ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ Ενότητα 7: ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Τμήμα Ιερατικών Σπουδών
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Η Αγία Γραφή και η ιερή Παράδοση παρουσιάζονται ως οι πηγές της χριστιανικής ηθικής. Στην πατερική γραμματεία κυριαρχεί η απουσία κάποιου συστήματος ηθικής. Αντιθέτως, στην ηθική διδασκαλία της Δύσης, όπου επικρατεί η διάσπαση μεταξύ ηθικής και θεολογίας, αναπτύσσονται συστήματα ηθικής, όπως η φιλοσοφική ηθική, η μορφολογική ηθική, η αξιολογική ηθική, η ωφελιμιστική ηθική, η ηθική των νεοθετικιστών και η ηθική της ευθύνης. 4
Περιεχόμενα ενότητας ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ. 5
(1/17) Εφόσον τα ανθρώπινα ήθη εμφανίζονται ποικίλα και ευμετάβλητα, το ερώτημα που απασχολεί τη χριστιανική ηθική είναι: 1. Που βρίσκεται ο αυθεντικός και τέλειος άνθρωπος; 2. Ποιο είναι το αληθινό του ήθος; Οι απαντήσεις εκφράζουν και μια αντίστοιχη ανθρωπολογία (υλιστική ανθρωπολογία, ιδεαλιστική ανθρωπολογία, ηθικές θεωρίες που εκφράζουν προσωπικές επιλογές). 6
(2/17) Η χριστιανική ανθρωπολογία δίνει τη δική της απάντηση: 1. Ο άνθρωπος αποτελεί ενιαία ψυχοσωματική ενότητα, που δημιουργήθηκε «κατ εἰκόνα καὶ καθ ὁμοίωσιν» του Θεού. 2. Η ασώματη ψυχή του βρίσκεται μέσα στο σώμα, όχι ως περιορισμένη σε κάποιο τόπο, αλλά ως «συνέχουσα καὶ περιέχουσα καὶ ζωοποιοῦσα» το σώμα. Ο άνθρωπος τοποθετείται πάνω από τα άλογα ζώα αλλά και από τους αγγέλους ακόμα, γιατί μόνο αυτός διαθέτει νου, λόγο και πνεύμα που ζωοποιεί το σώμα. 7
(3/17) Ως κτίσμα συνδέεται με τον άκτιστο Θεό, που είναι αγάπη. Με την αγάπη διατηρεί την εσωτερική του ενότητα και την κοινωνία με τον Θεό και τον πλησίον. Με την πτώση όμως αλλοτριώθηκε, απομακρύνθηκε από τον Θεό της αγάπης, έχασε την κυριαρχική του θέση στον κόσμο, υποδουλώθηκε στη φθορά και στον θάνατο, οι εσωτερικές δυνάμεις της ψυχής του διασπάστηκαν και ο νους του υποτάχθηκε στα πάθη. Ο άνθρωπος της πτώσης αντιγράφει τον παλαιό Αδάμ. Είναι ιδιοτελής και δεν ζει αρμονικά με τη φύση. Ωστόσο, διατηρεί ως σπερματικό λόγο την αγάπη. 8
(4/17) Εφόσον λοιπόν ο άνθρωπος δεν διασώζει το αληθινό του είναι προβάλλει το ερώτημα: Ποιος είναι ο αυθεντικός άνθρωπος; Η απάντηση δόθηκε με την ενανθρώπηση, η οποία ανακαλεί τον άνθρωπο στην αλήθεια της φύσης του. Ο Χριστός είναι ο νέος Αδάμ, στον οποίο «εὐδόκησε» ο Δημιουργός. Ο αληθινός άνθρωπος είναι ο Χριστός. Μ αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος μπορεί να αντιλαμβάνεται: 1. την κατάσταση στην οποία θα έπρεπε να βρίσκεται και 2. την κατάσταση στην οποία περιέπεσε εξαιτίας της αμαρτίας. Η επανασύνδεσή του με τον Χριστό πραγματοποιεί την επάνοδό του στην πραγματική του κατάσταση. 9
(5/17) Στο πρόσωπο του Χριστού φανερώνεται το αληθινό ήθος του ανθρώπου: Ο Χριστός προσφέρεται για να ζήσουν οι άλλοι. Με τη θυσία του διδάσκει την ποιότητα του χριστιανικού ήθους. Πρόκειται για το ήθος της αγάπης, της ταπείνωσης και της κενωτικής προσφοράς. Στην αλήθεια αυτή ο άνθρωπος μετέχει βιωματικά με την ένταξη στο σώμα του Χριστού, όπου γίνεται κοινωνός του σταυρού και της ανάστασής του. Η Θεία Ευχαριστία, που μυσταγωγεί την ενότητα των ανθρώπων, προβάλλει την αγάπη του Θεού Πατέρα, την ταπείνωση του Χριστού και την κοινωνία του Αγίου Πνεύματος, ως κύρια γνωρίσματα του χριστιανικού ήθους. Η συχνή και ενσυνείδητη μετοχή στη Θεία Ευχαριστία εξοικειώνει τον πιστό με τον τρόπο ζωής του Χριστού, με το κενωτικό και ευχαριστιακό Του ήθος. 10
(6/17) Ο Χριστός παρέδωσε το σώμα του, την Εκκλησία. Σ αυτήν ανακαινίζεται ο άνθρωπος και ολόκληρος ο κόσμος. Ο καινούργιος άνθρωπος παρουσιάζει καινούργιο ήθος ως μέλος του σώματος του Χριστού. Η ηθική αυτή βιώνεται μόνο με την προοπτική της ανάστασης (πίστη στον Χριστό). Βάση της χριστιανικής ηθικής είναι η θεία αποκάλυψη. Ο Χριστός αποκαλύπτει το ήθος του «κατά φύσιν» ανθρώπου. Ο άνθρωπος αυτός δεν υπάρχει ως απλή βιολογική ή κοινωνική ομάδα, αλλά ως πρόσωπο. 11
(7/17) Ο Θεός παιδαγωγεί τον άνθρωπο σταδιακά. Η θεία αποκάλυψη αποτελεί δυναμική φανέρωση της προσωπικής αγάπης του Θεού. Έτσι, ο θείος νόμος: 1. διευκρινίζει τον φυσικό νόμο, 2. εκφράζει την αυθεντική φύση του ανθρώπου, 3. αποκαθιστά την τάξη και την αρμονία στον άνθρωπο και στις σχέσεις του, οι οποίες διαταράχθηκαν με την αμαρτία. 12
(8/17) Ο προσωπικός χαρακτήρας της χριστιανικής αποκάλυψης εκφράζεται με τους αγίους. Οι άγιοι: Αποτελούν «σημεία» της παρουσίας του Θεού και μαρτυρίες του αληθινού και «κατά φύσιν» ανθρώπου. Έχουν αποκαλυπτικό χαρακτήρα, γιατί κάνουν αισθητή την παρουσία του Χριστού στην ιστορία. Η αποκάλυψη του Θεού θεωρείται ως η ιστορία της παρουσίας του Θεού μέσα στον κόσμο, η οποία περιγράφεται στην Αγία Γραφή και την ιερά Παράδοση της Εκκλησίας. Αυτό σημαίνει ότι η Αγία Γραφή και η ιερά Παράδοση, ως υπομνήματα της θείας αποκάλυψης προσφέρουν το βασικό υλικό της χριστιανικής ηθικής. 13
(9/17) Η Παλαιά Διαθήκη, που αποτελεί και το πρώτο μέρος της Αγίας Γραφής: Αναφέρεται στο προκαταρτικό στάδιο της θείας αποκάλυψης. Απευθύνεται στον διασπασμένο άνθρωπο, που ζει στον κόσμο της φθοράς και του θανάτου. Περιέχει τους βασικούς όρους της ενάρετης ζωής (Δεκάλογος). Το βαθύτερο νόημά της βρίσκεται στην Καινή Διαθήκη. Δεν θεωρείται από την Εκκλησία ιουδαϊκώς αλλά συμβολικώς. Εξηγείται από τους Πατέρες με την τυπολογική ερμηνεία (προτύπωση εκπλήρωση, σκιά-αλήθεια). 14
Η Καινή Διαθήκη: (10/17) Ευαγγελίζεται την ενότητα του κόσμου και του ανθρώπου. Παρουσιάζει τον Χριστό, ως Υιό του Θεού και τέλειο άνθρωπο, που διδάσκει αλλά και εφαρμόζει στην πράξη με τη ζωή Του την υπέρβαση της νομικής σχέσης του ανθρώπου με τον Θεό. Καλεί τον άνθρωπο, που με τον Χριστό γίνεται κατά χάρη παιδί του Θεού, να ζήσει στον κόσμο φανερώνοντας τη συγγένειά του με τον Θεό Πατέρα. Θεωρεί τον άνθρωπο πολίτη της Βασιλείας του Θεού. Προσφέρει με τις εντολές της Κ. Διαθήκης τη δυνατότητα της αποδέσμευσης του κάθε πιστού από την κοσμική αναγκαιότητα και της ανύψωσης στην ελευθερία της Βασιλείας. 15
(11/17) Η ιερά Παράδοση υπομνηματίζει τη ζωή της Εκκλησίας. Σ αυτήν εντάσσονται: Τα δόγματα της Εκκλησίας. Οι ιεροί Κανόνες. Τα λειτουργικά βιβλία της Εκκλησίας. Τα πατερικά συγγράμματα (ελληνόφωνα και λατινόφωνα). Βίοι αγίων. Το πρόσωπο της Παναγίας. 16
(12/17) Στην πατερική γραμματεία δεν υπάρχει σύστημα χριστιανικής ηθικής. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η Εκκλησία δεν περιορίζει τη ζωή του ανθρώπου σε κλειστά σχήματα και συστήματα. Σκοπός της είναι να στηρίξει τον άνθρωπο στην οντολογική του ανακαίνιση. (υπέρβαση φαρισαϊκού πνεύματος). Η ηθική διδασκαλία που προβάλλει η Εκκλησία συνδέεται άμεσα με τη θέωση του ανθρώπου. Επίσης, οποιοδήποτε ηθική αρχή ή αντίληψη από την προχριστιανική και εξωχριστιανική ηθική που εκφράζει την αληθινή ανθρώπινη φύση, βρίσκει τη θέση της στην Εκκλησία. 17
(13/17) Στη Δύση επικράτησε η διάσπαση μεταξύ ηθικής και θεολογίας. Αυτό οφείλεται στη θρησκευτική διάσπαση και τη διάδοση της εκκοσμίκευσης. Η θρησκεία απωθήθηκε στην περιοχή της ιδιωτικής ζωής, ενώ η ηθική αναγνωρίστηκε ως ενοποιητικός παράγοντας της κοινωνίας. Οι γενικές ηθικές αρχές πρόσφεραν τη δυνατότητα συναντήσεως των ανθρώπων. Επειδή όμως δεν ήταν συνδεδεμένες με θεολογικές και ανθρωπολογικές προϋποθέσεις σύντομα άρχισαν να αμφισβητούνται και να κλονίζονται. 18
(14/17) Στον Ορθόδοξο χώρο δεν υπήρξε ποτέ απόσπαση της ηθικής από τη θεολογία. Ωστόσο, σημειώθηκε μια διαφορετική πορεία: Η περίοδος της Τουρκοκρατίας ευνόησε το πνεύμα του συντηρητισμού. Η απελευθέρωση και η επαφή με τους λαούς της Δύσης εντυπωσίασε τους Έλληνες, οι οποίοι άρχισαν να καλλιεργούν ένα πνεύμα υποτέλειας στη Δύση. (βαυαροκρατία). Το κλίμα αυτό επέδρασσε στα νεότερα εγχειρίδια χριστιανικής ηθικής. 19
(15/17) Η φιλοσοφική ηθική παρουσίασε μεγάλη ανάπτυξη κατά τους νεότερους χρόνους. Ο Σπινόζα (1632-1677) θεωρείται ο πρώτος σημαντικός σταθμός της. Ορίζει έννοιες, θέτει αξιώματα και αποδεικνύει ηθικές προτάσεις με βάση τη μέθοδο αποδείξεως των γεωμετρικών θεωρημάτων. Ο Κάντιος (1724-1804) είναι ο δεύτερος σημαντικός εκπρόσωπός της. Θεμελίωσε την ηθική του καθήκοντος. Ο βασικός κανόνας για την ηθική συμπεριφορά συνοψίζεται στην εξής φράση: «Να ενεργείς έτσι, ώστε οι αρχές των πράξεών σου να μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως καθολικός νόμος για ολόκληρη την ανθρωπότητα». Έτσι ο Κάντιος προσδιορίζει τη μορφή της ηθικής πράξης. 20
(16/17) Η αξιολογική ηθική, σε αντίθεση με τη μορφολογική ηθική του Κάντιου, προσπάθησε να προσδιορίσει το περιεχόμενο της ηθικής πράξης. (Scheler, Hartmann). Η ωφελιμιστική ηθική, που θεμελίωσε ο Bentham (1748-1832), ταύτισε το ηθικό με το ωφέλιμο είτε του ατόμου είτε της κοινωνίας. Παραπλήσια είναι και η θεμελίωση της κουμμουνιστικής ηθικής, όπου το ηθικό ταυτίζεται με το συμφέρον της εργατικής τάξης ή του κόμματος. Στους νεότερους υπαρξιστές το κυριότερο πρόβλημα εντοπίζεται στο περιεχόμενο της έννοιας του προσώπου. 21
(17/17) Στον χώρο της Κοινωνιολογίας και της Ψυχολογίας επιχειρήθηκε η αναγωγή της ηθικής σε κοινωνικές αναζητήσεις ή στο υπερεγώ. Οι νεοθετικιστές διατύπωσαν την πλήρη αμφισβήτηση λογικών προτάσεων με ηθικό νόημα. Ο Wittgenstein (1889-1951) υποστήριξε «για ό,τι κάποιος δεν μπορεί να μιλά, πρέπει να σιωπά». Η ηθική ανάγεται στην περιοχή της μυστικής προσωπικής τοποθέτησης απέναντι στα πράγματα. Η ηθική της ευθύνης προβλήθηκε από τον Jonas (1905-1993). 22
Τέλος Ενότητας
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ. «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ». Έκδοση: 1.0. Θεσσαλονίκη 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 24
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 25
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 26