υπό Πρ. Ι. Προδροµίδη

υπό Πρ. Ι. Προδροµίδη ιδάκτορος Οικονοµικών Επιστηµών ΑΘΗΝΑΙ, ΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2003

ΠΙΝΑΞ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. Η Προσέγγιση του Ερευνητού σελ. 1 2. Το Χρονοδιάγγραµµα σελ. 2 3. Οι Στόχοι σελ. 3 4. Η Ανάπτυξη του Θέµατος σελ. 4 5. Η Αξιολόγηση των υνατοτήτων µας σελ. 5 6. Η Προσέγγιση και ιατήρηση Επαφών µε Χρήσιµους Ανθρώπους σελ. 7 7. Η Συνέντευξη σελ. 9 8. Η Χρήση Άρθρων από Επιστηµονικά Περιοδικά σελ. 10 9. Η Επιλογή των Βιβλίων που θα ιαβάσουµε σελ. 11 10. Η Επιλογή των Βιβλίων που θα Αγοράσουµε σελ. 12 11. Το ιάβασµα σελ. 14 12. Ο Εντοπισµός Επιπρόσθετων Πηγών Πληροφοριών σελ. 15 13. Η Οργάνωση ενός Γενικού Αρχείου Συλλεγµένου Υλικού σελ. 16 14. Η Συγγραφή σελ. 17 15. Η Επιχειρηµατολογία (στο ιάβασµα, Συνέντευξη, Γράψιµο) σελ. 22 Η παρούσα συλλογή σηµειώσεων βασίζεται τόσον σε προσωπικές εµπειρίες ως ερευνητού, επόπτου πτυχιακών και µεταπτυχιακών διπλωµατικών εργασιών, εκδότου οικονοµικού ερευνητικού περιοδικού, όσο και στην προσωπική µελέτη και διδασκαλία του θέµατος εις το Εθνικό Πανεπιστηµίου της Ιρλανδίας κατά το διάστηµα 1999-2003. 2003, Πρ. Ι. Προδροµίδης (pj@prodromidis.com)

1. Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΕΡΕΥΝΗΤΟΥ Η επιστηµονική έρευνα αποσκοπεί στη πληρέστερη δυνατή ενηµέρωση επί ενός θέµατος και στην παροχή αντικειµενικών συµβουλών επί αυτού του θέµατος βάσει επιχειρηµάτων. Τόσο η εµφάνιση ενός έργου όσο και η επιστηµονική επιχειρηµατολογία διαφέρουν από τη λογοµαχία ή την έκφραση προκαταλήψεων µε ένα νέο ή σπουδαιοφανές περιτύλιγµα προκειµένου να υποστηριχτεί µια ήδη διαµορφωµένη άποψη. Τουναντίον, η ανάλυση, τα συνοδευτικά παραρτήµατα και οι υποσηµειώσεις αποσκοπούν στο να εκθέσουν διεξοδικά την κατάσταση, τους λόγους και τις αποδείξεις που υποστηρίζουν ή δεν υποστηρίζουν κάποιες προτάσεις. Ενώ λοιπόν οι ρήσεις άλλων ανθρώπων ενδέχεται να αντανακλούν τις προτιµήσεις τους, η εµπεριστατωµένη γνωµοδότηση του επιστηµονικού ερευνητή δεν σχετίζεται ούτε συγχέεται µε ατοµικές του προτιµήσεις. Ως γνωστόν, οι γνώµες που εκφέρονται επί διαφόρων θεµάτων δεν έχουν την ίδια βαρύτητα διότι διαφέρουν ως προς την επιχειρηµατολογία τους. Επιπλέον, όσοι εκφέρουν γνώµες δίχως να τις τεκµηριώνουν παύουν να θεωρούνται αξιόπιστοι. Οπότε, ως ερευνητές δεν εκφέρουµε όποια άποψη µας κατέβει πρώτη στην κούτρα, µήτε τασσόµαστε (είτε προφορικώς είτε γραπτώς) σε κάποιο θέµα βιαστικά και επιπόλαια. Αντιθέτως, αφιερώνουµε χρόνο στη µελέτη συγκεντρώνοντας τα επιχειρήµατα υπέρ και κατά, ελέγχουµε και αξιολογούµε τη συνοχή τους κοιτάζοντας το είδος των αποδείξεων που χρησιµοποιούνται (υποθέσεις-επιχειρήµατα-συµπεράσµατα, παραδείγµατα, πηγές, κ.ο.κ.), προβαίνουµε σε σύνθεση, και καταλήγουµε µε κάποιο συµπέρασµα ή συµπεράσµατα. Η συνεπής αυτή συµπεριφορά και η µεθοδική και κριτική προσέγγιση των διαφόρων θεµάτων από µέρους µας προάγει την γνώση, ενισχύει την φερεγγυότητά µας και συµβάλλει στην αξιοπιστία του επιστηµονικού κλάδου. Έχοντας εξετάσει το θέµα διεξοδικά µπορούµε να προβούµε σε πειστικές προτάσεις και να είµαστε και... ισχυρογνώµονες! Το σφάλµα θα ήταν να ήµασταν απλώς ισχυρογνώµονες και τίποτα πάρα πάνω. Στην εποχή µας, η πρόσβαση σε πληροφοριακό υλικό είναι τόσο εύκολη που µέσα σε λίγο χρόνο ο καθένας µας ίσως δύναται να συλλέξει και να µελετήσει αρκετή ποσότητα υλικού πάνω σε κάποιο θέµα, µέχρι του σηµείου να πείθει τους άλλους ότι είναι ενηµερωµένος επί τούτου. Όµως θα ήταν επιπόλαιο αν αυτή η προετοιµασία έκανε τον καθένα µας να αισθάνεται ειδήµων. Η σοβαρή έρευνα δε γίνεται στο πόδι. Πραγµατοποιείται σε διάφορα

στάδια και, όπως θα δούµε, κάθε ένα από αυτά απαιτεί χρόνο. Σύµφωνα µε ένα χαριτολόγηµα (slogan) η έρευνα απαιτεί «80% επίµονη εργασία και 20% έµπνευση». ιακρίνουµε τις εξής διεργασίες: ιερωτόµαστε για τη χρησιµότητα της γνώσης πάνω σε ένα θέµα ή υπο-θέµα, και καταρτίζουµε/επιλέγουµε το σχέδιο έρευνάς του. Παρατηρούµε και συλλέγουµε στοιχεία i. στηριζόµενοι στις ανακαλύψεις άλλων (κι είµαστε ειλικρινείς και ξεκάθαροι σε αυτό αποδίδοντας στον καθένα τα ευρήµατά του), ii. διευκρινίζοντας κι εξηγώντας την ορολογία και τους ορισµούς µας στον αναγνώστηακροατή, iii. αποφασίζοντας για τη σχέση κάθε ευρήµατος µε το θέµα µας, και iv. αναφέροντας τα κριτήριά µας. Αναλύουµε τα ευρήµατά µας και εξηγούµε µε ειλικρίνεια τυχούσες ελλείψεις δίχως να προσαρµόζουµε τις πληροφορίες στις προκαταλήψεις µας ή στις επιθυµίες άλλων. Οργανώνουµε και επανοργανώνουµε το υλικό σε µια καλοδουλεµένη δοµή που να δένει µε επιχειρήµατα και να διευκολύνει την εξαγωγή συµπερασµάτων, διότι σκοπός µας είναι να αναπτύξουµε το θέµα οµαλά και να το εξηγήσουµε µε σαφήνεια στους άλλους (όχι µόνο στο δάσκαλό µας, αλλά σε οποιονδήποτε). Προβαίνουµε σε συστάσεις i. δίχως να προσθέτουµε καινούρια πράγµατα που δεν έχουµε αναλύσει (ωστόσο επιτρέπεται να προτείνουµε θέµατα που χρήζουν περαιτέρω έρευνας), ii. κι αν τα στοιχεία είναι τέτοια που δεν µας επιτρέπουν να πάρουµε θέση επί διισταµένων απόψεων ή εναλλακτικών λύσεων διευκρινίζουµε ότι επί του παρόντος δεν δυνάµεθα να καταλήξουµε σε συµπέρασµα. Στις σελίδες που ακολουθούν παραθέτω µερικές πρακτικές συµβουλές για δυνητικούς ερευνητές, αρχίζοντας από το σχεδιασµό του χρονοδιαγράµµατος και τα άλλα προκαταρκτικά, προχωρώντας στα θέµατα που αφορούν στη συλλογή του υλικού και καταλήγοντας στο γράψιµο της εργασίας. 2. ΤΟ ΣΟΒΑΡΟ ΧΡΟΝΟ ΙΑΓΡΑΜΜΑ τηρείται. Απρόβλεπτες θετικές ή αρνητικές εξελίξεις ίσως υπαγορεύσουν την αναπροσαρµογή του. Πάντως, η ύπαρξη του χρονοδιαγράµ- µατος παρέχει σαφή αντίληψη της προόδου, των περιθωρίων και των αναγκών του ερευνητή. 2

Στάδια εγχειρήµατος Αφιερώνουµε... 1. Ανάγκες Καταγραφή ερευνητικών αναγκών και προβληµάτων. 2. Στόχοι Ορισµός θέµατος ή αρχικού ερωτήµατος. (Είναι το θέµα ενδιαφέρον ώστε να µας εµπνέει κατά τη διάρκεια της προσπάθειας;) Καθορισµός του κοινού προς το οποίο απευθυνόµαστε. 3. Χρονικά Περιθώρια Ορισµός της διορίας που έχουµε: εβδοµάδες, ηµέρες ή ώρες. Tι άλλες υποχρεώσεις έχουµε στο εν λόγω διάστηµα; Αν η εργασία είναι οµαδική, η οµάδα συζητά/διευκρινίζει τη διάρθρωση του έργου και ορίζει συντονιστή. 4. υνατότητες Σχεδιασµός µεθοδολογίας. Είναι η έρευνα εφικτή δεδοµένων των περιορισµών που αντιµετωπίζουµε; Καµιά φορά οι διεργασίες αυτές οδηγούν σε αναθεώρηση της αρχικής πρότασης. 5. Ανάπτυξη οµής 6. Κατανοµή Έργου 7. Ορισµός Προϋπολογισµού Ιεράρχηση των θεµάτων. Αλληλουχία των υποθεµάτων και κατάληξης. Σχεδιασµός προσέγγισης κάθε υπο-θέµατος µε κατάλληλη µέθοδο. Σύνταξη ενός προχείρου εισαγωγικού σηµειώµατος. Στην περίπτωση της οµαδικής εργασίας γίνεται καταµερισµός εργασιών προβλέποντας να υπάρχει αρκετή επικάλυψη. Καθορισµός χρονικών προθεσµιών, λεπτοµερής πρόβλεψη εξόδων για κάθε τµήµα του έργου. 8. Θεωρία Ολοκλήρωση θεωρητικού τµήµατος [µε βάση το κύρια σηµεία σχεδιασµού της φάσης #4]. Άφθονες διευκρινίσεις γραπτώς. εν υποθέτουµε ότι ο αναγνώστης γνωρίζει όσα εµείς µάθαµε σπουδάζοντας το θέµα. Οι επεξηγήσεις κι ανάλυση παρέχουν χρήσιµα ερεθίσµατα που τα λαβαίνουµε υπ όψιν στη φάση #10. 9. Συλλογή Εµπειρικών Στοιχείων ειγµατοληψίες, συνεντεύξεις, βιβλιοθήκες. Στην περίπτωση της οµαδικής εργασίας γίνεται κατανοµή των αρµοδιοτήτων µεταξύ των µελών της οµάδος. 10. Ανάλυση Επεξεργασία στοιχείων. Καταγραφή αποτελεσµάτων. Εξηγήσεις. 11. Συµπεράσµατα Επανάληψη και πληρέστερη εξειδίκευση των αρχικών ερωτηµάτων. ιατύπωση συµπερασµάτων. 12. Περίληψη Σύνοψη συµπερασµάτων (φάσης #11) σε µια σελίδα. 13. Εισαγωγή Συγγραφή εισαγωγής βάσει του αρχικού σηµειώµατος της φάσης #6, που συµπεριλαµβάνει όλες τις αναλυτικές και µεθοδολογικές επιλογές της εργασίας. 14. Εµφάνιση Πίναξ περιεχοµένων και τελευταίες πινελιές. 15. Καλογραµµένη Επιστολή...που προσφέρει την έρευνα στον παραλήπτη κι εξηγεί λακωνικά τη χρησιµότητά της. Πηγή: Rob v. Tulder, Skill Sheets (Χάγη: Delwel Publishers, 1996), σ.α2. το 5% του χρόνου µας στο στοχασµό. τουλάχιστον το 25% του χρόνου µας στην σταδιακή ανάπτυξη. Στην περίπτωση διατριβής Μaster η φάση #4 ίσως απαιτεί µία εβδοµάδα. Παράλληλα προβαίνουµε σε επαφές µε α) πιθανούς πληροφοριοδότες για να κανονίσουµε συνεντεύξεις, και β) βιβλιοθήκες ώστε να κανονίσουµε πρόσβαση ή παραγγελίες. το 20% του χρόνου µας. περίπου το 40% του χρόνου µας. Σε αυτές τις φάσεις ίσως αποφασίσουµε να περιορίσουµε το θέµα µας ή να το διευκρινίσουµε καλύτερα, αλλά ποτέ δε γενικεύουµε ή επεκτείνουµε. τουλάχιστον το 10% του χρόνου µας. 3. ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΠΟΙΚΙΛΟΥΝ: Μπορεί να αφορούν στη φύση ενός προβλήµατος, στις οπτικές του γωνίες (εµπλέκοντας διάφορους επιστηµονικούς κλάδους στην ανάλυσή του), στον ορισµό των βασικών λέξεων κι εννοιών, στην ένταξη του θέµατος σε κάποιο ευρύτερο πλαίσιο. 3

Μπορεί να αφορούν στη διάγνωση ενός προβλήµατος: τα αίτια, τις εξηγήσεις, τις συνέπειες, τα πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα. Αν πρόκειται για εργασία εµπειρογνώµονα που αποσκοπεί να προσφέρει αντικειµενική συµβουλή, τότε i. θα αξιολογεί παλαιότερες προτάσεις ή λύσεις του προβλήµατος, την αναποτελεσµατικότητα τους, τις εναλλακτικές προτάσεις, κ.λ.π., ii. θα επιλέγει την καλύτερη διέξοδο, τους τρόπους εφαρµογής της προτεινόµενης λύσης, προοπτικές επέµβασης κατά την εφαρµογή της λύσης (αν η λύση προκαλέσει καινούρια προβλήµατα), και iii. θα αναφέρεται στις προοπτικές περαιτέρω έρευνας. 4. Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ Στα αρχικά στάδια, η επιλογή του κατάλληλου τίτλου ή του πρωταρχικού ερωτήµατος δηµιουργεί συνήθως προβληµατισµό, αλλά άπαξ κι επιλεγεί διαµορφώνει την περαιτέρω πορεία της προσπάθειάς µας και χρησιµεύει ως υπενθύµιση και πυξίδα αποτρέποντας παρεκκλίσεις από τη συγκεκριµένη κατεύθυνση. Η επιλογή τίτλου δεν υπονοεί ότι γνωρίζουµε την απάντηση στο συγκεκριµένο ερώτηµα, αλλά απλώς ότι αναλαµβάνουµε να µελετήσουµε το θέµα. Όταν θα έχουµε πλέον χειριστεί το υλικό, ίσως διευκρινίσουµε τον τίτλο περαιτέρω και από γενικότερο να τον καταστήσουµε πιο εξειδικευµένο. Ο τίτλος πρέπει να τραβά την προσοχή, να είναι εποικοδοµητικός, µε κοινωνική εκπαιδευτική διάσταση, διότι αν δεν συνεισφέρει τότε ποιος ο λόγος να δαπανηθεί φαιά ουσία, προσπάθεια και χρόνος; Λαµβάνουµε υπ όψιν και τα εξής: Ποιο είναι το πρόβληµα; Που είναι το πρόβληµα και πότε είναι πιο έντονο; Ποια είναι τα αίτια; Ποιες είναι οι συνέπειές του; Γιατί το θέµα είναι σηµαντικό/ενδιαφέρον; Γιατί πρέπει να το εξετάσω εγώ; Γιατί δεν το έχουν εξετάσει άλλοι; Τι προσφέρει η δικιά µου συµβολή (κάποιο συνοπτικό πίνακα, µια γραφική παράσταση, ένα συγκεκριµένο επιχείρηµα); Ποιόν αφορά; Σε ποιόν απευθύνοµαι; Ποιος επηρεάζεται ή ενδιαφέρεται για το θέµα; Προτιµούµε σύντοµους τίτλους και εξειδικεύουµε την προσέγγιση µας στον τόπο, χρόνο, οµάδα ή άτοµο που αφορά. Αν επιθυµούµε να συµπεριλάβουµε στον τίτλο κάποιες χρήσιµες έννοιες αλλά δεν µας είναι εύκολο να τις στριµώξουµε σε µία φράση, τότε είναι προτιµότερο να παραθέσουµε επιπρόσθετες, επεξηγηµατικές φράσεις. Αν πάλι ο προτεινόµενος τίτλος δε µας χτυπά ωραία και δεν κυλά οµαλά, ίσως να πρέπει να τον 4

σπάσουµε στα δύο. Επιπλέον, συµφέρει να τον απαγγέλλουµε διερωτώµενοι αν θα τολµούσαµε να τον επαναλάβουµε ενώπιον ακροατηρίου ή να αναρωτηθούµε αν µας εµπνέει (ώστε να έχει προοπτικές να εµπνέει κι άλλους). Αν οι απαντήσεις και σε αυτό είναι αρνητικές συνεχίζουµε µέχρι να βρούµε κάτι ικανοποιητικό. 1 Εντοπίζουµε τις βασικές λέξεις (τις λέξεις-κλειδιά) που αφορούν στο θέµα, διότι τούτο βοηθά τόσο στον προσανατολισµό της σκέψης όσο και στην προκαταρκτική µας έρευνα σε βιβλιοθήκες και το διαδίκτυο. Έχουµε πάντα υπ όψιν, ακόµα κι όταν υποβάλλουµε το έργο µας σε έναν εξεταστή ή δάσκαλο, ότι δεν γράφουµε µόνο για δασκάλους ή ειδήµονες εξεταστές διότι σχεδόν πάντα το έργο θα το διαβάζουν κι άλλοι (όπως λ.χ., ένας υποψήφιος εργοδότης πριν τη συνέντευξη εργασίας). Αλλά κι ο δάσκαλος ή ο εξεταστής θα διαβάσει το κείµενο από τη σκοπιά των άλλων. Καµιά φορά µπορεί να προλογίζουµε ή να εντάσσουµε την εργασία µας σε µια ιστορία. Πολλοί θεωρούν ότι τούτο κάνει το γράψιµο πειστικότερο. Αναπτύσσουµε το θέµα και τα υπο-θέµατά του κινούµενοι i. από το γενικό προς το ειδικό, ii. από το θεωρητικό προς το εµπειρικό, iii. από αναφορές σε δευτερογενείς πηγές προς ερωτήµατα ή επαληθεύσεις που βασίζονται σε πρωτογενείς πηγές. Είµαστε κριτικοί. Αν τα στοιχεία οδηγούν στην απόρριψη µιας υποθέσεως πάνω στην οποία βασίζεται µια θεωρία, τότε οφείλουµε να απορρίψουµε και την προκύπτουσα θεωρία. Αν σκοπεύουµε να προβούµε σε προβλέψεις, καλό είναι να γνωρίζουµε ότι η πειστικότητα του επιχειρήµατος µας ίσως ωθήσει τον κόσµο να ενεργήσει αλλιώς, µε συνέπεια η αρχική µας πρόβλεψη να µην πραγµατοποιηθεί ποτέ! 1 Αν ο χρόνος που σκοπεύουµε να διαθέσουµε στην έρευνα είναι λίγος, τότε δεν έχουµε την πολυτέλεια ταλανισµών µεταξύ δύο-τριών θεµάτων, οπότε είναι προτιµότερο να αφοσιωθούµε στο θελκτικότερο τίτλο αµέσως. Μετριάζουµε τις µεγαλεπήβολες προσδοκίες ανάλυσης και επιδιώκουµε ο τίτλος µας να είναι ανάλογος. Συµφέρει να επιλέξουµε κάποιο θέµα που θεωρείται ενδιαφέρον και χρήζει περαιτέρω έρευνας. Ως πιθανό σηµείο εντοπισµού τέτοιων θεµάτων ενδέχεται να είναι δηµοσιευµένες εργασίες (και ειδικότερα οι παράγραφοι επιλογών των θεµάτων και οι παράγραφοι των συµπερασµάτων). 5

5. Η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΜΑΣ Υπολογίζουµε τις προσωπικές µας δυνατότητες i. ως προς το χρόνο που µπορούµε να αφιερώσουµε πάνω στην έρευνα, λαµβάνοντας υπ όψιν την προθεσµία περάτωσής της και τις ανειληµµένες επαγγελµατικές και κοινωνικές µας υποχρεώσεις, ii. ως προς την εµπειρία που διαθέτουµε επί του θέµατος, iii. ως προς την πρόσβαση σε ειδήµονες, iv. σε επίπεδο χρηµατικών εξόδων που απαιτούνται για πρόσληψη βοηθών, παραγωγή φωτοτυπιών, τα διάφορα δροµολόγια, κ.ο.κ. Εντοπίζουµε προσβάσεις σε δευτερογενείς πηγές (τόσο θεωρητικές όσο κι εµπειρικές) καταφεύγοντας σε: i. CD-ROM βιβλιοθηκών και συνδέσεις στο διαδίκτυο. Αν προκύπτουν πολλές αναφορές τότε συµπεραίνουµε ότι ίσως βρούµε αρκετό υλικό. Αν όµως δεν προκύπτουν αναφορές θα πρέπει να διερωτηθούµε αν ερευνούµε χρησιµοποιώντας λάθος λέξη ή αν η τράπεζα πληροφοριών είναι ακατάλληλη ή ανενηµέρωτη για κάποιο διάστηµα, ii. Bιβλιογραφίες από σχετικά άρθρα και βιβλία. Το µειονέκτηµα της αυτή της µεθόδου εντοπισµού υλικού είναι ότι αν τα άρθρα και βιβλία έχουν δηµοσιευτεί εδώ και πολύ καιρό, ίσως το περιεχόµενό τους να είναι ξεπερασµένο, iii. Aρχεία αναφορών (science citation indexes) των κοινωνικών επιστηµών. Αυτά δείχνουν ποιος συγγραφέας έχει σχολιαστεί από κάποιον µεταγενέστερο συγγραφέα, iv. Εγκυκλοπαίδειες και λεξικά του κλάδου (όπως το New Palgrave: A Dictionary of Economics στα οικονοµικά, το Oxford Classical Dictionary στις κλασικές σπουδές, κ.ο.κ.) που συνοψίζουν τις βασικές απόψεις στα διάφορα θέµατα παρέχοντας και την ανάλογη βιβλιογραφία. v. Συγγράµµατα παλιών µαθηµάτων µας, τα οποία έχουµε ήδη διαβάσει και βρίσκονται στην προσωπική µας βιβλιοθήκη, διότι είναι άµεσα προσπελάσιµα. ιερευνούµε τις προοπτικές πρόσβασης σε πρωτογενείς πηγές αξιολογώντας i. τις προσωπικές µας εµπειρίες και παρατηρήσεις, ii. την επάρκεια του χρόνου που διαθέτουµε και την επάρκεια του χρόνου που διαθέτουν οι πιθανοί εµπλεκόµενοι (άτοµα ή υπηρεσίες), 6

iii. τα πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα που θα έχουµε αν κινηθούµε µέσω του ακαδηµαϊκού µας ιδρύµατος, επιχείρησης ή µέσω άλλων, iv. τη δυνατότητα να περιγράψουµε την ερευνητική µας δραστηριότητα, v. το είδος των επιπλέον πληροφοριών που πρέπει να συλλέξουµε προκειµένου να συµπληρώσουµε ή επιβεβαιώσουµε τις παρατηρήσεις µας, vi. τις προοπτικές επαφής µε ανθρώπους που µπορούν να µας συµβουλέψουν πάνω στο σχεδιασµό µιας τυπικής συνέντευξης ή αντιπροσωπευτικής δηµοσκόπησης, vii. την κατάλληλη χρονική στιγµή που θα πλησιάσουµε τους συνεντευξιαζόµενους και το λόγο που θα τους αναφέρουµε. Συζητάµε το περίγραµµα της έρευνας µε ανθρώπους που θεωρούµε ότι εµπλέκονται άµεσα στο θέµα. εν επιζητούµε συγκεκριµένα εµπειρικά στοιχεία διότι ο τίτλος ή κατεύθυνση µπορεί να αλλάξουν, οπότε το υλικό των βιαστικών συνεντεύξεων ίσως να είναι αταίριαστο µε τα υπόλοιπα. Οι συζητήσεις αυτές έχουν σκοπό να i. εντοπίσουν άλλες εργασίες που έχουν διαπραγµατευτεί το θέµα, ii. αντλήσουν περισσότερες ιδέες και πληροφορίες, τίτλους πιθανών υπο-θεµάτων, iii. συµβουλές πάνω στις αρχικές υποθέσεις µας, και iv. πηγές χρηµατοδότησης. 6. Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΑΙ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΕΠΑΦΩΝ ΜΕ ΧΡΗΣΙΜΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ Όπως οι σοβαροί δηµοσιογράφοι, πάντα διασταυρώνουµε τις πηγές µας. Ως εκ τούτου συζητάµε µε τους θεωρητικούς όλων των «σχολών» ή ρευµάτων που έχουν άποψη στο θέµα ώστε να κρίνουµε αν οι απόψεις ή εντυπώσεις τους είναι συµπληρωµατικές, επικαλυπτόµενες ή λανθασµένες. Επιπλέον µας συµφέρει να δηµιουργήσουµε ένα κύκλο πληροφοριοδοτών, ειδικότερα στους τοµείς που δεν είµαστε ειδικοί αλλά θεωρούµε βασικούς για την έρευνα µας. Οπότε ίσως αφήσουµε νοµικούς να εξετάσουν τη νοµική φρασεολογία µας, µηχανικούς να συµβουλέψουν στο τεχνολογικό µας κοµµάτι, κ.ο.κ. Κρατούµε σηµειωµατάριο παρακολουθώντας τι κείµενο ή αίτηµα στείλαµε σε ποιόν, αν λάβαµε απαντήσεις, και τι απαντήσεις λάβαµε. Προσέχουµε οι επιστολές µας να είναι καλογραµµένες. Επειδή καµιά φορά µπορεί να παρασυρόµαστε από το θέµα και να υποτιµούµε το ύφος, ίσως να είναι χρήσιµο να ζητούµε από κάποιον συνάδελφο να ρίξει επίσης µια µατιά στα γραφόµενά µας. εν είναι απαραίτητο αυτός ο έµπιστος τρίτος να 7

είναι ειδικός στο αντικείµενο ή να καταλαβαίνει την ορολογία. Μας αρκεί να καταλαβαίνει αν η αλληλουχία των προτάσεων είναι στρωτή ή όχι. Προσέχουµε, συντηρούµε κι ενισχύουµε τη σχέση µας µε τους ανθρώπους των οποίων τα ενδιαφέροντά άπτονται του θέµατος µας. Οι άνθρωποι αυτοί είναι πολύτιµοι. Φροντίζουµε από την πρώτη επαφή να εµφανιστούµε σοβαροί. είχνουµε ότι εκτιµούµε και σεβόµαστε το χρόνο τους περιγράφοντας εν συντοµία το θέµα, οπότε όταν τους πρωτογράψουµε για τη φύση του προβλήµατος που µας απασχολεί, το συµπτύσσουµε σε µία σελίδα. ιευκρινίζουµε τη σηµασία και το σκοπό της εργασίας µας (που ίσως τους συγκινεί λόγω των ενδιαφερόντων τους) και γιατί η συνδροµή ή ο ρόλος τους είναι σηµαντικός. Εξηγούµε ότι η πληροφορία που µας παρέχουν συµπληρώνει υπάρχουσα γνώση και δεν αποτελεί τον κορµό του έργου µας διότι αλλιώς ο άλλος ίσως φοβηθεί ότι η συµµετοχή του θα είναι χρονοβόρα (κι αυτό θα τον απωθήσει). Πρέπει να είµαστε ξεκάθαροι σε αυτό. Επίσης i. αναφέρουµε πόσος χρόνος απαιτείται εκ µέρους τους (λ.χ., να συµπληρώσουν κάποιο ερωτηµατολόγιο), ii. παραθέτουµε κάποιο κατάλογο άλλων συµµετεχόντων στο εγχείρηµα (ανθρώπων ή εταιρειών), iii. συµπεριλαµβάνουµε κάποιο καλοδουλεµένο τµήµα της εργασίας µας διότι η λήψη πρωτολείων επίσης συγκινεί. Ως γνωστόν, οι ισορροπηµένες σχέσεις βασίζονται σε δούναι και λαβείν, οπότε διερευνούµε πως µπορούµε να ανταποδώσουµε την εξυπηρέτηση και συµβολή. Ως minimum, προθυµοποιούµαστε να προσφέρουµε τα αποτελέσµατα της προσπάθειάς µας. Η σχέσεις µας µε άλλους µπορεί να είναι µακροχρόνιες κι αν δεν είµαστε εντάξει θα τους χάσουµε, iv. αν δεν µπορούµε να προσφέρουµε κάτι ερευνητικό στους διορθωτές ή συµβούλους ίσως να τους αµείψουµε χρηµατικά ή και να τους τραπεζώσουµε... Κατά τη διάρκεια της ουσιαστικής συνέντευξης µε κάποιον αποφεύγουµε τις ανοιχτές ερωτήσεις διότι τότε δίνουµε την εντύπωση ότι δεν έχουµε κάνει προεργασία. Επιπλέον, οι ανοιχτές ερωτήσεις σπανίως αποφέρουν συγκεκριµένες απαντήσεις οπότε µεγάλο µέρος του συγκεντρωµένου υλικού ή του χρόνου µας καθίσταται άχρηστο. Από την άλλη πλευρά, όσο πιο διαβασµένοι είµαστε τόσο πιο εξειδικευµένες ερωτήσεις κάνουµε, τόσο πιο συγκεκριµένες θα είναι οι απαντήσεις που θα παίρνουµε και θα άπτονται των αναγκών µας πληρέστερα. Άµα οι συνεντευξιαζόµενοι αντιλαµβάνονται ότι κι εµείς 8

κατέχουµε το θέµα µας προτίθενται να συνεργαστούν µαζί µας και να διαθέσουν χρόνο διότι αναγνωρίζουν ότι κι εµείς ίσως θα τους είµαστε χρήσιµοι στο µέλλον ή θα έχουµε να συνεισφέρουµε προσδίδοντας µια άλλη διάσταση. 7. Η ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Η προηγούµενη παράγραφος µας εισήγαγε στη θέµα της συνέντευξης όποτε ας τη συζητήσουµε λεπτοµερέστερα. Πολλές φορές η συνέντευξη είναι ο καλύτερος (αν όχι ο µοναδικός) τρόπος συλλογής πρωτογενούς πληροφοριακού υλικού. Ο συνεντευξιαστής/ ερωτών είναι συµπαραγωγός και συνυπεύθυνος της ποιοτικής συνέντευξης όπως και ο συνεντευζόµενος/ερωτούµενος. ίχως ερωτήσεις δεν λαβαίνεις απαντήσεις. Η διαδικασία είναι αποδοτικότερη όταν ο ακροατής/συνεντευξιαστής: Προσέρχεται ντυµένος καλά (όχι εξεζητηµένα ώστε να µην διασπά την προσοχή), δηµιουργεί µια φιλική ατµόσφαιρα συστήνοντας τον εαυτό του, αναφέροντας το λόγο της συνέντευξης, ποιος τον συµβούλεψε να επιδιώξει τη συνέντευξη, ενηµερώνοντας πόσο χρόνο θα διαρκέσει η συνέντευξη, πως θα χρησιµοποιήσει τις πληροφορίες, και διαβεβαιώνει ότι το «off the record» θα γίνει σεβαστό όταν ο άλλος το επικαλεστεί. Καταγράφει τις πρώτες του εντυπώσεις διότι µπορεί να εξηγήσουν την εξέλιξη της συνέντευξης, συγκρατεί το όνοµα του άλλου ώστε να το επαναλαµβάνει κάπου κάπου (ενισχύοντας έτσι την διατήρηση του φιλικού κλίµατος), τοποθετείται κοντά στον οµιλητή/συνοµιλητή, τον κοιτά στα µάτια και εν γένει δείχνει ότι ενδιαφέρεται. Αυτά προδιαθέτουν τον άλλο θετικά. Ξέρει τι θέλει να µάθει και κάνει µια καλή και σύντοµη εισαγωγή που κινεί το ενδιαφέρον του άλλου, ρωτά απλές και σαφείς ερωτήσεις, και δεν διακόπτει. Μπορεί να έχει ετοιµάσει κατάλογο ερωτηµάτων οργανωµένων µε κάποια προτεραιότητα, αλλά διεξάγει τη συνέντευξη πιο αυθόρµητα ερωτώντας κι επιλέγοντας ανάλογα µε το πως κυλά η συζήτηση στοχεύοντας πρώτα στις πληροφορίες κι εν συνεχεία στις γνώµες. Λαµβάνει υπ όψιν τα µηνύµατα της λεκτικής και µη λεκτικής επικοινωνίας (εκφράσεις προσώπου, άλλες κινήσεις, τόνο φωνής, κ.ο.κ.), είναι ήρεµος, υποµονετικός. Αν νοµίζει ότι δεν έλαβε (ή δεν κατάλαβε) την απάντηση επιµένει/ξαναρωτά και αν χρειαστεί διευκρινίζει ώστε να βεβαιωθεί ότι κατάλαβε τη θέση του άλλου καλά. Κρατά καλές σηµειώσεις των σηµείων που τον ενδιαφέρουν, καθώς και σηµειώσεις ερωτηµάτων που προκύπτουν ενόσω ο άλλος µιλά. Ο συνδυασµός καταγραφής, 9

προοπτικής ενεργού συµµετοχής και διατύπωσης ερωτηµάτων επιτείνει τη συγκέντρωση του ακροατή/συνεντευξιαστή στην οµιλία/συνοµιλία. Τελειώνοντας σιγουρεύει ότι κάλυψε τον κατάλογο µε τα θέµατα που επεδίωκε (και δεν πειράζει αν το κάνει φανερά), ρωτά τον συνεντευξιαζόµενο αν θέλει να προσθέσει κάτι, αν έχει να συστήσει κάποιον άλλο για περισσότερες πληροφορίες (διότι και ο συνεντευξιαζόµενος πια είναι διαθετηµένος θετικά και εκτιµά το ενδιαφέρον του), παραλαβαίνει το υλικό της εισαγωγικής παρουσίασης/οµιλίας κι ότι άλλο αναφερθεί/παρασχεθεί κατά τη διάρκεια των ερωταποκρίσεων, κι ευχαριστεί. Τώρα που δεν εργάζοµαι ως δηµοσιογράφος αλλά ως οικονοµικός ερευνητής έχω καταργήσει τη µαγνητοφώνηση και αποµαγνητοφώνηση. Έχω διαπιστώσει ότι µου αρκεί να καταγράφω γρήγορα στο χαρτί τα σηµεία της συνέντευξης/συζήτησης/παρουσίασης που µε ενδιαφέρουν και να καθαρογραφώ τις σηµειώσεις εντός 24 ωρών (όταν η ανάκληση περιστατικών και η αναγνώριση συντµήσεων και περιληπτικών σχολίων ή παραποµπών είναι πολύ καλή) προσθέτοντας την ηµεροµηνία και τα στοιχεία του συνεντευξιαζόµενου. Η µαγνητοφώνηση αναγκάζει τον άλλο να σκέφτεται πιθανές καταχρήσεις της κασέτας και να είναι επιφυλακτικός φοβούµενος οτιδήποτε (από αυτολεξεί αναφορές ως την αναµετάδοση αποσπασµάτων σε χίλια-δυο ακροατήρια για πλάκα). 8. ΕΠΙ ΙΩΚΟΥΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΑΡΘΡΩΝ ΑΠΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΠΕΡΙΟ ΙΚΑ Τα επιστηµονικά περιοδικά εξειδικεύονται σε διαφορετικά γνωστικά αντικείµενα και δηµοσιεύουν εγκεκριµένα άρθρα ερευνητών στο εν λόγω αντικείµενο. Κατά αυτόν τον τρόπο ενηµερώνουν την παγκόσµια πανεπιστηµιακή κοινότητα όσον αφορά στις προόδους που σηµειώνονται. Έτσι συντελούν στην διάδοση και συζήτηση γνώσεων και νέων απόψεων που σταδιακά ενσωµατώνονται στη διδασκαλία, συγγράµµατα, βιβλία. Η αξιολόγηση των υποβληθέντων άρθρων γίνεται από ένα-δύο κριτές (πανεπιστηµιακούς από ποικίλες χώρες που επίσης ασχολούνται µε το θέµα που διαπραγµατεύεται το άρθρο αλλά παραµένουν ανώνυµοι). Οι κριτές σχολιάζουν δίχως να γνωρίζουν ποιος είναι ο συγγραφεύς που υποβάλει το άρθρο και κάνουν την εισήγηση δηµοσίευσης (ή όχι) του άρθρου στο περιοδικό εξηγώντας τους λόγους και προτείνοντας βελτιώσεις. Οπότε το τελικό κείµενο είναι διορθωµένο, φιλτραρισµένο κι ενσωµατώνει χρήσιµα σχόλια. Στην Οικονοµική Επιστήµη τα άρθρα ταξινοµούνται µε βάση την κωδικοποίηση του περιοδικού Journal of Economic Literature στις εξής κατηγορίες: 10

a) General Economics & Teaching; b) Economic Thought & Methodology; c) Mathematical/Quantitative Methods; d) Microeconomics; e) Macroeconomics, Monetary Economics; f) International Economics; g) Financial Economics; h) Public Economics; i) Health, Education, Welfare; j) Labor & Demographic Economics; k) Law & Economics; l) Industrial Organization; m) Business Economics, Administration, Marketing, Accounting; n) Economic History; o) Economic Development, Tech. Change, Growth; p) Economic Systems; q) Agricultural & Natural Resource Economics; r) Urban, Rural, Regional Economics; z) Other topics such as Cultural Economics. Οι 19 αυτές κατηγορίες υποδιαιρούνται περαιτέρω σε υπό-κατηγορίες, λ.χ. (a.2) Teaching of Economics, (a.2.1) Teaching of Economics Pre-College, (a.2.2) Teaching of Economics Undergraduate, (a.2.3) Teaching of Economics Graduate, κ.ο.κ. 9. ΠΡΟΒΑΙΝΟΥΜΕ ΣΤΗΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΠΟΥ ΘΑ ΙΑΒΑΣΟΥΜΕ ιερωτόµαστε αν γνωρίζουµε τον εκδότη, αν γνωρίζουµε ή διαφαίνεται η ακαδηµαϊκή θέση του συγγραφέα, αν ο τόµος προδίδει την προέλευση, ειδικότητα, και τα ερευνητικά ενδιαφέροντά του εκδότου και του συγγραφέα. 2 Αν δεν αναγράφεται εκδότης ή υπεύθυνος σύνταξης προσέχουµε πως χρησιµοποιούµε το βιβλίο διότι µπορεί να υπάρχουν παρόµοιες «ελλείψεις» και στο περιεχόµενο. Συνήθως ένας συγκεντρωτικός τόµος των πρακτικών κάποιου επιστηµονικού συνεδρίου έχει χαµηλότερο βαθµό συνοχής άρθρων/κεφαλαίων από ένα βιβλίο του οποίου οι συγγραφείς εργάσθηκαν συντονισµένα προκειµένου να διαπραγµατευτούν το θέµα. Επιπλέον, ο εν λόγω τόµος ίσως συµπεριλαµβάνει και µερικά (σχετικά αδύναµα) άρθρα από πολιτικές, προσωπικές, χρηµατοδοτικές σκοπιµότητες. Αν υπάρχουν συστάσεις τρίτων (συγγραφέων, επιχειρηµατιών, πολιτικών) στο πίσω εξώφυλλο, θα είναι θετικές διότι η πρακτική παράθεσης συστάσεων είναι µέσον «marketing». Εν τούτοις οι συστάσεις µπορούν να µας διευκολύνουν διότι µας επτρέπουν να συµπεράνουµε σε τι είδους κοινό έγινε το βιβλίο αποδεκτό και (εφόσον οι συστάσεις περιγράφουν περιληπτικά το βιβλίο) αν είναι χρήσιµο στην έρευνά µας. Αν οι κριτικοί είναι αξιόλογοι τότε ίσως και το βιβλίο να έχει ενδιαφέρον. Αν τα σχόλια είναι από περιοδικά αντιλαµβανόµαστε ότι το βιβλίο έχει ήδη τύχει καλής αποδοχής. Αν όµως οι συστάσεις προέρχονται από άτοµα που ο συγγραφεύς ευχαριστεί στην εισαγωγή (δηλαδή 2 Εάν υπάρχουν περισσότεροι του ενός συγγραφείς και η σειρά των ονοµάτων τους δεν είναι αλφαβητική τότε µπορούµε να εντοπίσουµε τον πρωτεύοντα, το δευτερεύοντα, κ.λπ. 11

ανήκουν στο κύκλο συνεργατών του) τότε πιθανότατα οι συστάσεις έχουν οργανωθεί από τον ίδιο και τις αγνοούµε. Αν στις εσωτερικές σηµειώσεις περί πνευµατικών δικαιωµάτων αναφέρονται και άλλα ονόµατα ή υπονοείται ότι ο φερόµενος συγγραφέας θα έπρεπε να είχε τα πνευµατικά δικαιώµατα, αντιλαµβανόµαστε ότι ίσως υπάρχουν κι άλλοι σηµαντικοί συγγραφείς που έχουν συνδράµει στο έργο συµµετέχοντας κατά πολύ στα πνευµατικά δικαιώµατα. Συµπεραίνουµε ότι ίσως τα κριτήρια «marketing» επεκράτησαν των επιστηµονικών κριτηρίων (όπως η ακρίβεια). 10. ΠΡΟΒΑΙΝΟΥΜΕ ΣΤΗΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΠΟΥ ΘΑ ΑΓΟΡΑΣΟΥΜΕ Εξετάζουµε αν ο πίνακξ περιεχοµένων προδίδει µια δοµή και ανταποκρίνεται στα θέµατα που µας ενδιαφέρουν και αν ο πίναξ εννοιών ή το γλωσσάριο περιέχει τις λέξεις-κλειδιά που ερευνούµε. Εν συνεχεία, διαβάζουµε λίγο τις αρχικές και τελικές σελίδες να ιδούµε αν (και πως) τα βασικά ερωτήµατα απαντώνται και αν οι φράσεις µας κινούν το ενδιαφέρον, καθότι τα αρχικά και τελικά κοµµάτια συνήθως είναι τα πιο καλοδουλεµένα. Επιπλέον, στην περίπτωση που είµαστε κάπως σχετικοί µε το αντικείµενο, εξετάζουµε αν η βιβλιογραφία περιλαµβάνει γνωστά µας βιβλία που διαπραγµατεύονται το θέµα. Αν όµως δεν είµαστε σχετικοί προσπαθούµε να εξάγουµε πληροφορίες από τη φήµη του εκδότου και τον αριθµό των αναφεροµένων πηγών. (Θα επανέλθουµε σε αυτό στην επόµενη σελίδα). Εξετάζουµε αν ο εκδοτικός οίκος του βιβλίου ειδικεύεται στον επιστηµονικό κλάδο που ανήκει το βιβλίο. Στην περίπτωση αυτή συνάγουµε ότι ο εκδότης γνωρίζει τις απαιτήσεις της αγοράς και διαθέτει καλούς κριτές στο αντικείµενο, όποτε το βιβλίο είναι µάλλον αξιόπιστο. Από τις εσωτερικές σηµειώσεις του εξωφύλλου (όπου αναγράφονται οι τόποι δηµοσίευσης) διαπιστώνουµε αν το βιβλίο προορίζεται για τη διεθνή αγορά. Αν όντως το βιβλίο προέρχεται από µεγάλο εκδοτικό οίκο, το πιθανότερο είναι η επιλογή του να έχει γίνει µε αυστηρά κριτήρια ώστε να απευθύνεται στο διεθνές κοινό. Αν το βιβλίο είναι σχετικά φθηνότερο από παροµοίου µεγέθους βιβλία, µπορούµε να υποθέσουµε ότι ίσως τυπώθηκε σε πολλά αντίτυπα µε αποτέλεσµα να έχει µειωµένο ανά µονάδα κόστος. Αυτό αντικατοπτρίζει την πίστη του εκδότου ότι το βιβλίο θα πιάσει στην αγορά. Το συµπέρασµα τούτο ενισχύεται αν ο συγγραφεύς δεν είναι πολύ γνωστός. 12

Στην περίπτωση αυτή ο εκδότης θα έχει διπλοελέγξει το βιβλίο προτού προβεί σε τέτοια µαζική παραγωγή. Αν το βιβλίο κυκλοφορεί µόνο σε σκληρό εξώφυλλο συνάγουµε ότι προορίζεται κυρίως για βιβλιοθήκες (που αγοράζουν τίτλους κατευθείαν από τους εκδότες και µπορούν να αντεπεξέλθουν στο κόστος, εξασφαλίζοντας έτσι µια ελάχιστη αγορά). Αυτό προδίδει περιορισµένη πίστη στο βιβλίο εκ µέρους του εκδότου. Η ανατύπωση ή επανέκδοση ενός βιβλίου είναι ένδειξη ότι το βιβλίο είναι καλό κι επιτυχές. Τούτο ισχύει κυρίως στις Η.Π.Α. διότι στην Ευρώπη η πρώτη έκδοση ίσως περιλαµβάνει µικρό αριθµό αντιτύπων που εξαντλούνται σχετικά γρήγορα, µε αποτέλεσµα η ανατύπωση/επανέκδοση να οφείλεται σε αυτό το λόγο. Αν το βιβλίο προέρχεται από κάποιο τοπικό εκδότη, τότε εξετάζουµε το περιεχόµενο ακόµα περισσότερο διότι όταν µερικοί οι εκδότες έχουν εγγυήσεις ότι τα βιβλία θα απορροφηθούν οπωσδήποτε 3 τότε δεν είναι κριτικοί ως προς το περιεχόµενο. Κοιτάζουµε τι πηγές χρησιµοποιεί. Αρχίζουµε ελέγχοντας τους πίνακες και τα διαγράµµατα, εξετάζοντας αν παρέχουν τις πηγές προέλευσης των στοιχείων, αν αυτές είναι ξεκάθαρες (και όχι αποσπασµατικές), αν είναι πρόσφατες (και όχι ξεπερασµένες). Εν συνεχεία στρεφόµαστε στο κείµενο. Αν διαπιστώσουµε ότι ο συγγραφέας χρησιµοποιεί πολύ λίγες πηγές ενδέχεται το έργο να είναι είτε πρωτότυπο είτε φιλοσοφικό/δηµιουργικό είτε αντιγραφή. Αν ολόκληρα κεφάλαια βασίζονται σε µία πηγή οι υποψίες αντιγραφής ενισχύονται. Αν οι αναφορές γεγονότων δεν παραπέµπουν σε πηγές ή αν η παράθεση πηγών είναι ελλιπής/αποσπασµατική ή/και ανακριβής ή οι πληροφορίες συνεντεύξεων παραθέτονται δίχως περιγραφή των περιστάσεων, τότε το έργο είναι αναξιόπιστο και άχρηστο επιστηµονικά διότι τα γραφόµενα δύσκολα επιβεβαιώνονται. Αν το βιβλίο βασίζεται σε πρωτογενείς πηγές συµπεραίνουµε ότι είναι εµπειρικό και παρέχει νέες πληροφορίες, οπότε θα πρέπει να κρίνουµε αν προσφέρει απαραίτητες σε εµάς γνώσεις. Αν πάλι, βασίζεται σε δευτερογενείς πηγές συµπεραίνουµε ότι είναι αναλυτικό, αναθεωρητικό και προσανατολισµένο στην ανάπτυξη θεωρίας. Αν αντί υποσηµειώσεων το βιβλίο παραθέτει τις σηµειώσεις στο τέλος του τόµου συµπεραίνουµε ότι ο συγγραφέας δεν ενδιαφέρεται πολύ για τον αναγνώστη κάνοντάς τον να γυρνά πολλές σελίδες πίσω-εµπρός για να µπορέσει να το παρακολουθήσει. 3 Λχ., στην περίπτωση πανεπιστηµιακών συγγραµµάτων ή σηµειώσεων που οι διδάσκοντες τα θέτουν ως υποχρεωτικά για τα µαθήµατά τους. 13

11. ΤΟ ΙΑΒΑΣΜΑ Αρχίζουµε το διάβασµα από τα βιβλία που έχουν το περισσότερο υλικό πάνω στο θέµα που µας απασχολεί, ξεχωρίζοντας πάντα τους τόµους που έχουµε διαβάσει από αυτούς που δεν έχουµε διαβάσει ακόµα. ιαβάζουµε επιλεκτικά κρίνοντας από τους τίτλους, υπο-τίτλους, εισαγωγές και συµπεράσµατά τους αν τα σχετικά κεφάλαια ή οι παράγραφοι άπτονται του θέµατος µας. Κρατάµε σηµειώσεις, σκαριφήµατα της διάρθρωσης των επιχειρηµάτων µαζί µε τις παραποµπές (σελίδα, τίτλο βιβλίου) καταγράφοντάς τα σε αριθµηµένες καρτούλες ή σελίδες. 4 Επίσης, οργανώνουµε τις καρτούλες/σελίδες ανάλογα µε τα βασικά κεφάλαια της εργασίας. 5 Αυτού του είδους εναλλαγής διαβάσµατος και καταγραφής (µε το ένα να λειτουργεί ως διάλειµµα από το άλλο) καθιστά παραγωγικότερο το χρόνο που αφιερώνουµε στην κάθε διαδικασία, διευκολύνει την ανάπτυξη εννοιών και ιδεών που διαπραγµατευόµαστε και επιταχύνει τη συγγραφή (µεταξύ των αναβλητικών ερευνητών). Ορισµένοι αναγνώστες προτιµούν να υπογραµµίζουν λέξεις (όχι ολόκληρες φράσεις!) µε µολυβάκι διότι έχουν διαπιστώσει ότι αυτό συµβάλλει στη διαδικασία αφοµοίωσης. Άλλοι προτιµούν να παραθέτουν σχόλια στο περιθώριο (που είναι χρήσιµα εφόσον ο γραφικός χαρακτήρας διαβάζεται) ή αριθµούς καθώς απαριθµούν τα κύρια σηµεία µιας επιχειρηµατολογίας ή σηµεία στίξης «!», «;», «?», που ανταποκρίνονται στα καλά ή προβληµατικά σηµεία. 6 Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις είναι προτιµότερο η σηµείωση επί του βιβλίου να γίνεται αφού έχουµε διαβάσει την παράγραφο, διαφορετικά διατρέχουµε τον κίνδυνο να υπογραµµίζουµε τα πάντα. Αφού τελειώσουµε την εργασία τα ίχνη του µολυβιού δύνανται να σβηστούν. 7 Φυσικά αυτού του είδους σηµείωση απαγορεύεται στις περιπτώσεις δανεισµένων βιβλίων διότι η καλοπροαίρετη πρόθεση λεπτοµερούς σβησίµατος σπανίως πραγµατοποιείται... όταν τα χρονικά περιθώρια στενεύουν και τα βιβλία πρέπει να επιστραφούν! 4 Η κάρτα ή σελίδα δεν είναι πλέον αποκλειστικά χάρτινη, ίσως είναι και ηλεκτρονική (στον υπολογιστή). 5 Όπως έχουµε ήδη ειπεί, η δοµή έχει ήδη προσχεδιαστεί στη φάση υπ αριθµόν 5. 6 Είναι βέβαια πιθανό, σε µια µεταγενέστερη ανάγνωση (καθώς οι αντιλήψεις του αναγνώστη αλλάζουν) τα σηµεία στίξης να αντιστραφούν. Η διαδικασία µάθησης έχει και τέτοια αποτελέσµατα! 7 Εν τούτοις µερικοί καταφεύγουν στη χρήση του στυλό και πλατιού µαρκαδόρου υπογραµµίσεων διότι πιστεύουν ότι τους κάνει επιλεκτικότερους στα µόνιµα ίχνη που αφήνουν. Ο πλατύς µαρκαδόρος αφήνει εντονότερα οπτικά ίχνη τα οποία όµως ξεθωριάζουν εύκολα ή δυσχεραίνουν την ευκρινή φωτοτύπηση. 14

12. O ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΕΠΙΠΡΟΣΘΕΤΩΝ ΠΗΓΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ Οι διαφηµίσεις, οι πληρωµένες δηλώσεις και τα φυλλάδια επιχειρήσεων ή οργανισµών δίνουν µια γεύση από τις προθέσεις και δηµόσιες προτεραιότητές τους. Οι ετήσιοι απολογισµοί τους παρέχουν πολλές πληροφορίες για τη δοµή, λειτουργία, ιδεολογία της διοίκησης, καθώς και πρωτογενές υλικό που αφορά στην αποτελεσµατικότητά τους. Ως εκ τούτου αποτελούν χρήσιµο υλικό µελέτης/προετοιµασίας πριν τη συνέντευξη. Επιπλέον, η µελέτη διαδοχικών ετησίων αναφορών παρέχει πληρέστερη εικόνα. Αν τύχει και διαπιστώσουµε αλλαγές πλεύσης κι αντιφάσεις, ίσως να πρέπει να κατευθύνουµε την έρευνα µας και προς τα εκεί. Τα πλήρη αποσπάσµατα δηµοσίων λόγων προσωπικοτήτων είναι σχεδόν πάντα προσπελάσιµα µέσω κάποιας δηµόσιας υπηρεσίας, κάποιου πολιτικού γραφείου, αρχείου ή πανεπιστηµιακού τµήµατος κοινωνικών/ιστορικών επιστηµών, οπότε συµφέρει να διατηρούµε επαφές µε τους αντίστοιχους υπαλλήλους γραµµατειών που µας έχουν εξυπηρετήσει στο παρελθόν. Το πλήρες κείµενο του λόγου αποτελεί καλύτερη πρωτογενή πηγή συγκριτικά µε τις επιλεκτικές δηµοσιογραφικές σταχυολογήσεις ή εντυπώσεις που διαβάζουµε στον τύπο. Το αρχείο αποκοµµάτων που επιλέγει και διατηρεί η αρµόδια υπηρεσία µιας µεγάλης επιχείρησης, ενός γραφείου ή υπουργείου προς καθηµερινή ενηµέρωση του διευθυντή, δηµοσίου προσώπου ή υπουργού, µπορεί να εµπλουτίσει την αντίληψη µας όσον αφορά στις γνώσεις και προτεραιότητές τους. Η πρόσβαση στο υλικό αυτό ίσως απαιτεί την συνεπικουρία του εποπτεύοντος καθηγητού ή του βιβλιοθηκαρίου της σχολής. Πολλές φορές τα αρχεία διαφόρων κρατικών υπηρεσιών προσφέρονται προς µελέτη µετά την παρέλευση κάποιων δεκαετιών ή εφόσον προηγηθεί συγκεκριµένου τύπου αίτηση βάσει της νοµοθεσίας ενηµέρωσης πολιτών. Πάντως συµφέρει να συµβουλευόµαστε τους δηµοσιογράφους που καλύπτουν τους σχετικούς τοµείς και γνωρίζουν το «λαβύρινθο» των κανονισµών των εν λόγω υπηρεσιών. Οι αυτοβιογραφίες πρώην διοικητών επιχειρήσεων, πολιτικών κι άλλων (που ίσως γράφονται προκειµένου να επηρεάσουν την κοινωνία ή για να εξοικονοµήσουν πόρους και υστεροφηµία) µπορεί να περιέχουν στοιχεία που συµπληρώνουν τις γνώσεις µας γύρω από κάποιο θέµα. Βέβαια, αποφεύγουµε εξηγήσεις στις οποίες ο γράφων «λογικοποιεί» τη συµπεριφορά ή απόφασή του µε µεταγενέστερα γεγονότα και δεν την αιτιολογεί βάσει 15

των περιστάσεων. Επιπλέον, λαµβάνουµε υπ όψιν την αξιοπιστία του ατόµου και αν υποβοηθήθηκε από κάποιον λογοτέχνη. Εκµεταλλευόµαστε διαφορές στις κρατικές νοµοθεσίες ενηµέρωσης του κοινού ώστε να αποκτήσουµε πρόσβαση σε πληροφορίες. Λ.χ., στις Η.Π.Α. οι εταιρείες υπόκεινται σε αυστηρότερες υποχρεώσεις αποκάλυψης πληροφοριών προκειµένου να εισαχθούν στο χρηµατιστήριο της Ν.Υόρκης εν συγκρίσει µε το καθεστώς που επικρατεί στην Ευρώπη και την Ιαπωνία. Οπότε, αν θέλουµε να µάθουµε κάτι, το καλό το παλικάρι ξέρει κι άλλο µονοπάτι. Οι γελοιογραφίες και τα cartoon µπορεί να χρησιµεύουν ως καλά παραδείγµατα κάποιου προβλήµατος ή αντίληψης που δεν είναι πάντα προφανής στη διήγηση ή ανάλυση. Τραβούν την προσοχή και είναι πιθανό να χρησιµεύσουν στην παρουσίαση ενώπιον ακροατηρίου. Και σε αυτήν την περίπτωση σεβόµαστε τα πνευµατικά δικαιώµατα των δηµιουργών, όπως πράττουµε και για τις άλλες πηγές µας. Κι αν όλα τούτα αποτύχουν, µπορούµε να οργανώνουµε ένα µικρό συνέδριο εις το οποίο προσκαλούµε κόσµο που δεν µπορούµε να προσεγγίσουµε αλλιώς για να πάρουµε συνέντευξη, γράφουµε ένα άρθρο σε κάποια εφηµερίδα (ή πλέον στο κατάλληλο «forum» του διαδικτύου) και παρακολουθούµε τις απαντήσεις από τα ενδιαφερόµενα µέρη, ζητάµε από κάποιο τρίτο άτοµο ή επιχείρηση να µας εξυπηρετήσει/εξετάσει/εξακριβώσει κάποια πληροφορία. 13. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΝΟΣ ΓΕΝΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΣΥΛΛΕΓΜΕΝΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Προµηθευόµαστε φακέλους εις τους οποίους ταξινοµούµε το υλικό που συλλέγουµε καθηµερινά (ακόµα και σε ανύποπτο χρόνο) ανάλογα i. µε το θέµα (λ.χ. µπορεί να υπάρχει ένα θέµα που µας ελκύει κάθε φορά που διαβάζουµε εφηµερίδα οπότε το παρακολουθούµε), ii. µε κάποιον άνθρωπο ή οργάνωση που µας ενδιαφέρει, iii. µε κάποια περιοχή ή χώρα (διότι ενδεχοµένως να είναι αδύνατο ναο ανασυνθέσουµε ή συλλέξουµε το υλικό σε κάποια άλλη χρονική στιγµή). Παρά το γεγονός ότι συλλέγουµε το υλικό καθηµερινά προτιµούµε να ταξινοµούµε τη στοίβα του υλικού µια και καλή, εβδοµαδιαίως i. ώστε να µην αναλισκόµαστε καθηµερινά µε τη διαδικασία αυτή, 16

ii. διότι τα µεταγενέστερα άρθρα ίσως είναι πληρέστερα του αρχικού. Επισυνάπτουµε στους φακέλους ευδιάκριτες και καλογραµµένες ετικέτες διότι το πιθανότερο είναι να χρησιµοποιήσουµε τους εν λόγω φακέλους για µακρό διάστηµα. Κρατούµε υλικό που έχουµε διαβάσει (έστω κι επιφανειακά) διότι αν µαζεύουµε «χαρτούρα» που δεν έχουµε διαβάσει διατρέχουµε τον κίνδυνο να τη µαζεύουµε αδικαιολόγητα ή να την ταξινοµήσουµε λάθος. Επιπλέον, έχοντας διαβάσει (και ίσως κρατήσει και σηµειώσεις αρχικά) είµαστε σε θέση να ανακαλούµε το περιεχόµενο καλύτερα. Κρατούµε φυλλάδια, αποκόµµατα, φωτοτυπίες υλικού ως και αντίγραφα ιστοσελίδων που δεν προβλέπουµε να είναι ευκόλως προσπελάσιµα σε εµάς στο µέλλον (είτε διότι µετακοµίζουµε και δεν θα επισκεφτούµε την εν λόγω βιβλιοθήκη πάλι είτε διότι δεν θα έχουµε πρόσβαση στο διαδίκτυο εκεί που πάµε, είτε για άλλους λόγους). i. Στις περιπτώσεις αποκοµµάτων εφηµερίδων και περιοδικών σηµειώνουµε τις σχετικές πληροφορίες δηµοσίευσης (λ.χ., Οικονοµική Καθηµερινή 28/10/2003, σελ.20). ii. Στην περίπτωση κειµένων που αντλήσαµε από το διαδίκτυο σηµειώνουµε την ηλεκτρονική διεύθυνση και το χρόνο (λ.χ., Wiggins, Vince. Mills ratio and censoring direction in the Heckman selection model. On-line: www.stata.com/support/faqs/stat/ invmills.html (May 1999)). iii. Στην περίπτωση φωτοτυπηµένων κεφαλαίων από βιβλία επισυνάπτουµε τις σχετικές βιβλιογραφικές πληροφορίες (λ.χ., Becker, Gary. 1965. A Theory of the Allocation of Time. Economic Journal (75): 493-517). Aν διαπιστώσουµε ότι δεν έχουµε κοιτάξει ποτέ κάποιο φάκελο κατά τη διάρκεια µιας διετίας, ίσως είναι καιρός να τον καταργήσουµε. 14. Η ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Γράφουµε ανά µιάµιση ή δύο σειρές χρησιµοποιώντας γραµµατοσειρές τύπου «Times New Roman» ή «Arial» µεγέθους 12 και µεγάλα περιθώρια (τουλάχιστον 2,5 εκατοστά από κάθε πλευρά) ώστε να διευκολύνεται ο σχολιασµός και οι σηµειώσεις των κριτών, βαθµολογητών, εκδοτών, κ.λπ. Το εξώφυλλο µε τον τίτλο της εργασίας, τα ονοµατεπώνυµα, την ονοµασία της σχολής και την σελίδα της περίληψης (είτε αυτά συµ- 17

πτύσσονται σε µια σελίδα όπως δίπλα είτε όχι) δεν αριθµούνται. Οι προκαταρκτικές σελίδες που ΤΙΤΛΟΣ αφορούν στα περιεχόµενα, αναγνωρίσεις, αφιερώσεις, εξηγήσεις ακρωνύµων που παρατίθενται ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ * ΤΜΗΜΑ, ΣΧΟΛΗ σε πτυχιακές ή µεταπτυχιακές εργασίες (αλλά παραλείπονται από υποβαλλόµενα άρθρα) αριθ- ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧ µούνται βάσει του λατινικού συστήµατος (ii, iii, ΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧ ΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧ iv, ). Και οι σελίδες του κειµένου, των επισυναπτοµένων παρατηµάτων και της βιβλιογρα- XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX ΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX φίας, αριθµούνται βάσει του αραβικού συστή- Βασικές Λέξεις: ΧΧΧ, XXΧΧΧΧ, XΧ µατος (2,3,4,...). JEL Κωδικοί: X.XX, X.XX, X.XX Αρχίζουµε το κείµενό µας διατυπώνοντας λιτά * Τηλ: xxxx Φαξ: xxxx Email: xxxxxx και µε σαφήνεια το ερώτηµα ή θέµα που διαπραγ- µατευόµαστε: «O σκοπός της εργασίας είναι να...», «In this essay I will argue», «The purpose of this paper is». Εν συνεχεία προβαίνουµε σε διευκρινήσεις, εξηγούµε γιατί το θέµα είναι σηµαντικό, τι έχει ειπωθεί σχετικά µε αυτό, και τι διακυβεύεται από το ευρήµατα ή την απάντηση. Αν πιστεύουµε ότι το κοινό δεν γνωρίζει το πρόβληµα προβαίνουµε σε µια ενηµέρωση και αναφέρουµε την ιστορία του προβλήµατος. Εξηγούµε πως βρήκαµε τα στοιχεία µας, από τι απαρτίζονται, προβαίνουµε στην επεξεργασία τους και παραθέτουµε τα συµπεράσµατα µας. Αν τα επιχειρήµατα είναι µοιρασµένα (υπέρ και κατά) και δεν οδηγούν σε συµπέρασµα, λέµε ξεκάθαρα και δίχως προκατάληψη ότι στη παρούσα φάση δεν µπορούµε να τοποθετηθούµε. Αναπτύσσουµε τα επιχειρήµατα µας πλήρως, εστιαζόµενοι στα ένα-δύο αρτιότερα επιχειρήµατα αντί να αναφέρουµε κάθε λόγο που µπορούµε να σκεφτούµε πάνω στο θέµα. 8 Επίσης προβλέπουµε και προλαµβάνουµε τυχούσες ενστάσεις, διαφωνίες, απορίες, µειονεκτήµατα, αντιπροτάσεις στα γραφόµενά µας. Η επιχειρηµατολογία απαιτεί προσπάθεια! ιερωτόµαστε αν η κάθε πληροφορία που παραθέτουµε είναι σχετική. Αν διστάζουµε ή αν πιστεύουµε ότι ίσως ενδιαφέρει ένα δευτερεύον κοινό, καλύτερα να βάλουµε την 8 Όπως ένας νεροκουβαλητής βασίζεται σε ένα-δύο καλούς κουβάδες αντί να καταφεύγει σε κάθε τρυπηµένο ή ραγισµένο σταµνάκι που βρίσκει µπροστά του. 18

πληροφορία σε υποσηµείωση. 9 Αν είναι πολύ ογκώδης αλλά άπτεται της εργασίας, τη βάζουµε σε παράρτηµα. 10 Κατά τη συγγραφή του κειµένου προτιµούµε τη χρήση µικρών προτάσεων που απορρέουν ή δένουν µε την προηγούµενη πρόταση. Χρησιµοποιούµε σαφή γλώσσα και ορισµούς, ξεχωρίζοντας τις υποθέσεις από τα συµπεράσµατα. Οργανώνουµε τις ατοµικές προτάσεις που αφορούν σε ένα γεγονός ή µια ενότητα ή ένα επιχείρηµα 11 σε ξεχωριστή παράγραφο. ιερωτόµαστε αν το κάθε κεφάλαιο και η κάθε παράγραφος είναι στο σωστό µέρος, αν θα εξυπηρετούσε νωρίτερα ή αργότερα. Κάθε κεφάλαιο προαναγγέλλει το κεντρικό θέµα του και λήγει µε µια σύνοψη συµπερασµάτων. Προβαίνουµε στις ερµηνείες µας αρχίζοντας από υποθέσεις που στέκουν διότι αν οι υποθέσεις δεν ευσταθούν τότε τα συµπεράσµατά µας θα είναι σαθρά. εν απορρίπτουµε τις απλούστερες εξηγήσεις χάριν περιπλοκότερων υποθέσεων και σεναρίων παρά µόνον αν οι απλές εξηγήσεις δεν συµβιβάζονται µε τα γεγονότα και οδηγούν σε αδιέξοδο. Εις την περίπτωση αυτή επιλέγουµε άλλη αρχική υπόθεση και νέα οδό εξήγησης. Ως µιµητές του Sherlock Holmes εξετάζουµε τα θέµατα και τις απόψεις από όλες τις πλευρές επιχειρώντας να απορρίψουµε όλες τις άλλες πιθανές εξηγήσεις ώστε να εντοπίσουµε την εναποµείνουσα/πραγµατική. Αποφεύγουµε τη χρήση µακρών λέξεων αν µπορούµε να χρησιµοποιήσουµε µικρές λέξεις. 12 Επίσης αποφεύγουµε τη χρήση περιττών λέξεων. 13 Επιλέγουµε λέξεις της γλώσσας στην οποία γράφουµε την εργασία αποφεύγοντας τη χρήση ξένων λέξεων. Αν όµως οφείλουµε να χρησιµοποιήσουµε κάποιο ξένο όρο (µε πλαγιαστούς χαρακτήρες) ή ακρώνυµο ή την ονοµασία κάποιας εταιρείας ή υπηρεσίας, 9 Στις υποσηµειώσεις τοποθετούµε χρήσιµες συµπληρωµατικές πληροφορίες (λ.χ., την ηµεροµηνία και τον τόπο κάποιας συνέντευξης, µια παράθεση πηγών) δίχως να αποσπούµε την προσοχή του αναγνώστη από την ουσία. Οι υποσηµειώσεις φέρουν διαδοχικούς αραβικούς αριθµούς οι οποίοι παρατίθενται (όπως εδώ) ως εκθέτες άνω δεξιά της λέξεως (ή µετά το σηµείο στίξεως της πρότασης) που επιθυµούµε να σχολιάσουµε. 10 Τα παραρτήµατα έπονται του κυρίως κειµένου και µπορεί να περιλαµβάνουν (α) περιγραφές των στατιστικών δειγµάτων ή των λογιστικών καταστάσεων που χρησιµοποιούµε στους πίνακες, (β) τα πρωτογενή κείµενα που σχολιάζουµε όπως το αποµαγνητοφωνηµένο κείµενο µιας συνεντεύξεως, (γ) άλλα στοιχεία που θεωρούµε σηµαντικά για τον αναγνώστη ώστε να κατανοήσει την επιχειρηµατολογία µας. 11 ηλαδή µια σειρά αλληλένδετων ατοµικών προτάσεων από την υπόθεση ως το συµπέρασµα. 12 Όπως «Έχει συµφέροντα σε όλη την υδρόγειο» και «Έχει συµφέροντα σε όλη τη γη». Όπως «Within the distribution sector» και «In the distribution sector». 13 Π.χ. «Το εργοστάσιο παράγει πολλούς διαφορετικούς τύπους οχηµάτων.» «Χρησιµοποιείστε τον ανελκυστήρα ή εναλλακτικά τις σκάλες.» 19

παραθέτουµε τη λέξη και εξηγούµε τη σηµασία της την πρώτη φορά που τη συναντούµε, 14 εκτός αν ο όρος είναι προφανής/πασίγνωστος, όπως π.χ. «η Γαλλική κυβέρνηση». Χρησιµοποιούµε καθηµερινές λέξεις αποφεύγοντας τη χρήση σπάνιων λέξεων προκειµένου να διευκολύνουµε τον µέσο αναγνώστη. Άρα προτιµούµε το «αριστερά» αντί του «εξ ευωνύµων», το «ordinary» αντί του «vernacular», δίχως όµως αυτό να είναι απόλυτο διότι i. καµιά φορά επιθυµούµε να αποφύγουµε την κατά κόρο επανάληψη της ιδίας λέξης σε διάστηµα διαδοχικών γραµµών και ii. ίσως να µπορούµε να καταφύγουµε σε κάποιο παράγωγο της σπάνιας λέξης που είναι επίσης σύνηθες (λ.χ. ίσως προτιµήσουµε να αναφέρουµε το «πόλις» αντί του «άστεως», αλλά δεν έχουµε πρόβληµα να χρησιµοποιήσουµε το «αστικός»). Επειδή ο πιθανότερος λόγος εγκατάλειψης ενός κειµένου είναι η κούραση που προέρχεται από την σωρεία ορθογραφικών και συντακτικών λαθών που αποσπούν την προσοχή και του υποµονετικότερου αναγνώστη, διαβάζουµε και ξαναδιαβάζουµε το κείµενό µας διορθώνοντας τα λάθη. Προµηθευόµαστε ένα καλό ορθογραφικό λεξικό της γλώσσας στην οποία γράφουµε και το συµβουλευόµαστε συχνά. Επίσης επιζητούµε τις γνώµες τρίτων ως προς τη ροή του λόγου πριν υποβάλλουµε το κείµενο στον βαθµολογητή ή κριτή ή εργοδότη. Αποφεύγουµε τα σχήµατα λόγου και τα κοσµητικά επίθετα διότι µετατρέπουν την επιστηµονική ανάλυση σε ροµάντζο, επική παράσταση ή διαφήµιση. 15 Αναφέρουµε πάντα τις πηγές µας. εν παραθέτουµε αυτούσια αποσπάσµατα κειµένων παρά µόνο αν η συγκεκριµένη φρασεολογία είναι σηµαντική για την περαιτέρω ανάλυση. Συνήθως µεταδίδουµε την ουσία των λεγοµένων στο κείµενό µας αναφέροντας το επίθετο του συγραφέα εις τον οποίο αναφερόµαστε και τη χρονολογία του έργου του (εφόσον ανήκει στη σύγχρονη εποχή), 16 συµπυκνώνοντας ή παραφράζοντας. 14 Π.χ. «Η General Motors, η αµερικανική αυτοκινητοβιοµηχανία». 15 Όπως λ.χ., η αναγωγή της εµπορικής αντιπαράθεσης AegeanAirlines και Ολυµπιακής στη σύγκρουση αυίδ- Γολιάθ. Η πρακτική συνηθίζεται από αθλητικούς συντάκτες όταν µεταδίδουν φέρ ειπείν τον αγώνα Πανιωνίου Barcelona από την Ισπανία, αλλά αυτό δε σηµαίνει ότι είναι πρότυπο προς µίµηση. 16 Οι συγγραφείς της αρχαιότητος και της µεσαιωνικής εποχής µνηµονεύονται µε το όνοµα τους και τον τίτλο του έργου τους (ή τον συντετµήµένο τίτλο του έργου τους), π.χ. «Xenophon (Economicus) portrays the first Teacher and founder of our discipline, Socrates, engaged in dialogue with his student offering stimuli in order to help him discover and learn, even by taking the aspiring economist to visit a good businessman. And he saw that 20

Παραφράζουµε ως εξής: Σύµφωνα µε τον Becker (1965, σ.494)......παρατηρείται από τον Green (1997, σ.27-9). H απάντηση δίδεται από τον Wiggins (1999). Yet, Juster και Τhomas (1991) suggets......στην αναδροµή των Killingsworth και Heckman (1986)... και παρέχουµε τον πλήρη τίτλο στη βιβλιογραφία: Becker, Gary. 1965. A Theory of the Allocation of Time. Economic Journal (75): 493-517. Περίπτωση ενός συγγραφέα άρθρου. Green, William. 1997. Econometric Analysis. 3 rd edition. U.Saddle River NJ: Prentice-Hall Inc. Περίπτωση ενός συγγραφέα βιβλίου. Εφόσον πρόκειται για επανέκδοση το σηµειώνουµε. Wiggins, Vince. Mills ratio and censoring direction in the Heckman selection model. On-line: www. stata.com/support/faqs/stat/invmills.html (May 1999). Περίπτωση πηγής από το διαδίκτυο. Juster, Thomas, and Stafford, Frank. 1991. The Allocation of Time: Empirical Findings, Behavioral Models, and Problems of Measurement. Journal of Economic Literature (29): 471-522. Περίπτωση δύο συγγραφέων άρθρου. Killingsworth, Mark, and Heckman, James. 1986. Female Labor Supply: A Survey, in O.Ashenfelter and R.Layard (eds.) Handbook of Labor Economics (Vol.1), pp.103-204. Amsterdam: Elsevier Science Publishers BV. Περίπτωση δύο συγγραφέων κεφαλαίου σε ένα συγκεντρωτικό βιβλίο άλλων συντονιστών εκδόσεως. According to Johnson et al. (1915), prices... Johnson, J. de M., Martin, V., and Hunt A.S. (1915). Catalogue of the Greek Papyri in the John Rylands Library, Manchester II. Manchester. Περίπτωση περισσότερων συγγραφέων....περιέχεται στο Office for National Statistics (1997, σ.43)....συζητήθηκε από τον Marshall (1912a, 1912b). Office for National Statistics. (1997). Social Trends (27). London: Her Majesty s Stationary Office. Περίπτωση που δεν αναφέρεται συγγραφέας. Περίπτωση ενός συγγραφέα µε δύο δη- µοσιεύσεις το ίδιο έτος. Η Βιβλιογραφία παρουσιάζεται µετά το κείµενο της εργασίας και τα παραρτήµατα. Έχει τη µορφή καταλόγου όλων τις πηγών που αναφέρονται στο κείµενο. Τα λήµµατα τοποθετούνται κατ αλφαβητική και χρονολογική σειρά: i. πρώτα βάσει του επιθέτου και ονόµατος του συγγραφέα ή του φορέα που φέρει την ευθύνη (όπως στην περίπτωση του «Office for National Statistics (1997)» ανωτέρω). not only a means for training economists but also as a way of shaping well-rounded, inquiring and critical individuals/citizens.» 21

ii. εν συνεχεία βάσει της χρονολογίας δηµοσίευσης του έργου, και iii. αν ο ίδιος συγγραφέας έχει γράψει πέραν του ενός βιβλίου σε κάποιο έτος, τότε διαφοροποιούµε τα έργα του επισυνάπτοντας γράµµατα στη χρονολογία, όπως πάρα πάνω, στην περίπτωση του Marshall (1912a), Marshall (1912b). Παραθέτουµε τα συνοπτικά αποτελέσµατα των στατιστικών ή λογικών αναλύσεων σε πίνακες που οφείλουν να είναι ευανάγνωστοι και ενηµερωτικοί: τόσο ενηµερωτικοί που να καθίστανται αυτόνοµοι του λοιπού κειµένου της εργασίας και ο αναγνώστης να καταλαβαίνει περί τίνος πρόκειται και να συνάγει τα συµπεράσµατα δίχως να πρέπει να συµβουλευτεί το παράπλευρο κείµενο που διαπραγµατεύεται/αναλύει τις πληροφορίες του πίνακα. Ως εκ τούτου παρέχουµε το θέµα του πίνακα, τον τόπο και εποχή που αφορά, τις πηγές (ή διευκρινίζουµε ότι βασίζεται σε δικές µας πληροφορίες), τις ονοµασίες των µεταβλητών, τα γραφήµατα και τους δείκτες στατιστικής σηµαντικότητας δίχως ανεξήγητα σύµβολα, συντµήσεις και ακρώνυµα. Αν χρειάζεται, συµπεριλαµβάνουµε υποσηµειώσεις οργανωµένες αλφαβητικώς µε «α», «β», «γ» κι όχι αριθµητικώς όπως στο κυρίως κείµενο. 15. Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ (ΣΤΟ ΙΑΒΑΣΜΑ, ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ, ΓΡΑΨΙΜΟ) Παραθέτουµε τους τέσσερις τύπους λογικής απόδειξης: i. Απλή Απόδειξη A B. Υποθέτουµε ότι το «A» είναι αληθές και συνάγουµε το «B» µέσω µιας ορθολογικής διαδικασίας. Λ.χ., ο Σωκράτης κηρύσσει καινά δαιµόνια. Τα δαιµόνια είναι έκφανση του θείου. Άρα ο Σωκράτης κηρύσσει το θείο. Τούτο δεν είναι στοιχείο αθεΐας. ii. Αντιθετοαντιστροφή ~B ~A. Υποθέτουµε ότι η άρνηση του «Β» (~Β) είναι αληθής, εκ της οποίας συνάγουµε ότι η άρνηση του «Α» (~A) είναι Ψευδής, oπότε συµπεραίνουµε ότι η διαδικασία A B καλώς κρατεί. Λ.χ., ο Sherlock Holmes διερωτάται: Αν ο σκύλος δεν αναγνώριζε τον επισκέπτη [~B] θα γάβγιζε [~A]. Aλλά ο σκύλος δεν γάβγισε [A]. Άρα ο σκύλος αναγνώρισε τον επισκέπτη [B]. iii. Αντίφαση ~(A B) Υποθέτουµε ότι η θέση «A B» δεν ισχύει κι ότι η άρνησή της (~(A B)) αληθεύει, αλλά έτσι καταλήγουµε σε κάτι που ασυµβίβαστο ( ) µε την άρνηση της αρχικής 22