (όπου και αναφορά των πηγών) Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 390. 26. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ. 242-243. 27. Από την Ballance η φάση αυτή χρονολογήθηκε αρκετά πρωιμότερα, στο 12ο αιώνα. 28. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 382. 29. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ. 239 Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 79, 389. 30. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 382. 31. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 389. 32. Κορομηλά, Μ., Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα. Από την εποχή του Χαλκού ως τις αρχές του 20ού αιώνα (Αθήνα 2001), σελ. 268. Βιβλιογραφία : Κορομηλά Μ., Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα. Από την εποχή του Χαλκού ως τις αρχές του 20ού αιώνα, Αθήνα 1991 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 2 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Papadopoulos-Kerameus A., Fontes Historiae Imperii Trapezuntini I, Papadopoulos-Kerameus, A. (ed.), Amsterdam 1965 Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου, 4/5, 1933, 1-1070 Ballance S., "The Byzantine Churches of Trebizond", Anatolian Studies, 10, 1960, 141 176 Millet G., "Les monastères et les églises de Trébizonde", Bulletin de Correspondance Hellénique, 19, 1895, 419-459 Baklanov N., "Deux monuments byzantins de Trebizonde", Byzantion, 4, 1927/1928, 363-391 Δημιουργήθηκε στις 19/1/2018 Σελίδα 6/9

Κάλφογλου Ι., "Ο εν Τραπεζούντι ναός της Θεοτόκου της Χρυσοκεφάλου", Αργοναύται, 5, 1916, 9-10 Οικονομίδης N., "Χρονολόγησις της ανοικοδομήσεως του ναού της Χρυσοκεφάλου", Αρχείον Πόντου, 18, 1953, 214-217 Ιωάννης Λαζαρόπουλος (Ιωσήφ, μητροπολίτης Τραπεζού, Έτι σύνοψις των του αγίου θαυμάτων μερική εκ των πλείστων [A further partial collection from among the Saint s Numerous Miracles], Rosenqvist, J.O. (επιμ. μτφρ.), The hagiographic dossier of St Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154, Uppsala 1996 Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, Αποδείξεις Ιστοριών δέκα, Bekker, I. (ed.), Laonici Chalcocondylae Athiniensis historiarum libri decem, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1834 Δικτυογραφία : Trebizond http://romeartlover.tripod.com/trebison.html Παναγία Χρυσοκέφαλος http://www2.fhw.gr/choros/trapezounda/gr/webpages/605.html Γλωσσάριo : άμβων, ο Το επίσημο βήμα σε ένα ναό για την ανάγνωση των Γραφών, την εκφώνηση του κηρύγματος κτλ. αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. εξωνάρθηκας, ο Στενόμακρος χώρος κλειστός ή ημιυπαίθριος (στοά) που βρίσκεται δυτικά του νάρθηκα. Πρόκειται δηλαδή για ένα δεύτερο προθάλαμο του ναού που βρίσκεται μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας. θωράκιο, το 1. Αρχαιότητα: Άνοιγμα στον τοίχο της πρόσοψης του σκηνικού οικοδομήματος. Τα μεταξύ των θυρωμάτων διαστήματα διακοσμούνται με ζωγραφικούς πίνακες. 2. Βυζάντιο: Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική τα θυρώματα αποτελούνται από κατακόρυφες πλάκες, συχνά μαρμάρινες, που τοποθετούνται σε σειρά και σχηματίζουν ένα είδος διαχωριστικού ή προστατευτικού κιγκλιδώματος. Στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές τα θωράκια συναπαρτίζουν το φράγμα του πρεσβυτερίου ή το στηθαίο του υπερώου. Ιερό ή Άγιο Βήμα, το Το αρχιτεκτονικό μέρος στα ανατολικά του ναού όπου τελείται η Θεία Ευχαριστία. Προορίζεται αποκλειστικά για τον κλήρο και συνήθως χωρίζεται από τον κυρίως ναό με υψηλό τέμπλο. Στην πλήρη μορφή του είναι τριμερές, αποτελούμενο από το Ιερό Βήμα στο κέντρο, όπου βρίσκεται η Αγία Τράπεζα, από την πρόθεση ή προσκομιδή (βόρεια του Ιερού Βήματος), όπου κατατίθενται οι προσφορές των πιστών, και από το διακονικό ή σκευοφυλάκιο (νότια του Ιερού Βήματος), όπου φυλάσσονται τα ιερά σκεύη και αντικείμενα του ναού. Τα δύο τελευταία μέρη αποκαλούνται και παστοφόρια ή παραβήματα. ισόδομη τοιχοποιία, η Σύστημα δόμησης τοίχων και τειχών σε συνεχείς, ισοϋψείς στρώσεις ισομεγέθων ορθογώνιων πλίνθων ή λίθων. Αυτοί τοποθετούνται σε σειρές έτσι ώστε το σημείο εφαρμογής των δύο υποκειμένων να βρίσκεται στο μέσο εκείνου της υπερκείμενης σειράς. Διακρίνεται σε ορθογώνιο και τραπεζιόσχημο, ανάλογα με το αν οι στενές πλευρές των πλίνθων είναι κατακόρυφες ή κεκλιμένες. καθολικό, το Ο κεντρικός ναός ενός μοναστηριού, στον οποίο τελούνται οι βασικές τελετουργίες επίσης εκεί καθορίζεται ποιο θα είναι το κατά κύριο λόγο τιμώμενο ιερό πρόσωπο και, άρα, ο προστάτης της μονής. Στις περισσότερες περιπτώσεις όλα τα υπόλοιπα κτήρια της μονής αναπτύσσονται γύρω από το καθολικό και το οικοδομικό συγκρότημα απομονώνεται με περίβολο. Εντός του περιβόλου συχνά υπάρχουν και άλλοι μικρότεροι ναοί ή παρεκκλήσια. Δημιουργήθηκε στις 19/1/2018 Σελίδα 7/9

λοβός, ο Χαρακτηριστικός τύπος τοξωτών ανοιγμάτων στους βυζαντινούς ναούς (σε θύρες και παράθυρα). Ανάλογα με τον αριθμό των λοβών, τα παράθυρα διακρίνονται σε μονόλοβα, δίλοβα και τρίλοβα. μαρμαροθέτημα, το (opus sectile) Τεχνική εντοίχιας ή επιδαπέδιας διακόσμησης. Προκύπτει από έγκοπτη εργασία ή συναρμογή μαρμάρινων ή λίθινων πλακών μικρού πάχους, έτσι ώστε να αποδίδεται κάποιο διακοσμητικό μοτίβο. Όταν χρησιμοποιείται γυαλί, ονομάζεται υαλοθέτημα. μιχράμπ, το Κόγχη που είναι προσανατολισμένη προς την κατεύθυνση της Μέκκας στα μουσουλμανικά τεμένη. νάρθηκας, ο Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς. ορθομαρμάρωση, η Η επένδυση των τοίχων ενός ναού με μαρμάρινες πλάκες. Η επένδυση ξεκινούσε από το δάπεδο και έφτανε έως το ύψος της γένεσης των τόξων. ρόδακας, ο Διακοσμητικό στοιχείο κυκλικού σχήματος με μορφή τυποποιημένου άνθους τριαντάφυλλου, με έναν ή δύο ομόκεντρους κύκλους πετάλων. σφαιρικά τρίγωνα ή λοφία, τα Αρχιτεκτονικά τμήματα με μορφή κοίλων τριγώνων, τέσσερα στον αριθμό, τα οποία επιτρέπουν να στεγαστεί με άνεση ένας κυβικός χώρος από έναν ημισφαιρικό θόλο (τρούλο). Στην πράξη, τα σφαιρικά τρίγωνα αποτέλεσαν το καίριο βήμα για τη λύση του προβλήματος αυτού του τύπου στέγασης. Βοηθούν το θόλο (ο οποίος στη διατομή του είναι κυκλικός) να «καθίσει» επάνω στον κύβο (ο οποίος στη διατομή του είναι τετράγωνος). Μετατρέπουν, θα λέγαμε, το τετράγωνο σε κύκλο με ομαλό και ασφαλή τρόπο για τη στατικότητα του κτηρίου. τρίκλιτη βασιλική, η Δρομικός (επιμήκης) τύπος ναού που υποδιαιρείται εσωτερικά σε τρία κλίτη: το μεσαίο και δύο πλάγια. Συχνά το μεσαίο κλίτος φωτίζεται από έναν υπερυψωμένο φωταγωγό. Κατά την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο χαρακτηρίζεται από τις μεγάλες διαστάσεις του. τρούλος, ο Χαρακτηριστικό στοιχείο στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Πρόκειται για ημισφαιρικό θόλο στη στέγη των ναών, δηλαδή για μια κυλινδρική κατασκευή με ανοίγματα (παράθυρα) στο τύμπανο και με θολωτή στέγαση. Ο τρούλος εμφανίζεται ήδη στα Πρώιμα Βυζαντινά χρόνια, επικρατεί κατά τους Μέσους χρόνους και διαδίδεται ευρύτερα στα Βαλκάνια και τη Ρωσία. υπερώο, το Το υπερώο (ή γυναικωνίτης) είναι το ανώτερο διαμέρισμα του ναού πάνω από τα πλάγια κλίτη και το νάρθηκα, από όπου παρακολουθούσαν τη λειτουργία τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας τη Βυζαντινή περίοδο οπότε το «αυτοκρατορικό θεωρείο» είχε ειδική είσοδο και τη Νεότερη περίοδο οι γυναίκες. Πηγές Λαζαρόπουλος, Ιωάννης (Ιωσήφ, μητροπολίτης Τραπεζούντος), Έτι σύνοψις των του αγίου θαυμάτων μερική εκ των πλείστων [A further partial collection from among the Saint s Numerous Miracles], στο Rosenqvist, J.O., (επιμ. μτφρ.), The hagiographic dossier of St Eugenios of Trebizond in Codex Athos Dionysiou 154 (Uppsala 1996). Πανάρετος, Μιχαήλ, Χρονικόν, στο Λάμπρος, Σ. (επιμ.), «Το Τραπεζουντιακόν Χρονικόν του Πρωτοσεβαστού και Πρωτονοταρίου Μιχαήλ Παναρέτου», Νέος Ελληνομνήμων (1907), σελ. 257 295. Πανάρετος, Μιχαήλ, Χρονικόν, στο Λαμψίδης, Ο. (επιμ.), «Μιχαήλ του Παναρέτου περί των Μεγάλων Κομνηνών», Αρχείον Πόντου 22 (1958), σελ. 5 128. Χαλκοκονδύλης, Λαόνικος, Αποδείξεις Ιστοριών δέκα, στο Bekker, I. (επιμ.), Laonici Chalcocondylae Atheinsis historiarum libri decem (Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Bonn 1834). Παραθέματα Για την εικόνα της Θεοτόκου «Χρυσή Κεφαλή» Δημιουργήθηκε στις 19/1/2018 Σελίδα 8/9

«πρό γε δὲ πάντων ἐν τῇ μεγάλῃ ἐκκλησίᾳ παραγίνεται καὶ τῇ τῆς μητρὸς τοῦ θεοῦ λόγου καὶ παρθένου ἀχράντῳ εἰκόνι καὶ κιβωτῷ καὶ ἐμψύχῳ στήλῃ τῇ καλουμένῃ Χρυσῇ Κεφαλῇ» Λαζαρόπουλος, Ιωάννης (Ιωσήφ, Μητροπολίτης Τραπεζούντος), Έτι σύνοψις των του αγίου θαυμάτων μερική εκ των πλείστων, στο Papadopoulos Kerameus, A. (επιμ.), Fontes historiae imperii Trapezuntini (Amsterdam 1965), σελ. 115. Η προσφορά του Ανδρόνικου Γίδωνος στο ναό της Χρυσοκεφάλου «εἶτα ὁ βασιλεὺς θέλων ἀπονεῖμαι τῇ Θεοτόκω καὶ τῷ μάρτυρι τὰ εἰκότα, λίθους τιμίους καὶ μαργάρους λαμπρούς, οὓς ἐκ τῆς λείας εἰλήφει Μελὶκ τοῦ σουλτάνου ἐκείνου, τῇ τιμίᾳ κεφαλῇ τῆς ἀχράντου στήλης τῆς πανυμνήτου Θεοτόκου τῆς Χρυσοκεφάλου καὶ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, τοῦ ἐν ἐγκάλαις αὐτῆς ἀνεχομένου, προσεκόλλαψε καὶ κατεκόσμησεν». Λαζαρόπουλος, Ιωάννης (Ιωσήφ, Μητροπολίτης Τραπεζούντος), Έτι σύνοψις των του αγίου θαυμάτων μερική εκ των πλείστων, στο Papadopoulos Kerameus, A. (επιμ.), Fontes historiae imperii Trapezuntini (Amsterdam 1965), σελ. 131. Χρονολόγιο πριν από το 913/914 : Φέρεται να χτίζεται μια πρώτη μορφή του ναού 1214 1235: Χτίζεται η θολωτή τρίκλιτη βασιλική την περίοδο των Μεγάλων Κομνηνών 1341: Ανακατασκευή του ναού μετά το 1461: Ο ναός μετατρέπεται στο κύριο μουσουλμανικό τέμενος της πόλης 1917: Όταν η Τραπεζούντα βρισκόταν υπό την κατοχή των ρωσικών στρατευμάτων, η αρχαιολογική αποστολή με επικεφαλής το F. Uspenkij απομάκρυνε όλα τα προσκτίσματα από το τέμενος 1988: Ανακαίνιση του τεμένους Δημιουργήθηκε στις 19/1/2018 Σελίδα 9/9