Η ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΚΡΟΚΟΥ

4/7/2014 ΜΑΘΗΜΑ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ- ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤ ΕΞΑΜΗΝΟ Η ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΚΡΟΚΟΥ Επιβλέπων Καθηγητής: Νικήτας Χιωτίνης Σπουδάστρια: Στροβολίδου Ιωάννα

Ήθελα να πλησιάσω τις αισθήσεις της παιδική μου ηλικίας, της ύλης[ ] Και είχα την ανάγκη πια να τα σχεδιάσω αυτά όπως τα θυμάμαι με τον τρόπο μου. Σκεφτόμουν ότι είμαι πίσω από ένα τοίχο, είναι ο καιρός κακός και πιάνει βροχή. Έψαχνα τέτοιες εμπειρίες της φύσης και αυτό άρχισα να το αισθάνομαι σαν μια αρχιτεκτονική μες το μυαλό μου. Βέβαια με τα διαβάσματά μου ήξερα, κατάλαβα πια, ότι όλα ήταν αρχιτεκτονική και έβρισκα αυτή την αρχιτεκτονική ποιότητα, αυτό το αρχιτεκτονικό σημάδι σε απίθανα πράγματα που είχα δει μικρός Κυριάκος Κρόκος 2

Ο Κυριάκος Κρόκος παρά το μικρό χρονικό διάστημα της ζωής του και συνεπώς και του αρχιτεκτονικού του έργου, κατάφερε να αποτελέσει μια από τις σημαντικότερες μορφές της νεότερης ελληνικής αρχιτεκτονικής. Τα 47 αρχιτεκτονικά του έργα χαρακτηρίζονται από ένα ιδιαίτερο προσωπικό ιδίωμα που δεν κατατάσσεται σε κανένα αρχιτεκτονικό ρεύμα του καιρού του. Άλλωστε ο ίδιος πολύ εύστοχα είχε πει ότι «[ ] δεν πρέπει να εντάσσεσαι, πρέπει να αδιαφορείς για τα κινήματα. Να κάνεις κάτι αν είναι δυνατόν για να σωθείς και, κάτι για να αντισταθείς στα πράγματα του συρμό, στη χυδαιότητα, μόνο γι αυτό όχι για την αρχιτεκτονική[ ]» 1 κάτι που επιδίωξε με ένταση και τελικά κατάφερε. Δημιούργησε μια προσωπική πορεία και κατεύθυνση αναζητώντας τις πηγές του σε άλλα πράγματα, που ο ίδιος θεωρούσε πιο ουσιώδη και αναγκαία για τη δημιουργία, όπως την λογοτεχνία και τη ζωγραφική καθώς και από την γενικότερη συναναστροφή με προσωπικότητες που δεν είχαν άμεση σχέση με την αρχιτεκτονική. Τα προσωπικά του βιώματα τον οδήγησαν στη κατανόηση του πνεύματος του τόπου και του ιδιαίτερου χαρακτήρα του, το οποίο και κατάφερε να μεταφέρει στα αρχιτεκτονικά του έργα. Γεννημένος στη Σάμο τον Μάρτιο του 1941, επηρεάζεται βαθιά από την ιδιαίτερη μορφολογία της καθώς επίσης και την δομή των κατοικιών της. Αργότερα, θέλοντας να περιγράψει τη Σάμο και κυρίως το προσωπικό του βίωμα από τον τόπο του, που μετέπειτα θα γίνει αφορμή σκέψης στην αρχιτεκτονική του, χαρακτηριστικά θα πει: «Γεννήθηκα στο Πλάτανο της Σάμου. Είναι το πρώτο αρχιτεκτονικό περιβάλλον που τύλιγε την παιδική μου ζωή. Σπίτια πέτρινα με ταράτσες από κοκκινόχωμα. Με τις βροχές το χώμα χρωμάτιζε το νερό, αυτό εν συνεχεία χρωμάτιζε τους όγκους των σπιτιών. Τα λίγα σπίτια με στέγη από κεραμίδια χρωματίζονταν και αυτά από τα διπλανά τους.» 2 ενώ σε άλλη συζήτηση με αφορμή τα πέτρινα κτίσματα στη παραλία του Καρλοβάσου συνεχίζει λέγοντας: «Τέτοια κτίρια μου αρέσουν, όπου τα ίδια τα υλικά φαίνονται αρθρωμένα μεταξύ τους, όπου το γείσο δημιουργείται από μια πέτρα πραγματική και το διακοσμητικό στοιχείο διαμορφώνεται με τα ίδια τα υλικά. Στην πατρίδα μου είχαμε ωραία τέτοια 1 (Γιακουμακάτος, "Δεν πρεπει να εντάσσεσαι". Ο Κυριάκος Κρόκος και η αναζήτηση του χρόνου, 2012, σ. 20) 2 (Κυριάκος Κρόκος (1941-1998), 2012, σ. 352) 3

κτίρια, τα βυρσοδεψεία, τα ταμπάκικα, καλοχτισμένα μακρυνάρια πάνω στη θάλασσα» 3. Ένα αρχιτεκτονικό έργο που τον επηρεάζει βαθιά είναι το δημοτικό σχολείο του Πλατάνου της Σάμου, ένα νεοκλασικό κτίριο του 19 ου αιώνα του αρχιτέκτονα Ν. Τσακαλαδάκη στον οποίο αργότερα θα κάνει πολλές αναφορές και η μνήμη του οποίου, θα τον ακολουθεί στην αρχιτεκτονική του πορεία όπως και το ευρύτερο περιβάλλον των παιδικών του χρόνων. Ταυτόχρονα, η μαθητεία του δίπλα στο Τσαρούχη, και η στοχαστική ιδέα της «ελληνικότητας» την οποία εκπροσωπεί, θα θέσουν το ζήτημα της ταυτότητας του αρχιτεκτονικού έργου και θα προσανατολίσουν σε μεγάλο βαθμό τις αρχιτεκτονικές επιλογές του Κ. Κρόκου όπως αναφέρεται από τον Ανδρέα Γιακουμακάτο 4. Αργότερα, ο Κ. Κρόκος μιλώντας για την σημασία της διδασκαλίας του Τσαρούχη στη μετέπειτα πορεία του θα πει: «[ ] Πέρα από τη δυνατότητα που μου δόθηκε να καλλιεργήσω την κλίση μου στη ζωγραφική, βοηθήθηκα από αυτόν τον μεγάλο άνθρωπο να καταλάβω ότι δεν υπάρχει άλλος δρόμος από τον ίδιο τον εαυτό μας, που δεν είναι ριζωμένος στο φως που αποκάλυψε στα μάτια μας τον κόσμο όταν ήμασταν μικροί. Τότε που όλα μας τύλιγαν μαγικά Αισθάνθηκα την τέχνη σαν υποκατάστατο της αθωότητας που όλοι προσπαθούσαν να πνίξουν και τα σπουδαία έργα να δείχνουν το μονοπάτι της επιστροφής». 5 Η επιρροή από την διακριτή αρχιτεκτονική φιλοσοφία του Δημήτρη Πικιώνη και του Άρη Κωνσταντινίδη είναι φανερή στην προσωπική αναζήτηση μιας «ίδιας αλήθειας» 6 που εκφράζεται μέσα από το πνεύμα του τόπου. Κατά κάποιο τρόπο, η ανάγκη εστίασης στις διαχρονικές αξίες της αρχιτεκτονικής που είναι κοινές και αναγνωρίσιμες σε κάθε εποχή έχουν ως στόχο την αποτίναξη της επιρροής του εφήμερου καθώς επίσης και των πολλαπλών αρχιτεκτονικών τάσεων της εποχής του τις οποίες δεν πρεσβεύει. Έτσι, οι μορφές που δημιουργεί, συνδέονται άμεσα με την ελληνική αρχιτεκτονική κληρονομιά από την οποία δεν ξεφεύγει, δημιουργώντας όμως ένα σύγχρονο και οικείο - δεκτικό προς τους χρήστες του περιβάλλον. 3 (Κυριάκος Κρόκος (1941-1998), 2012, σ. 354) 4 (Γιακουμακάτος, "Δεν πρεπει να εντάσσεσαι". Ο Κυριάκος Κρόκος και η αναζήτηση του χρόνου, 2012, σ. 19) 5 (Κυριάκος Κρόκος (1941-1998), 2012, σ. 18) 6 (Γιακουμακάτος, "Δεν πρεπει να εντάσσεσαι". Ο Κυριάκος Κρόκος και η αναζήτηση του χρόνου, 2012, σ. 19) 4

Το πιο χαρακτηριστικό και αναγνωρίσιμο ίσως μέρος της αρχιτεκτονικής του, είναι αδιαμφισβήτητα η σχέση του με την ύλη. Προτείνει «μια συναισθηματική, ερωτική σχέση με την ύλη, την ανάγκη να της προσδώσει ποιητικές έως και οντολογικών διαστάσεων προεκτάσεις» 7 ακολουθώντας τη αναζήτηση του Πικιώνη πάνω στο ίδιο θέμα. Κατ αυτό τον τρόπο, χρησιμοποιεί τα υλικά στην αληθινή τους έκφραση με εξαιρετική ευαισθησία. Έτσι, οι τοίχοι είναι συχνά κατασκευασμένοι από συμπαγή τούβλα, τα κουφώματα από ξύλο, τα στηθαία από ξύλο ή μέταλλο, τα κρηπιδώματα και οι φράκτες από πέτρα, και οι ευρύτερες επιφάνειες των υλικών, είναι επεξεργασμένες σε τέτοιο βαθμό ώστε να θεωρείται περιττή κάθε είδους διακόσμηση. Επιπρόσθετα, θεωρούσε ότι η ποιότητα των υλών και η καθαρότητα της λεπτομέρειας ταυτίζονται με το ήθος του αρχιτεκτονημένου χώρου, γι αυτό μετέτρεπε τα υλικά σε γλυπτά στοιχεία του χωρικού κελύφους, που απείχαν από τις πεπερασμένες δομικές τους ιδιότητες. Σε μια συνέντευξη που δόθηκε στον αρχιτέκτονα Κυριάκο Κοσμά, χαρακτηριστικά τοποθετεί την αρχιτεκτονική του άποψη λέγοντας: «[ ] Πιστεύω πως η αρχιτεκτονική πρέπει να αρχίζει από τα θεμέλια, από το σκάμμα που θα γίνει για να δεχτεί το κτίριο. Αυτό το κτίριο σε κάθε φάση του πρέπει να είναι κάτι, πρέπει να εκφράζει την τάξη και την αρχιτεκτονική αναζήτηση. Αυτό θα ήταν το ιδανικό, σε κάθε στάδιο να έχει ενδιαφέρον, να μην επιδιώκεται η εικόνα στο τέλος, δηλαδή να περιμένεις να τελειώσει για να δείξεις κάτι. Χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια στο σκαρί από μπετόν και να μην αφήνεται μόνο στους υπολογισμούς του πολιτικού μηχανικού. Αυτό μ ενδιαφέρει πάρα πολύ και όχι τα ψεύτικα αετώματα. Έχω την ανάγκη να θυμηθώ ξεχασμένους κανόνες και να δουλέψω πάνω σε αυτούς γιατί πιστεύω ότι οι κανόνες δεν δημιουργούν δεσμεύσεις αλλά αντίθετα απελευθερώνουν. [ ]». 8 7 (Χιωτίνης, σσ. 12-13) 8 (Κρόκος, Στο βάθος της μνήμης, 1990) 5

Στο συγκεκριμένο χωρίο αποτυπώνεται με μεγάλη αμεσότητα, το εύρος της σκέψης και του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνεται την σχέση του με το αρχιτεκτονικό έργο, ενώ ταυτόχρονα, διαφαίνονται όλες οι επιρροές από προγενέστερους αρχιτέκτονες μέσα από την μελέτη των οποίων βρίσκει μια πηγή έμπνευσης και αναπτύσσει ένα προσωπικό τρόπο δουλειάς. Όταν αναφέρεται στην αρτιότητα της κατασκευής σε κάθε στάδιο, προσπαθεί ουσιαστικά να δώσει μια άλλη βαθύτερη διάσταση στη κατασκευή η οποία «ενέχει ήθος», μεταφέρει το ίχνος της σκέψης και επακόλουθα θα πρέπει σε κάθε στάδιο να υποδηλώνει την αληθινή της ουσία και να είναι αυτοτελής και αυτάρκης. Κάθε στοιχείο να έχει τη δική του αυτονομία και όλα μαζί να αποτελούν μια ικανοποιητική σύνθεση. Γι αυτό το λόγο, διαφοροποιεί στα λεγόμενά του τον όρο «οικοδομώ» από τον όρο «χτίζω» τονίζοντας την ιδιάζουσα συνθετική αντίληψη που χρειάζεται για να χτίσεις σε αντιδιαστολή με τη στείρα συναρμολόγηση που επιτυγχάνεται με την οικοδόμηση. «μου φαίνεται ότι σιγά-σιγά ξεχάσαμε να χτίζουμε [ ] Οικοδομώ σημαίνει συναρμολογώ στοιχεία ομοιογενή, χτίζω σημαίνει δένω στοιχεία ετερογενή. Ο Σεζάν έχτισε, δεν οικοδόμησε το οικοδόμημα προϋποθέτει παραγέμισμα έτσι μιλάει ο Μπρακ. Ας στοχαστούμε» 9 Χρησιμοποιεί απλά υλικά, κατανοεί τις ιδιαιτερότητές τους και τα επεξεργάζεται προσδίδοντας άλλη διάσταση στην κατασκευή. Δημιουργεί με αυτό τον τρόπο, ένα οικείο περιβάλλον σε απόλυτη αρμονία με τη φύση ακόμα και με σύγχρονα υλικά όπως το τσιμέντο που κατά καιρούς έχει γίνει αντικείμενο συζήτησης και διαμάχης. Πάνω σε αυτό ακριβώς το θέμα, χαρακτηριστικά λέει: «Δεν φταίνε τα υλικά. Η σχέση μεταξύ τους μετράει, αυτή έχει σημασία. Τα πράγματα από μόνα τους δεν φταίνε. Φταίνε οι άνθρωποι και η μη καλή χρήση των υλικών. Το τσιμέντο είναι υλικό με προβλήματα [ ] Για τους ευαίσθητους, τους δημιουργικούς, το τσιμέντο έγινε ένα εργαλείο της δουλειάς τους. Αλλά για τους «πονηρούς» έγινε το καταφύγιο της ευκολίας του, της έκπτωσής τους. Τα σίδερο 9 (Γιακουμακάτος, "Δεν πρεπει να εντάσσεσαι". Ο Κυριάκος Κρόκος και η αναζήτηση του χρόνου, 2012) 6

κρατάει, τα «μπετά» κρατάνε, δεν σου ρχεται εύκολα στο κεφάλι, άρα «βουρ»! Ενώ, αν έχτιζες με πέτρες στο άρπα-κόλλα, έπεφτε και σε πλάκωνε το καλύβι» Για τον Κ. Κρόκο, το υλικό είναι άλλωστε αυτό που δίνει πνοή στο αρχιτεκτονικό έργο και έχει μια δυναμική ικανή να αναβαθμίζει την κατασκευή και να της δώσει περαιτέρω νόημα. «Τα υλικά πρέπει να μιλήσουν. Αυτό το θεωρώ προφανές. Αλλιώς το κτίριο, όποιες διατάξεις και αν έχει, θα μείνει νεκρό. Η ίδια η ύλη πρέπει να εκφραστεί» «Τα πράγματα πρέπει να μιλήσουν μέσα από τις σχέσεις τους χωρίς μεγάλες επεξεργασίες. Αυτό έχει σημασία. Πρέπει να αναδεικνύεις ένα υλικό με το διπλανό του. Μπορεί να λέμε ότι το σκυρόδεμα είναι δυσάρεστο, έχεις όμως τη δυνατότητα να βάλεις κάτι δίπλα του και να το φωτίσεις ακόμα και χρωματικά. Δεν μπορώ να καταλάβω την αρχιτεκτονική χωρίς αυτή τη προσπάθεια». 10 Τα σχέδιά του, υποδηλώνουν μια αμφιβολία και μια επίμονη και επίπονη προσπάθεια μέσα από την οποία ουσιαστικά «γεννιέται» το αρχιτεκτονικό έργο. Ο τρόπος εργασίας του, χαρακτηρίζεται εύστοχα από τη σύζυγο του Λέτη Αρβανίτη-Κρόκου ως «μια μακρά περίοδο κύησης». Ο ίδιος χαρακτηριστικά θα πει: «Κάνω ένα σχέδιο μέχρι τη στιγμή που χτίζω. Το μαθαίνω απ έξω, μιας και κάνω τόσα πολλά σχέδια ( ) Προσπαθώ, να κάνω πριν τις μακέτες μου, και μια και δύο. Κάνω κάποια σχέδια και παίρνω μια άδεια. Μετά έρχομαι να δουλέψω στην κατασκευή ( ) πάω μέχρι εκεί [στο γιαπί] και αρχίζω και με το μάστορα, αν συμβεί να είναι καλός, που 10 (Κωνσταντόπουλος, 2012) 7

προσπαθώ να είναι καλοί, το συζητάω εκεί πέρα και κάποια στιγμή παίρνω μια απόφαση, και λέω αυτό, έχοντας πάντα τη μικρή μου αμφιβολία. Δηλαδή, κάνω ένα σχεδιασμό, το σχεδιασμό αυτό καμιά φορά θέλω να τον προσεγγίσω και μ ένα πιο ελεύθερο σχέδιο για να πιάσω την αίσθηση αυτού του πράγματος» 11. Σύμφωνα με τον Κορρέ, παρά τη μεγάλη προσπάθεια που κατέβαλε για τη μελέτη των έργων του, άφηνε αρκετά σημεία, ουσιαστικής γι αυτόν σημασίας, ανοιχτά μέχρι το τέλος, για να τους δώσει μορφή συνεπή με τα υπόλοιπα κατευθείαν στο εργοτάξιο. Δεν δίσταζε ακόμα και να κατεδαφίσει κομμάτια ολόκληρα που είχαν κακότεχνα εκτελεστεί ή που είχαν, ακόμα και από δική του λανθασμένη εκτίμηση παρεκκλίνει από το στόχο. Σε αυτές τις περιπτώσεις των ύστατων εμπνεύσεων, ακόμα και ανατροπών, που οδηγούσαν τα πράγματα σε ένα λυτρωτικό για τον ίδιο αποτέλεσμα, χρησιμοποιούσε τη φράση: «το σώσαμε» 12. 11 Κυριάκος Κρόκος, από το βίντεο του (Τριτσιμπίδα)«Κυριάκος Κρόκος, αρχιτέκτων και ζωγράφος, 1941-98», παραγωγή ΙΔΟΥ! και VOX Documentaries 12 Γ. Μακρής, «Για τον Κυριάκο Κρόκο», Μάιος 2008, κείμενο για την έκθεση στην γκαλερί Άστρα, 18 Μαΐου - 13 Ιουνίου 2008, http://www.astragalerie.gr/krokos/krokosmakris.php 8

Τα στοιχεία αυτά, αποσαφηνίζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής του Κ. Κρόκου, ο συνδυασμός των οποίων δίνει ένα διαφορετικό νόημα- μια ποιητική στο έργο του. Η αρχιτεκτονική του, θυμίζει τη χαμένη σύνδεση του δημιουργού με το έργο του, σε κάθε στάδιο της κατασκευής, μέχρι την τελική ολοκλήρωσή του, μέσω μιας πολυσύνθετης, κοπιαστικής, έντονα πνευματικής εργασίας. Το έργο του, αποτελεί μ αυτό τον τρόπο μια από τις σημαντικότερες προτάσεις τους ΧΧ αιώνα που συνέβαλαν στην ανανέωση της αρχιτεκτονικής δημιουργίας και στην παραγωγή ενός έργου που παράγει σκέψη και «ενέχει το ήθος» που ο ίδιος επιδίωξε. 9

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γ.Μακρής. (2008, Μάιος). Για τον Κυριάκο Κρόκο κείμενο για την έκθεση στην γκαλερί Άστρα, 18 Μαϊου-13 Ιουνίου 2008. Ανάκτηση από http://www.astragalerie.gr/krokos/krokosmakris.php Γιακουμακάτος, Α. (1996). Η ύλη και το φως. Μια συζήτηση με τον Κυριάκο Κρόκο. Θέματα χώρου+τεχνών, 27/1996, σ. 19. Γιακουμακάτος, Α. (2012). "Δεν πρεπει να εντάσσεσαι". Ο Κυριάκος Κρόκος και η αναζήτηση του χρόνου. Στο Κυριάκος Κρόκος (1941-1998) (σ. 19). Μουσείο Μπενάκη. Κρόκος, Κ. (1990, Ιούνιος). Στο βάθος της μνήμης. la mia casa, 12-15. (Κ. Κοσμάς, Συνέντευξη στο περιοδικό " la mia casa") Κρόκος, Κ. (1995, Μάρτιος 29). Δεν φταίνε τα υλικά! (Σ. Σακίσης, Συνέντευξη στην) Ελευθεροτυπία περιοδικό "Εψιλον"). Κυριάκος Κρόκος (1941-1998). (2012). Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη. Κωνσταντόπουλος, Η. (2012). Η αποκαλυπτική διάσταση του στοιχειώδους στην αρχιτεκτονική του Κυριάκου Κρόκου. Στο Κυριάκος Κρόκος (1941-1998) (σ. 25). Μουσείο Μπενάκη. Τριτσιμπίδα, Γ. (Παραγωγός). (n.d.). Κυριάκος Κρόκος, αρχιτέκτων και ζωγράφος, 1941-98 [Ταινία μικρού μήκους]. Χιωτίνης, Ν. (n.d.). Η Τέχνη ως κιβωτός Πολιτισμού. σσ. 12-13. ΠΗΓΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ http://archetypaeng.blogspot.gr/2010_05_01_archive.html http://www.athinapoli.gr/2012/05/1941-1998.html http://www.tritsibidas.gr/gr/index.php?option=com_content&view=article&id=66&catid=1 &Itemid=11 http://www.mimoa.eu/projects/greece/thessaloniki/byzantine%20museum http://el.yerolymbos.com/blemma-stin-yli 10