ΤΕΙ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ & ΕΛΕΓΚΤΙΚΗΣ

ΤΕΙ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ & ΕΛΕΓΚΤΙΚΗΣ Τεχνική ανάλυση μετοχών: επιλογή & παρουσίαση μερικών από τις πιο σημαντικές μεθόδους που χρησιμοποιούν οι επενδυτές ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ: ΜΑΡΙΑ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΛΥΓΓΙΤΣΟΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑ 2007

Περίληψη Στη παρακάτω εργασία αναλύουμε τη τεχνική ανάλυση των τιμών των μετοχών και καταγράφουμε τα αποτελέσματα, τα οποία διεξάγουν οι μέθοδοι της μέσα από τη καταγραφή τους. Προσπαθήσαμε να αποτυπώσουμε και να αναλύσουμε τους πιο διαδιδόμενους σχηματισμούς και εκείνους τους δείκτες που χρησιμοποιούνται ευρέως από τους επενδυτές για την αξιολόγηση επενδύσεων στη σημερινή χρηματιστηριακή αγορά, δίχως να επικρίνουμε, ούτε όμως και να αποφανθούμε υπέρ ενός εξ αυτών. Σκοπός αυτής της εργασίας είναι η καταγραφή των μεθόδων που απαρτίζουν τη τεχνική ανάλυση μέσα από την όσο το δυνατόν καλύτερη παρουσίαση τους. Πιο συγκεκριμένα, το πρώτο κεφαλαίο αναφέρεται περισσότερο στην έννοια της τεχνικής ανάλυσης, τον ορισμό, την ιστορία και τη φιλοσοφία της και παρουσιάζει όλα τα πλεονεκτήματα αλλά και μειονεκτήματα της. Στο δεύτερο κεφάλαιο καταγράψαμε τα διαγραμματικά είδη που χρησιμοποιούνται για την αποτύπωση της τιμής μιας μετοχής και της πιθανής μελλοντικής πρόβλεψης της. Στο τρίτο κεφαλαίο εξηγήσαμε ποια είναι η έννοια της τάσης της τιμής μιας μετοχής, ποιοι παράγοντες τη δημιουργούν και ποιοι την επηρεάζουν. Περιγράψαμε το σύστημα στήριξης και αντίστασης, καθώς και τη συμπεριφορά των επενδυτών ως προς το σύστημα αυτό. Επίσης καταγράψαμε τι αποτελεί και τι δείχνει ο όγκος των συναλλαγών μιας μετοχής και ποια είναι η σημασία του για τον επενδυτή. Στο τέταρτο, πέμπτο και έκτο κεφάλαιο παρουσιάσαμε και αναλύσαμε διάφορους σχηματισμούς που δημιουργούνται από τις κατευθύνσεις της τάσης των τιμών μέσα στα διαγράμματα και εξηγήσαμε τις αιτίες εμφάνισης καθώς και την σημασία τους. Τέλος στο έβδομο κεφαλαίο καταγράψαμε μερικούς από τους δείκτες αγοράς και προσπαθήσαμε να αναλύσουμε περισσότερο τον καθένα ξεχωριστά με τρόπο ώστε να γίνει όσο το δυνατόν πιο κατανοητή η χρησιμότητα και η σημασία τους για τους επενδυτές, θεσμικούς ή ιδιώτες.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΕΛ. 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο 1.1 ΤΕΧΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΕΛ. 3 1.2 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΕΛ. 4 1.3 ΟΡΙΣΜΟΣ & ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ 1.3.1 Η ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΣΕΛ. 6 ΠΡΟΕΞΟΦΛΕΙ ΤΑ ΠΑΝΤΑ ΣΕΛ. 6 1.3.2 ΟΙ ΤΙΜΕΣ ΚΙΝΟΥΝΤΑΙ ΜΕ ΤΑΣΕΙΣ ΣΕΛ. 7 1.3.3 Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΠΑΝΑΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ 1.4 ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ & ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ 1.5 ΒΑΣΙΚΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ 1.6 ΛΟΙΠΑ ΘΕΜΑΤΑ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΣΕΛ. 7 ΣΕΛ. 8 ΣΕΛ. 8 ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΕΛ. 10 1.6.1 Η ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΑ ΑΝΑΛΥΣΗ 1.6.2 Η ΠΡΟΓΝΩΣΗ ΤΩΝ ΣΕΛ. 10 ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΩΝ ΣΕΛ. 10 1.6.3 Η ΕΠΟΧΙΚΟΤΗΤΑ ΣΕΛ. 11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο 2.1 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ 2.2 ΕΙΔΗ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ 2.2.1 ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΩΝ ΣΕΛ. 12 ΣΕΛ. 12 ΚΗΡΟΠΗΓΙΩΝ ΣΕΛ. 18

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο 3.1 Η ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΗΡΙΑΚΗ ΤΑΣΗ ΣΕΛ. 19 3.1.1 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥΝ ΤΗ ΤΑΣΗ ΣΕΛ. 20 3.1.2 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗ ΒΑΡΥΤΗΤΑ ΤΗΣ ΤΑΣΗΣ ΣΕΛ. 20 3.1.3 ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ ΤΗΣ ΤΑΣΗΣ ΣΕΛ. 24 3.2 ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΡΙΞΗΣ/ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΣΕΛ. 24 3.2.1 ΧΡΗΣΙΜΟΤΗΤΑ ΣΤΗΡΙΞΗΣ/ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΣΕΛ. 25 3.3 ΟΓΚΟΣ ΣΥΝΑΛΛΑΓΩΝ ΣΕΛ. 26 3.3.1 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΟΓΚΟΥ ΣΥΝΑΛΛΑΓΩΝ ΣΕΛ.26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο 4.1 ΧΑΣΜΑΤΑ ΣΕΛ. 28 4.1.1 ΤΥΠΟΙ ΧΑΣΜΑΤΩΝ ΣΕΛ. 28 4.2 ΗΜΕΡΑ ΑΝΑΣΤΡΟΦΗΣ ΣΕΛ. 30 4.3 ΣΗΜΑΙΑ ή ΣΗΜΑΙΑΚΙ ΣΕΛ. 31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο 5.1 ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΣΕΛ. 33 5.2 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΩΝ ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΣΕΛ. 33 5.3 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΩΝ ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΣΕΛ.34 5.4 ΕΙΔΗ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΩΝ ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΣΕΛ. 34 5.4.1 ΤΡΙΓΩΝΑ ΣΕΛ.35

5.4.2 ΣΦΗΝΕΣ ΣΕΛ. 39 5.4.3 «ΚΕΦΑΛΗ ΚΑΙ ΩΜΟΙ» ΣΕΛ. 41 5.4.4 ΖΩΝΕΣ ΣΥΝΑΛΛΑΓΩΝ(ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΓΡΑΜΜΑ) ΣΕΛ. 43 5.5 ΚΗΡΟΠΗΓΙΑ ΩΣ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΣΕΛ.44 5.5.1 ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ «ΤΡΕΙΣ ΜΕΘΟΔΟΙ» ΣΕΛ. 45 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο 6.1 ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΑΝΑΣΤΡΟΦΗΣ 6.2 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΩΝ ΑΝΑΣΤΡΟΦΗΣ 6.3 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΩΝ ΑΝΑΣΤΡΟΦΗΣ 6.4 ΕΙΔΗ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΩΝ ΣΕΛ. 47 ΣΕΛ. 47 ΣΕΛ. 48 ΑΝΑΣΤΡΟΦΗΣ ΣΕΛ. 49 6.4.1 «ΚΕΦΑΛΗ ΚΑΙ ΩΜΟΙ» ΣΕΛ. 49 6.4.2 ΚΟΡΥΦΗ ΤΥΠΟΥ «Λ» ΣΕΛ. 51 6.4.3 ΠΥΘΜΕΝΑΣ ΤΥΠΟΥ «V» ΣΕΛ. 52 6.4.4 «ΚΟΥΠΑ ΜΕ ΧΕΡΟΥΛΙ» 6.5 ΚΗΡΟΠΗΓΙΑ ΩΣ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΣΕΛ. 53 ΑΝΑΣΤΡΟΦΗΣ ΣΕΛ. 54 6.5.1 ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΑΣΤΕΡΙΟΥ ΣΕΛ. 54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7ο 7.1 ΔΕΙΚΤΕΣ ΑΓΟΡΑΣ ΣΕΛ.61 7.2 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΙΚΤΩΝ ΑΓΟΡΑΣ ΣΕΛ.61 7.3 0 ΚΙΝΗΤΟΣ ΜΕΣΟΣ 7.3.1 ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ & ΣΕΛ. 63 ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΚΙΝΗΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΣΕΛ. 66 7.3.2 ΕΙΔΗ ΚΙΝΗΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΣΕΛ. 66 7.4 ΔΕΙΚΤΗΣ MACD ΣΕΛ. 68

7.5 ΔΕΙΚΤΗΣ ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ ΠΑΛΙΝΔΡΟΜΗΣΗΣ ΣΕΛ. 70 7.6 ΔΕΙΚΤΗΣ OBV ΣΕΛ.72 7.7 ΔΕΙΚΤΗΣ MFI ΣΕΛ. 74 7.8 ΔΕΙΚΤΗΣ RSI ΣΕΛ.76 7.9 ΣΤΟΧΑΣΤΙΚΟΣ ΤΑΛΑΝΤΩΤΗΣ %D%K ΣΕΛ. 78 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΕΛ. 80 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΕΛ.82

Εισαγωγή Στις διεθνοποιημένες αγορές μετοχών, μέσα στις οποίες τα στενά γεωγραφικά σύνορα καταργούνται διαρκώς και η ελεύθερη ροή κεφαλαίων προκαλεί εξελίξεις οι οποίες είναι ολοένα και λιγότερο προβλέψιμες, εξακολουθούν να υπάρχουν μεταξύ τους σημαντικές διαφορές σε θεσμικό, οργανωτικό, ελεγκτικό ή τεχνολογικό επίπεδο. Από τη αλλά πλευρά όμως, όλες οι χρηματιστηριακές αγορές έχουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά, αρκετά εκ των οποίων θα ήταν έως και αδύνατο να λειτουργήσουν με διαφορετικό τρόπο σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή. Πιο συγκεκριμένα, το γεγονός ότι είναι πρακτικά πολύ δύσκολο να αναγνωρίσει κανείς μια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων που αποτελεί το πλήθος της αγοράς, συνιστά ένα θεμελιώδες χαρακτηριστικό όλων των ανά τον κόσμο αγορών χρεογράφων, με αποτέλεσμα ο ψυχολογικός παράγοντας, γνωστός ως ψυχολογία της μάζας, να διαδραματίζει έναν πρωταγωνιστικό ρόλο στην κατεύθυνση των τιμών των μετοχών, ιδιαίτερα σε χρονικές περιόδους εύθραυστων ισορροπιών. Κατά συνέπεια, η επενδυτική κοινότητα είναι τελικά πολύ μεγαλύτερη και πολύ πιο άμορφη από ότι η ομάδα των ανθρώπων που βρίσκονται φυσικά στο χώρο του Χρηματιστηρίου της κάθε χώρας ή που πρακτικά λειτουργούν ως οι επαγγελματίες της αγοράς (όπως οι σύμβουλοι επενδύσεων, διαπραγματευτές και πωλητές επενδυτικών προϊόντων). Η βασική μονάδα στην επενδυτική κοινότητα είναι ο επενδυτής, ιδιώτης (μικροαποταμιευτές ή μεγάλης οικονομικής επιφάνειας επενδυτές) και θεσμικός ( εταιρείες διαχείρισης αμοιβαίων κεφαλαίων και εταιρείες επενδύσεων χαρτοφυλακίου). Η στρατηγική που χρησιμοποιεί ο επενδυτής για να επιτύχει ή να μεγιστοποιήσει το συνολικό του κέρδος είναι να αγοράζει μετοχές πριν ανεβούν οι τιμές της αγοράς και να της πουλά σε υψηλότερη τιμή αποκομίζοντας μια θετική διαφορά. Η βασική φιλοσοφία παραμένει πάντα ακριβώς ίδια να αγοράζεις φθηνά και να πουλάς ακριβά. 1

Σε κάθε χρονική περίοδο, η επενδυτική κοινότητα αποτελείται από δυο ομάδες επενδυτών: το αισιόδοξο πλήθος και το απαισιόδοξο πλήθος. Το πρώτο προσδοκά άνοδο των τιμών των μετοχών, ενώ το δεύτερο προσδοκά πτώση. Η παρουσία των δυο ομάδων στην επενδυτική αγορά με διαμετρικά αντίθετες απόψεις, διασφαλίζει την απαραίτητη κατάσταση συγκρούσεως μέσα στο πλαίσιο του επενδυτικού παιχνιδιού. Τα συναισθήματα του άγχους, της αγωνιάς, του ενθουσιασμού ή της απογοήτευσης είναι οι κύριοι καταλύτες για τη διαμόρφωση της ψυχολογίας του πλήθους και της προβλέψιμης ή απρόβλεπτης συμπεριφοράς του. Οι ανανεωμένες συνθήκες συγκρούσεως διασφαλίζουν με σταθερό τρόπο την ύπαρξη της αμφιβολίας και εύθραυστης στάσης απέναντι στις εξελίξεις. Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε πως τα αποτελέσματα της παραπάνω συμπεριφοράς αποτυπώνονται μέσα από τις διαδικασίες της τεχνικής ανάλυσης και των συμπερασμάτων που απορρέουν από αυτή, είτε με τη βοήθεια διαγραμμάτων, είτε με τη βοήθεια δεικτών της χρηματιστηριακής αγοράς. 2

Κεφάλαιο 1ο 1.1 Τεχνική ανάλυση Η ταχεία εξέλιξη της χρηματιστηριακής πραγματικότητας με την είσοδο νέων δυναμικών επιχειρήσεων στο χρηματιστήριο και την διεθνοποίηση των οικονομιών επέβαλε την εφαρμογή σύγχρονων επενδυτικών εργαλείων για την αξιολόγηση των τιμών των μετοχών. Η τεχνική ανάλυση αποτελεί ένα εργαλείο τέτοιου είδους, ίσως το πιο δημοφιλές λόγω της απλότητας της και της καλύτερης κατανόησής της από το επενδυτικό κοινό, αφού απαιτείται ελάχιστος χρόνος για την εφαρμογή της. Είναι η επιστήμη που αναζητά, μελετά και ερευνά τους τρόπους εκείνους με τους οποίους μπορούμε να προβλέψουμε τις μελλοντικές χρηματιστηριακές τάσεις. Πολλές από τις χρηματιστηριακές έννοιες που χρησιμοποιούνται καθημερινά ανά τον κόσμο, είναι έννοιες της τεχνικής ανάλυσης. Η έννοια της ανόδου, της πτώσης ή της πλάγιας τάσης προήλθαν από τις παρατηρήσεις της τεχνικής ανάλυσης. Η δημιουργία των δεικτών που χρησιμοποιούνται σε κάθε χρηματιστήριο ως μέτρο της απόδοσής του, είναι από τις πρώτες τεχνικές επινοήσεις και γεννήθηκε από τον πατέρα της τεχνικής ανάλυσης στο δυτικό πολιτισμό, τον ΟάβΓίβε Ώο\ν, γνωστό σε όλο τον κόσμο από τον δείκτη ϋοννϋοηθε. Από το 1750, όταν γεννήθηκε η τεχνική ανάλυση στην Ιαπωνία, μέχρι σήμερα, έχουν γραφεί αρκετές τεχνικές θεωρίες και μεθοδολογίες και έχουν δημιουργηθεί πολλοί τεχνικοί δείκτες. Κάθε θεωρία, μεθοδολογία ή δείκτης της τεχνικής ανάλυσης, είναι ουσιαστικά μια προσπάθεια αποκρυπτογράφησης του χρηματιστηριακού κώδικα, μια απόπειρα επίλυσης του χρηματιστηριακού γρίφου. Είναι λίγες οι μεθοδολογίες και οι τεχνικοί δείκτες που άντεξαν στο χρόνο και ακόμα λιγότερες οι θεωρίες τεχνικής ανάλυσης που το πέτυχαν. Ότι άντεξε στο χρόνο είναι απλά αυτό που αποδείχτηκε περισσότερο σωστό απ' ότι λάθος. Και ο συνδυασμός όλων αυτών είναι που μας βοηθάει να σχηματίσουμε την εικόνα που έχουμε μέχρι σήμερα, για το χρηματιστηριακό παζλ. Κάθε τι καινούριο στον τομέα της τεχνικής ανάλυσης, που αποδεικνύεται πως παράγει 3

περισσότερα σωστά αποτελέσματα απ' ότι λάθος, προσθέτει ένα κομμάτι στην όλη χρηματιστηριακή εικόνα. 1.2 Ιστορία της τεχνικής ανάλυσης 1Το 1750 μ.χ. στην Ιαπωνία ο Σοχκύου Χόμα ανέλαβε τον έλεγχο της επιχείρησης της οικογένειάς του. Ο ίδιος άρχισε να εμπορεύεται στο τοπικό ανταλακτήριο ρυζιού στη πόλη Σακάτα, 220 μίλια βόρια του Τόκιο. Τότε ήταν που ο Χόμα εγκαθίδρυσε ένα σύστημα επικοινωνίας, το οποίο αποτελούνταν από άνδρες πάνω σε στέγες σε απόσταση 4 χιλιομέτρων μεταξύ τους, από την Οσάκα έως τη Σακάτα. Με αυτό το τρόπο είχε γρήγορη ενημέρωση για τη προσφορά και τη ζήτηση ρυζιού και μπόρεσε έτσι να αποκτήσει μεγάλη περιουσία. Ο Χόμα κρατούσε διάφορα αρχεία ούτως ώστε να μελετά τη ψυχολογία των εμπλεκομένων στο εμπόριο ρυζιού. Μετά από χρόνια έρευνας και μελετών δημιούργησε τη μέθοδο ανάλυσης τιμών του συγκεκριμένου προϊόντος που εμπορευόταν, την οποία ονόμασε «μέθοδο Σακάτα». Ο πατέρας όμως της τεχνικής ανάλυσης είναι ο Charles Dow. Στις 3 Ιουλίου του 1884, ο ίδιος δημοσίευσε το πρώτο μέσο όρο του αμερικανικού χρηματιστηρίου, κατασκευασμένο από 11 μετοχές. Ο Dow δεν έγραψε κανένα βιβλίο, αλλά δημοσίευσε τις ιδέες και την έρευνα του για τη συμπεριφορά των μετοχών σε μια σειρά από εκδόσεις της Wall Street Journal. 12Οι ιδέες αυτές καθιέρωσαν τη τεχνική ανάλυση στη δύση στις αρχές του 20ού αιώνα, οι οποίες εκφράζονται μέσα από 6 κανόνες: 1. οι τιμές προεξοφλούν τα πάντα 2. η κίνηση της τιμής αποτελείται από 3 φάσεις (ανοδική εκκίνηση με τολμηρούς και καλά πληροφορημένους επενδυτές, ανοδική πορεία με τους ακολουθητές της τάσης, ρευστοποίηση από πρώιμους επενδυτές και αγορά από το ευρύ κοινό) 1www.sta-grcom/tahistory.htm 2 Δ. Δημοπουλος, «Τεχνική ανάλυση, συστήματα συναλλαγών», EuroCapital, σελ. 21 4

3. οι 3 χρονικοί ορίζοντες της τάσης(βραχυχρόνιος, μεσοχρόνιος, μακροχρόνιος) 4. η κλαδική επιβεβαίωση 5. η επιβεβαίωση από όγκους της αγοράς 6. η τάση συνεχίζεται μέχρι τα πρώτα σήματα ανάστροφης 3Το πρώτο μισό του 20ού αιώνα ο Hamilton συστηματοποίησε και έκανε γνωστή τη θεωρία του Dow, αναπτύσσοντας τη λεγάμενη διαγραμματική ανάλυση, η οποία βασίζεται σε καμπύλες τιμών και σε μπάρες όγκων σχεδιασμένες σε γράφημα τιμών / χρόνου. Από το 1924 έως το 1928, υπήρξε περίοδος ανοδικής αγοράς, η οποία χαρακτηρίστηκε θρυλική από πολλούς επενδυτές σύμφωνα με τα δεδομένα της εποχής. Από το 1930 έως το 1940, η αγορά παρουσίασε μεγάλη πτωτική πορεία, αλλά αποτέλεσε τη χρυσή δεκαετία της τεχνικής ανάλυσης καθώς τότε αναπτύχθηκαν πολλές διαγραμματικές έννοιες και γράφτηκαν τα πρώτα βιβλία από διάφορους πρωτοπόρους συγγραφείς όπως οι Edwards και Magee με το βιβλίο τους «Technical Analysis of the Stock Trends». Η δεκαετία του 1970 ήταν καθοριστική για την εξέλιξη της τεχνικής ανάλυσης, διότι οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές επέτρεψαν την ανάπτυξη και την εφαρμογή σύνθετων τεχνικών εργαλείων που χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα. Από το 1990 μέχρι τις μέρες μας, η Πληροφορική και πάλι συνέβαλε καταλυτικά στην ανάπτυξη της τεχνικής ανάλυσης, αφού η ευρεία πλέον χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών και του διαδικτύου επέτρεψε σε τεράστιες μάζες επενδυτών να πραγματοποιούν συναλλαγές και να παρακολουθούν τη πορεία των τιμών των μετοχών που τους αφορούν, από τη δουλειά ή από το σπίτι τους, εξοικονομώντας χρήμα και πολύτιμο χρόνο. 3 3 Δ. Δημόπουλος, «Τεχνική ανάλυση, συστήματα συναλλαγών», EuroCapital, σελ. 23 5

1.3 Ορισμός & φιλοσοφία Τεχνική ανάλυση λοιπόν είναι η συστηματική μελέτη και επεξεργασία διαγραμμάτων, με στόχο την όσο το δυνατόν ασφαλέστερη και ακριβέστερη πρόβλεψη των τιμών των μετοχών. Η φιλοσοφία της δεν οφείλεται μόνο στο γεγονός ότι οι τιμές των μετοχών προεξοφλούν τα μελλοντικά γεγονότα. Ένας επενδυτής εκμεταλλευόμενος τη κατεύθυνση της τάσης που ακολουθούν οι τιμές των μετοχών για συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα, έχει τη δυνατότητα να αγοράσει φθηνά και να πουλήσει ακριβά, εξοικονομώντας επιθυμητά κέρδη, ακόμα και να προβλέψει τη μελλοντική συμπεριφορά των τιμών των μετοχών που τον ενδιαφέρουν. 4Υπάρχουν τρεις αρχές πάνω στις οποίες βασίζεται η τεχνική προσέγγιση και φιλοσοφία: 1. Η συμπεριφορά της αγοράς προεξοφλεί τα πάντα. 2. Οι τιμές κινούνται με τάσεις. 3. Η ιστορία επαναλαμβάνεται. 1.3.1 Η συμπεριφορά της αγοράς προεξοφλεί τα πάντα Η αρχή αυτή αποτελεί την καρδιά της τεχνικής ανάλυσης. Εάν δε γίνει κατανοητή και δεκτή, οτιδήποτε ακολουθήσει αυτόματα θα φαίνεται να εμπεριέχει λογικά λάθη και μοιραία δε θα γίνεται κατανοητό. Η θεωρία της τεχνικής ανάλυσης πρεσβεύει οτιδήποτε μπορεί να επηρεάσει την τιμή, οικονομικά -πολιτικά γεγονότα, η ψυχολογία των επενδυτών κτλ. βρίσκεται ανά πάσα στιγμή στην ίδια την τιμή και αντικατοπτρίζεται σε αυτήν. Συνεπάγεται, λοιπόν, ότι η μελέτη της συμπεριφοράς της τιμής της μετοχής, είναι, αν όχι ο μόνος αξιόπιστος τρόπος ανάλυσης, τουλάχιστον ένας από τους πλέον σημαντικούς και αποτελεσματικούς. Η τιμή της μετοχής απεικονίζει τη μεταβολή της προσφοράς και της ζήτησης γι' αυτήν. Εάν η ζήτηση υπερισχύει της προσφοράς, η τιμή ανεβαίνει. Αν όχι πέφτει. Λογικά λοιπόν, εάν η τιμή κινείται ανοδικά, οποιοιδήποτε και αν είναι οι ελατήριοι λόγοι, η ζήτηση υπερισχύει της 4 www.sta-gr.com/taphilosophy.htm 6

προσφοράς. Η τεχνική ανάλυση δε μελετάει τις αιτίες που προκαλούν την μεταβολή στην πρόσφορα και τη ζήτηση. Η μελέτη οποιουδήποτε πράγματος προϋποθέτει εξ' ορισμού τη γνώση της ύπαρξης και την αναγνώριση ταυτότητάς του. Σε κάθε κίνηση της αγοράς εμπλέκονται ταυτόχρονα πολλαπλές αιτίες, οι οποίες δρουν ως αντίρροπες δυνάμεις με κοινή συνιστάμενη την τελική τιμή της μετοχής. Η έλλειψη γνώσης έστω και μιας από αυτές μπορεί να αποβεί μοιραία και καθοριστική και είναι δύσκολο να γνωρίζουμε όλες τις δυνάμεις που δρουν σε μια μετοχή, γνωρίζουμε όμως τη κοινή συνιστάμενη τους. Είναι η μελέτη αυτής και μόνο, επομένως, που και είναι θεωρητικά δυνατή και υποσχόμενη θετικών αποτελεσμάτων. 1.3.2 Οι τιμές κινούνται με τάσεις Η σύλληψη της έννοιας της τάσης είναι απολύτως ουσιαστική στην τεχνική προσέγγιση. Όλη η θεωρία της τεχνικής ανάλυσης βασίζεται πάνω στην ύπαρξη τάσεων στις χρηματιστηριακές αγορές. 1.3.3 Η ιστορία επαναλαμβάνεται Ένα μεγάλο τμήμα του σώματος της τεχνικής ανάλυσης άπτεται με τη μελέτη της ανθρώπινης ψυχολογίας. Οι διάφοροι σχηματισμοί για παράδειγμα, που εμφανίζονται στα διαγράμματα και έχουν αναγνωριστεί και κατηγοριοποιηθεί μέσα στα τελευταία 250 χρόνια, απεικονίζουν την ψυχολογία των επενδυτών σε δεδομένες χρονικές στιγμές. Εφόσον οι σχηματισμοί αυτοί έδωσαν εντυπωσιακά αποτελέσματα επί 250 χρόνια και αφού βασίζονται στην ανθρώπινη ψυχολογία, η οποία μένει αμετάβλητη ανά τους αιώνες, είναι λογικό να υποθέσουμε ότι θα συνεχίσουν να ισχύουν και στο μέλλον. Ένας άλλος τρόπος για να εκφράσουμε την τελευταία αρχή είναι, ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται και το κλειδί στην κατανόηση του μέλλοντος βρίσκεται στη μελέτη του παρελθόντος ή ότι το μέλλον είναι απλά η επανάληψη του παρελθόντος. 7

1.4 Πλεονεκτήματα & μειονεκτήματα 5Τα πλεονεκτήματα της τεχνικής ανάλυσης είναι: 1. δίνει τη δυνατότητα να αποδείξουμε στατιστικά την αξιοπιστία και την αποδοτικότητα των τεχνικών δεικτών που χρησιμοποιεί και 2. δίνει τη δυνατότητα να ανατρέξουμε σε παλαιό διαγράμματα για να εξασκηθούμε στη χρήση και στην εφαρμογή των μεθόδων που χρησιμοποιεί, επαυξάνοντας την επιδεξιότητα μας ώστε να μπορέσουμε να προβλέψουμε τις μελλοντικές "ανόδους και "καθόδους των τιμών των μετοχών, όσο το δυνατόν με μεγαλύτερη ευστοχία. Το μεγαλύτερο μειονέκτημα της τεχνικής ανάλυσης είναι η υποκειμενικότητα. Οι σχηματισμοί και οι τάσεις των τιμών των μετοχών σε ένα διάγραμμα για κάθε έναν επενδυτή σημαίνουν διαφορετικά πράγματα, ανάλογα με την εμπειρία, τους φόβους και τις προκαταλήψεις του καθενός. Για το λόγο αυτό τα αποτελέσματα στα οποία καταλήγουμε από τις αναλύσεις, σε πολλές περιπτώσεις είναι διαφορετικά μεταξύ τους. 1.5 Βασικά σημεία τεχνικής ανάλυσης 6Το χρηματιστήριο όπως και οποιαδήποτε αγορά, ποτέ δεν αντανακλά την "αληθινή" αξία των αντικειμένων που διαπραγματεύονται σε αυτό. Αυτό το οποίο αντανακλά είναι την αντίληψη των επενδυτών για τις αξίες σε αυτό, ή πιο απλά αυτό που νομίζει ο κόσμος ότι αυτές αξίζουν. Ένας "τεχνικός αναλυτής" δεν κοιτάζει δηλώσεις εισοδήματος, ισολογισμούς, εταιρικές στρατηγικές ή οτιδήποτε άλλο "θεμελιώδες οικονομικό μέγεθος" όσον αφορά εισηγημένες εταιρείες. Προσέχει την πραγματική ιστορία της διαπραγμάτευσης και της τιμής κάποιας μετοχής ή ενός δείκτη ή κάποιας άλλης αξίας. Αυτό συνηθέστατα γίνεται με την μορφή ενός δείκτη, οι τιμές του οποίου αναπαρίστανται σε ένα γράφημα. Ο τεχνικός αναλυτής, πιστεύει ότι η 56 5 Δ. Δημοπουλος, «Τεχνική ανάλυση, συστήματα συναλλαγών», ΕυΓοσθρΚθΙ, σελ. 23 6 www.biz-analyst.com/library/patterns.pdf 8

τιμή μίας μετοχής (ή άλλης αξίας) στην αγορά αντανακλά όλες τις γνωστές πληροφορίες για την μετοχή αυτή. Περιλαμβάνει όλη την δημόσια διαθέσιμη πληροφόρηση ή ακόμη και πληροφόρηση που είναι γνωστή μόνο σε λίγους. Επιπλέον η αξία στην αγορά αντανακλά όλες τις διαφορετικές απόψεις των επενδυτών αναφορικά με την εν λόγω μετοχή. Ακριβώς όπως οι αναλυτές της θεμελιώδους ανάλυσης μελετούν το παρελθόν, έτσι και οι τεχνικοί αναλυτές ενσωματώνουν το παρελθόν στην ανάλυσή τους. Εντούτοις, αυτό που βασικά πιστεύουν οι τελευταίοι είναι ότι οι τιμές κινούνται με "τάσεις" και ότι οι τάσεις αυτές συνεχίζονται μέχρι να συμβεί κάτι που αλλάζει αυτήν την τάση. Δεδομένων των τάσεων, οι τρόποι κίνησης των τιμών και τα επίπεδα που μπορεί να φτάσουν, γίνονται προβλέψιμα. Καμιά φορά οι αναλύσεις αυτού του είδους είναι λανθασμένες. Όμως στην συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων είναι πάρα πολύ ακριβείς. Έτσι, πολλοί επενδυτές κάνουν επιτυχημένες αγορές μόνο με την γνώση ενός γραφήματος. Δεν γνωρίζουν καν με τι ασχολείται η εταιρεία. Όμως οι τεχνικοί δείκτες δείχνουν μία κατεύθυνση, την οποία ακολουθούν και πάρα πολύ συχνά αποδεικνύεται ότι οι δείκτες αυτοί λένε την αλήθεια. Τα εργαλεία του τεχνικού αναλυτή είναι δείκτες και συστήματα που εφαρμόζονται για γραφήματα τιμών. Κινητοί μέσοι, γραμμές στήριξης και αντίστασης, λωρίδες Bollinger κλπ. είναι παραδείγματα τέτοιων δεικτών. Όλοι αυτοί προσπαθούν να πουν κάτι. 9

1.6 Λοιπά θέματα διαγραμματικής ανάλυσης 1.6.1 Η μακροχρόνια ανάλυση 7Πολλοί αναλυτές ακολουθούν τη τακτική ανάλυσης μιας μετοχής, χρησιμοποιώντας εργαλεία μεγάλου χρονικού βεληνεκούς γραμμών τάσης που μπορεί να απέχουν μεταξύ τους έτη. Για έναν μεσοπρόθεσμο επενδυτή, μια μακροχρόνια ανάλυση ίσως αποβεί καταστροφική και δεν συνίσταται. Οι μακροχρόνιες αυτές γραμμές τάσης που ενδεχομένως να χρησιμοποιήσει, στερούνται ακρίβειας, αφού δεν είναι δυνατή η ακριβής σχεδίαση αυτών, ακόμα όμως και να ήταν, θα παρουσίαζαν το πρόβλημα της χρονικά φθίνουσας αξιοπιστίας, διότι όσο περισσότερο επεκτείνεται μια ευθεία μέσα στο χρόνο, τόσο περισσότερο χάνει την αξιοπιστία της καθώς τα στοιχεία που καθορίζουν τα σημεία εισόδου / εξόδου, αλλάζουν μέσα στο χρόνο. 1.6.2 Η πρόγνωση των αντιστροφών Κανένα τεχνικό σύστημα συναλλαγών δεν μπορεί να προσδιορίσει τα ακριβή σημεία, στα οποία η τάση των τιμών μιας μετοχής θα αρχίσει να αντιστρέφεται. Η χρηματιστηριακή αγορά είναι τόσο χαώδης, απρόβλεπτη και ποικιλόμορφη, που κάνει απίθανη κάθε πρόβλεψη αυτών των σημείων αναστροφής. Όλα τα συστήματα ανάλυσης δείχνουν τα σήματα εισόδου, αλλά δεν προκαθορίζουν το σημείο εξόδου. Πιο συγκεκριμένα τα συστήματα αυτά δείχνουν πως πιθανότατα η τάση θα ακολουθήσει μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, αλλά δεν δείχνουν σε πιο σημείο θα τερματιστεί η πορεία της. 78 7 Δ. Δημόπουλος, «Τεχνική ανάλυση, συστήματα συναλλαγών»,ευτοοθριισι, σελ. 113 8 Δ. Δημόπουλος, Οπ. Π, σελ. 114 10

1.6.3 Η εποχικότητα 9Κατά καιρούς στα διάφορα χρηματιστήρια του κόσμου δημοσιεύονται στατιστικές έρευνες που αφορούν εποχικές τάσεις. Πολλοί επενδυτές όμως δεν συμφωνούν αν σε ένα δεδομένο χρονικό διάστημα οι τάσεις είναι ανοδικές ή καθοδικές. Παρ όλα αυτά, τα συμπεράσματα τέτοιων ερευνών χρησιμοποιούνται από πολλούς επαγγελματίες ως εργαλεία για να γράφουν προγνώσεις για την αγορά. 9 9 Δ. Δημόπουλος, «Τεχνική ανάλυση, συστήματα συναλλαγών»,ευτοοθρίιαι, σελ. 121 11

Κεφάλαιο 2ο 2.1 Διαγραμματική ανάλυση Κλασσική διαγραμματική ανάλυση ονομάζεται ο τομέας της τεχνικής ανάλυσης, ο οποίος δεν χρησιμοποιεί μαθηματικούς ηλεκτρονικούς δείκτες παρά μόνο τις καμπύλες και τις μπάρες των όγκων σχεδιασμένες σε γράφημα τιμών / χρόνου. Η διαγραμματική ανάλυση υπερτερεί της ηλεκτρονικής τεχνικής ανάλυσης από άποψη της απλότητας και ταχύτητας. Οι καλοί διαγραμματιστές μπορούν εύκολα από μια ματιά να κρίνουν αν μια μετοχή θα πρέπει να πουληθεί ή να αγοραστεί. Αυτή η ταχύτητα έχει μεγάλη σημασία για τους συναλλασσόμενους και ιδιαίτερα για τους επαγγελματίες επενδυτές. Ωστόσο δεν μπορεί κάποιος να πει πως στερείται υποκειμενικότητας, αφού είναι δυνατόν διάφοροι αναλυτές να διεξάγουν διαφορετική άποψη για ένα συγκεκριμένο γράφημα και να ορίζουν διαφορετικές σηματοδότριες. Αυτό οφείλεται στις διαφορές εμπειρίας και στο ότι προβάλλουν στα γραφήματα τις ελπίδες, τους φόβους και τις προκαταλήψεις τους. 2.2 Είδη διαγραμματικής ανάλυσης Το ακιδωτό διάγραμμα (bar chart) 10Το ακιδωτό διάγραμμα (bar chart) είναι το δημοφιλέστερο είδος διαγράμματος και χρησιμοποιείται ως βάση στη τεχνική ανάλυση των τιμών των μετοχών. Παρουσιάζει την απεικόνιση της πορείας της μετοχής και τη γενικότερη συμπεριφορά της. Παρέχει τη δυνατότητα στον αναλυτή να εστιάσει σε σημεία που τον ενδιαφέρουν από μια απλή παρατήρηση. 10 10 Χάρης Ε. Κουρούκλης, «Τεχνική ανάλυση, θεωρία και πρακτικές εφαρμογές», ΜΕΤΑΡυΒΙ_Ι0ΑΤΙ0Ν8, σελ. 18 12

Το διάγραμμα αυτό αποτελείται από διάφορες κάθετες γραμμές που ονομάζονται μπάρες. Κάθε μπάρα διασχίζεται από δυο οριζόντιες προεξοχές. Όπως παρατηρούμε στη παρακάτω εικόνα, η κάθε ημέρα αναπαρίσταται από μια κάθετη γραμμή, η οποία έχει τέτοιο μήκος ώστε το ελάχιστο σημείο της να ταυτίζεται με την κατώτερη τιμή της μετοχής κατά την ημερήσια συνεδρίαση του χρηματιστηρίου, ενώ το άνω άκρο συμβολίζει την ανώτατη τιμή ημέρας. Η αριστερή οριζόντια προεξοχή αναπαριστά τη τιμή ανοίγματος της ημερήσιας συνεδρίασης για τη συγκεκριμένη μετοχή, ενώ η δεξιά προεξοχή συμβολίζει τη τιμή κλεισίματος της. Εικόνα 1 Ανώτατη ημερήσια τιμή ^Τψή κλεισίματος συνεδρίασης Τψή ανοίγματος συνεδρίασης 13

Εικόνα 2 Διάγραμμα κεριών ή κηροπήγια (candlesticks) Αυτό το είδος διαγράμματος θεωρείται η παλαιότερη ιαπωνική μέθοδος τεχνικής ανάλυσης. Τα κηροπήγια έγιναν ευρέως γνωστά στις αρχές της δεκαετίας του 90 από τον αναλυτή Steve Nison, ο οποίος μετέφρασε ιαπωνικά δοκίμια σχετικά με το τρόπο κατασκευής τους και την ερμηνεία τους. Τα κηροπήγια είναι διαγράμματα ιδιαίτερης σημασίας αφού εμφανίζουν με ακρίβεια την ισορροπία μεταξύ των δυνάμεων της προσφοράς και της ζήτησης μέσα σε κάθε μια ημέρα συναλλαγών. Στη πιο κάτω εικόνα παρατηρούμε τη μορφή των κηροπήγιων και καταλαβαίνουμε πως χρησιμοποιούνται ακριβώς τα ίδια δεδομένα με τα ακιδωτά διαγράμματα. Η διαφορά όμως είναι πως το κηροπήγιο αναπαριστά αυτά τα δεδομένα με ένα διαφορετικό τρόπο. Μια πτωτική ημέρα αναπαρίσταται με μαύρο κηροπήγιο, ενώ με άσπρο αναπαρίσταται μια ανοδική μέρα. Το άσπρο κηροπήγιο της ανοδικής ημέρας αποτελείται από κάθετο λευκό παραλληλόγραμμο, του οποίου η κορυφή δείχνει την τιμή κλεισίματος και η 14

βάση την τιμή ανοίγματος της συνεδρίασης. Το λευκό αυτό παραλληλόγραμμο ονομάζεται «λευκό σώμα». Πάνω στο λευκό σώμα παρατηρούμε μια κάθετη προεξοχή που ονομάζεται άνω σκιά του κηροπήγιου και η κορυφή της αναπαριστά την ανώτερη τιμή ημέρας. Κάτω από το λευκό σώμα υπάρχει μια ακίδα, η οποία ονομάζεται κάτω σκιά και μας δείχνει τη κατώτερη τιμή ημέρας. Το κηροπήγιο μιας πτωτικής ημέρας αποτελείται από ένα κάθετο μαύρο «γεμισμένο» παραλληλόγραμμο, του οποίου η πάνω πλευρά αναπαριστά την τιμή ανοίγματος και η κάτω πλευρά τη τιμή κλεισίματος. Το παραλληλόγραμμο αυτό ονομάζεται «μαύρο σώμα». Η κάθετη προεξοχή του μαύρου σώματος αναπαριστά την ανώτερη τιμή της ημέρας και ονομάζεται άνω σκιά, ενώ η κάθετη προεξοχή κάτω από το μαύρο σώμα αναπαριστά τη κατώτερη τιμή ημέρας και ονομάζεται κάτω σκιά. Εικόνα 3 15

Εικόνα 4 Ανοδικό Καθοδικό Ανώτερη τιμή ημέρας Ανώτερη τιμή ημέρας ΜΑΥΡΟ ΣΩΜΑ Κάτω σκιά τιμή ημέρας Κατώτερη τιμή ημέρας 16

Σε ένα λευκό σώμα κηροπηγίου παρατηρείται πως κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίασης, οι αγοραστές ήταν πιο επιθετικοί από τους πωλητές και οδήγησαν έτσι τη τιμή της μετοχής να κινηθεί ανοδικά. Αντίθετα το μαύρο σώμα ενός κηροπηγίου δείχνει πως τελικά επικράτησαν οι πωλητές και η μετοχή κινήθηκε πτωτικά. Όσο πιο μεγάλο είναι ένα σώμα, είτε λευκό είτε μαύρο, τόσο μεγαλύτερη η ανισορροπία των δυνάμεων της ζήτησης και της προσφοράς μιας μετοχής. Σε μια ανοδική τάση τιμών, με τη χρήση των κηροπηγίων, θα πρέπει να εμφανίζονται τα εξής χαρακτηριστικά: 1. τα λευκά κηροπήγια να υπερισχύουν σε αριθμό έναντι των μαύρων και να έχουν μεγαλύτερο σώμα κατά μέσο όρο και 2. τα λευκά και τα μαύρα κηροπήγια να εμφανίζουν μεγάλες κάτω σκιές και πολύ κοντές άνω σκιές. Σε μια καθοδική τάση τιμών, με τη χρήση των κηροπηγίων, πρέπει να εμφανίζονται τα εξής χαρακτηριστικά: 1. τα μαύρα κηροπήγια να υπερισχύουν σε αριθμό έναντι των λευκών και να έχουν μεγαλύτερο σώμα κατά μέσο όρο και 2. τα λευκά και τα μαύρα κηροπήγια να εμφανίζουν μεγάλες άνω σκιές και πολύ κοντές κάτω σκιές. Η παρουσίαση της πορείας μιας μετοχής με τη χρήση κηροπηγίων προσφέρει σημαντικά οφέλη. Ο εντοπισμός των σχηματισμών κηροπηγίων που δημιουργούνται στο διάγραμμα μιας μετοχής και η μελέτη αυτών, λαμβάνοντας υπόψη την προηγούμενη κίνηση της τιμής της, προσφέρει τη δυνατότητα κατανόησης της συμπεριφοράς της αγοράς και στη συνέχεια εκτίμησης της μετέπειτα κίνησής της, χωρίς να είναι απαραίτητη η χρήση άλλων δεικτών. Πάντως, η ανάλυση με τη χρήση κηροπηγίων σε συνδυασμό και με τις άλλες μεθόδους ανάλυσης μπορεί να αποβεί σημαντικά αξιόπιστη. 17

2.2.1 Διάκριση σχηματισμών κηροπηγίων 1. Σχηματισμοί κηροπηγίων κορυφής Οι σχηματισμοί κορυφής όταν εμφανιστούν μέσα σε μια ανοδική πορεία μιας μετοχής, αναμένεται η ανάστροφη αυτής και η έναρξη μιας πτώσης. Με αυτό τον τρόπο ενεργοποιούν τις ρευστοποιήσεις μέσα σε ένα διάστημα δύο με τεσσάρων ημερών. Πρόκειται δηλαδή στην ουσία για βραχυπρόθεσμους σχηματισμούς. 2. Σχηματισμοί κηροπηγίων βάσης Οι σχηματισμοί βάσης είναι εξίσου βραχυπρόθεσμοι και αποτελούν το σήμα για νέες τοποθετήσεις των επενδυτών με την προσδοκία έναρξης ανοδικής τάσης. 18

Κεφάλαιο 3ο 3.1 Η χρηματιστηριακή τάση Η χρηματιστηριακή τάση11 είναι μία από τις βασικές αρχές της Τεχνικής Ανάλυσης, ότι σε κάθε χρηματιστηριακή αγορά και κατ' επέκταση σε κάθε μετοχή, συνάλλαγμα κλπ., εντοπίζονται τρεις διαφορετικές, ως προς τη χρονική διάρκεια και τη βαρύτητά τους, τάσεις: 1. η βραχυπρόθεσμη, με διάρκεια από τρεις έως δεκαπέντε χρηματιστηριακές μέρες και μικρή βαρύτητα, 2. η μεσοπρόθεσμη με διάρκεια από ένα μέχρι τρεις μήνες και μεγάλη βαρύτητα και 3. η μακροπρόθεσμη, με διάρκεια από έξι μήνες και περισσότερο και καθοριστική βαρύτητα. Λέγοντας τάση, εννοούμε την κατεύθυνση μιας χρηματιστηριακής αγοράς ή μιας μετοχής. Εξ' ορισμού μπορούν να υπάρξουν μόνο τρεις τάσεις, η ανοδική, η πτωτική και η πλάγια. Η ανοδική τάση δημιουργείται όταν η ζήτηση υπερισχύει της προσφοράς. Η πτωτική τάση δημιουργείται όταν η προσφορά υπερισχύει της ζήτησης. Η πλάγια τάση δημιουργείται όταν η ζήτηση ισούται με την προσφορά. Το ζητούμενο στο χρηματιστηριακό στίβο είναι να επιτύχουμε το μέγιστο δυνατό κέρδος, με το ελάχιστο δυνατό ρίσκο. Για να το επιτύχουμε αυτό θα πρέπει, πριν εμπορευτούμε σε οποιαδήποτε χρηματιστηριακή αγορά, να είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε εκείνες τις ενδείξεις, που θα μας επιτρέψουν να γείρουμε τη μπάρα των ευνοϊκών πιθανοτήτων προς τη πλευρά μας. Να αντιληφθούμε, δηλαδή, τις ενδείξεις εκείνες, που θα μας επιτρέψουν να γνωρίζουμε ανά πάσα στιγμή προς ποια κατεύθυνση είναι πιο πιθανό να κινηθεί η αγορά και πόσο μεγάλη είναι αυτή η πιθανότητα. Όσο ποιο πιθανό είναι να κινηθεί η αγορά προς μια κατεύθυνση, τόσο λιγότερο ρίσκο αναλαμβάνουμε εμπορευόμενοι προς την κατεύθυνση αυτή. Είναι, επομένως, η επικείμενη τάση αυτή που καθορίζει το σύνολο των ευνοϊκών, για κάθε συναλλαγή, πιθανοτήτων. Εάν εμπορευτούμε προς την 11 Δ. Δημοπουλος, «Τεχνική ανάλυση, συστήματα συναλλαγών», ΕυτοΟαρϋαΙ, σελ. 25 19

κατεύθυνση της τάσης, οι πιθανότητες να επιτύχουμε κέρδη είναι μεγαλύτερες από τις πιθανότητες να έχουμε απώλειες. Όσο ισχυρότερη η τάση, δηλαδή η κατεύθυνση της αγοράς ή της μετοχής κλπ., τόσο λιγότερο ρίσκο αναλαμβάνουμε και ταυτόχρονα τόσο περισσότερο αυξάνονται οι πιθανότητες να επιτύχουμε κέρδη, εφόσον εμπορευόμαστε προς την κατεύθυνση της τάσης αυτής. 3.1.1 Παράγοντες που δημιουργούν τη τάση 1. η σταδιακή διάχυση της πληροφόρησης 2. η παρουσία θεσμικών επενδυτών 3. οι διαφορές στο χαρακτήρα των επενδυτών 4. η αρχή της «επανάληψης της ευχαρίστησης» 5. η αρχή του μιμητισμού 6. ο νόμος της αδράνειας 3.1.2 Παράγοντες που επηρεάζουν τη βαρύτητα της τάσης 1. η χρονική διάρκεια Αναφέραμε ότι ανά πάσα στιγμή, σε κάθε χρηματιστηριακή αγορά του πλανήτη μπορούμε να αναγνωρίσουμε την ταυτόχρονη ύπαρξη τριών τάσεων, της βραχυπρόθεσμης, της μεσοπρόθεσμης και της μακροπρόθεσμης. Και προσθέσαμε ότι οι τρεις τάσεις έχουν βαρύτητα ανάλογη της χρονικής τους διάρκειας, η βραχυπρόθεσμη τάση μικρή, η μεσοπρόθεσμη μεγάλη, η μακροπρόθεσμη καθοριστική, δεν επιλέγουμε ούτε καθορίζουμε εμείς τα χρονικά διαστήματα των τριών τάσεων, αλλά αυτά απλά αντικατοπτρίζουν τις τρεις διαφορετικές στρατηγικές που ακολουθούν οι επενδυτικές εταιρίες, οι τράπεζες, οι ιδιώτες επενδυτές και γενικότερα όσοι εμπορεύονται σε κάθε χρηματιστηριακή αγορά ανά τον κόσμο. Όσο μεγαλύτερη ασφάλεια επιζητεί κάποιος για το κεφάλαιο που διαχειρίζεται, τόσο περισσότερα δεδομένα πρέπει να λάβει υπόψη του. Ταυτόχρονα όμως πρέπει να καταφέρει να προλάβει την 20

τάση σε σημείο τέτοιο που να του επιτρέπει να την εκμεταλλευτεί, δηλαδή να έχει το χρόνο να τοποθετήσει τα κεφάλαιά του σε ευνοϊκές τιμές, να επιτύχει κέρδη και τέλος να τα αποσύρει ούτως ώστε να καταγράψει τα κέρδη αυτά. Τη μέγιστη δυνατή ασφάλεια συνήθως επιζητούν οι εταιρίες που διαχειρίζονται μεγάλα κεφάλαια. Όσο μεγαλύτερο το κεφάλαιο, τόσο περισσότερη ασφάλεια επιζητείται στην τοποθέτησή του καθώς σε περίπτωση επιλογής λανθασμένης επενδυτικής στρατηγικής, οι απώλειες θα είναι ανάλογες του επενδεδυμένου κεφαλαίου. Επίσης, όσο μεγαλύτερο το κεφάλαιο προς επένδυση τόσο πιο χρονοβόρα είναι η τοποθέτησή αλλά και η απόσυρσή του. Έτσι, για παράδειγμα αν ένα μεγάλο fund δει την αγορά στην οποία έχει επενδύσει να ακολουθεί πτωτική πορεία, αντίθετα με τις προβλέψεις των αναλυτών του για άνοδο, θα χρειαστεί μεγάλο χρονικό διάστημα για να αποσύρει τα ήδη επενδεδυμένα κεφάλαια και θα πρέπει να το διαπράξει με μεγάλη προσοχή, ώστε να μην προκαλέσει περαιτέρω πτώση των τιμών, προκαλώντας μεγαλύτερο πλήγμα στο κεφάλαιό του, αφού θα χρειαστεί να πουλήσει και το ίδιο σε ακόμη χαμηλότερες τιμές. Είναι λοιπόν εξ' ορισμού αναγκασμένο να επενδύει με μακροπρόθεσμη στρατηγική η οποία, όμως, έχει ένα μέγιστο χρονικό διάστημα ασφαλείας συνήθως μέχρι έξι μήνες, καθώς ανταγωνιστικά κεφάλαια προσπαθούν να επενδύσουν και εκείνα στην ίδια αγορά και κάθε καθυστέρηση σημαίνει μεν λιγότερο ρίσκο αλλά και πιο υψηλές τιμές, άρα μικρότερα περιθώρια κέρδους. Τη δυνατότητα για ανάληψη μεγαλύτερου επενδυτικού κινδύνου, έχουν συνήθως όσοι διαχειρίζονται μικρότερα κεφάλαια, τα οποία είναι σχετικά ευέλικτα και μπορούν να αποσυρθούν ευκολότερα σε περίπτωση που η πρόβλεψη των αναλυτών αποδειχθεί λανθασμένη. Τα μικρότερα αυτά κεφάλαια είναι συνήθως εγχώρια και ακολουθούν κυρίως μεσοπρόθεσμη στρατηγική. Τέλος, βραχυπρόθεσμα προσεγγίζουν την αγορά κυρίως οι συναλλασσόμενοι, ακόμα και μερικά από τα προαναφερθέντα κεφάλαια της δεύτερης κατηγορίας, αλλά συνήθως με μικρά σχετικά κεφάλαια, λόγω του αυξημένου ρίσκου και του βραχυπρόθεσμου χαρακτήρα της επένδυσης. 21

2. το μέγεθος των κεφαλαίων που επενδύονται Δεν είναι μόνο τα κεφάλαια που αναφέραμε που έχουν μακροπρόθεσμη ή μεσοπρόθεσμη στρατηγική, ούτε είναι οι επενδυτές οι μόνοι που προσεγγίζουν βραχυπρόθεσμα τις χρηματιστηριακές αγορές. Ολόκληρο το σύνολο των εμπλεκομένων στις χρηματιστηριακές αγορές, ιδιώτες μικροεπενδυτές, ιδιώτες μεγαλοεπενδυτές, συναλλασσόμενοι, πολυεθνικές ή εγχώριες επενδύσεις, κλπ. υπάγονται τελικά σε μία από τις τρεις κατηγορίες ανάλογα με τη στρατηγική που ακολουθούν. Και αυτό γιατί εφόσον τα μεγάλα κεφάλαια έχουν εδώ και δεκάδες χρόνια καθιερώσει τη μακροπρόθεσμη στρατηγική των έξι περίπου μηνών ως τη βέλτιστη για το συμφέρον τους, τα μικρότερα κεφάλαια εκμεταλλευόμενα τη σχετική ευελιξία τους τοποθετούνται κατά το μεγαλύτερο ποσοστό τους είτε μακροπρόθεσμα είτε μεσοπρόθεσμα προσπαθώντας από τη μια να προλάβουν τα μεγάλα κεφάλαια και θέλοντας από την άλλη να ενισχύσουν τη θέση τους όταν δουν ότι τα μεγάλα κεφάλαια συμφωνούν με την πρόβλεψή τους για την κατεύθυνση που θα κινηθεί η αγορά. Οι συναλλασσόμενοι προσπαθούν να εκμεταλλεύονται τη δική τους μέγιστη ευελιξία και να επιτυγχάνουν κέρδη εμπορευόμενοι βραχυπρόθεσμα. Όλοι οι υπόλοιποι που θέλουν να επενδύσουν σε οποιαδήποτε χρηματιστηριακή αγορά, εξαναγκάζονται ουσιαστικά να ακολουθήσουν μία από τις παραπάνω στρατηγικές, είτε το αντιλαμβάνονται είτε όχι. Έτσι, τελικά, οδηγούμαστε σε μια ακούσια ή και ενίοτε εκούσια, σε ένα βαθμό, συσσωμάτωση κεφαλαίων, η οποία καταλήγει στο σχηματισμό τριών διαφορετικών group κεφαλαίων σε κάθε χρηματιστηριακή αγορά: Α)Το βραχυπρόθεσμο Β) Το μεσοπρόθεσμο Γ)Το μακροπρόθεσμο Και εφόσον στο μακροπρόθεσμο group συμπεριλαμβάνονται οι επενδύσεις εκείνες που διαχειρίζονται τα μεγαλύτερα προς επένδυση κεφάλαια, στο μεσοπρόθεσμο group επενδύσεις με μικρότερα χαρτοφυλάκια και στο βραχυπρόθεσμο group τα πλέον αδύναμα επενδυτικά προγράμματα, καταλήγουμε στη δεύτερη αιτία που προκαλεί το διαχωρισμό των τριών τάσεων με βάση τη βαρύτητα της κάθε μιας. Και η δεύτερη αιτία δεν είναι άλλη από το μέγεθος των κεφαλαίων που διαθέτει και διαχειρίζεται το κάθε group, η κάθε ακούσια ή εκούσια 22

συσσωμάτωση κεφαλαίων, ανάλογα με την τάση που λαμβάνει ως σημείο αναφορά. 3. Προσδιορισμός του βαθμού του χρηματιστηριακού ρίσκου Βασικός στόχος κάθε επενδυτή, σε οποιαδήποτε χρηματιστηριακή αγορά και εάν εμπορεύεται, είναι, ή τουλάχιστον πρέπει να είναι, η όσο το δυνατόν καλύτερη διαχείριση των χρημάτων που διαθέτει προς επένδυση. Αυτό αυτόματα συνεπάγεται την προσπάθεια επίτευξης σε κάθε συναλλαγή, του μέγιστου δυνατού κέρδους, με την ταυτόχρονη ανάληψη του ελάχιστου δυνατού κινδύνου. Όμως η προσπάθεια ανάληψης του μικρότερου δυνατού κινδύνου, επιβάλλει μία μέθοδο υπολογισμού του κινδύνου. Πώς μπορούμε να επιλέξουμε την κατάλληλη στιγμή για να εμπορευτούμε, τη χρονική στιγμή εκείνη που κατά τη γνώμη μας το ρίσκο είναι μειωμένο, εάν πρώτα δεν έχουμε μία μέθοδο υπολογισμού του ρίσκου; Και πώς μπορούμε να υπολογίσουμε το ρίσκο αν πρώτα δεν ορίσουμε σαφώς τι είναι το ρίσκο στις χρηματιστηριακές αγορές; Όταν λέμε ότι επενδύοντας σε μια χρηματιστηριακή αγορά αναλαμβάνουμε ρίσκο, εννοούμε ότι εκθέτουμε το κεφάλαιό μας σε ένα κίνδυνο, στον κίνδυνο να μειωθεί. Και ο κίνδυνος να μειωθεί το κεφάλαιό μας πηγάζει από τον κίνδυνο να πραγματοποιήσουμε λάθος πρόβλεψη για την κατεύθυνση της τάσης της αγοράς. Όσο περισσότερες είναι οι πιθανότητες η αγορά να κινηθεί σε αντίθετη κατεύθυνση από αυτήν που χρειάζεται για να καταγράψουμε κέρδη, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες να καταγράψουμε ζημίες. 23

3.1.3 Εντοπισμός της αλλαγής της τάσης Για να εντοπιστεί η αλλαγή της κατεύθυνσης της τάσης είναι πολύ δύσκολο. Αυτό συμβαίνει διότι δεν είναι ιδιαίτερα εμφανές εάν μια αντίθετη προς την εδραιωμένη τάση κίνηση τιμών μερικών ημερών αποτελεί παροδική διάρθρωση τάσης ή ξεκίνημα κύριας αναστροφής. Μια αλλαγή τάσης μπορεί να γίνει αντιληπτή μέσω12: 1. διάσπασης της γραμμής τάσης 2. διάσπασης «ενισχυμένης» στήριξης / αντίστασης 3.σηματοδότησης ηλεκτρονικού δείκτη τάσης 3.2 Συστήματα στήριξης / αντίστασης Στήριξη είναι το επίπεδο που ισχυροί αγοραστές ανατρέπουν τη πτωτική κίνηση τιμών. Αντίσταση είναι το επίπεδο που ισχυροί πωλητές ανατρέπουν ανοδική κίνηση τιμών. Συγκεκριμένα σαν ισχυρή στήριξη / αντίσταση θεωρείται: 1. η οριζόντια ευθεία που ορίζεται από δυο ισοϋψείς πυθμένες ή κορυφές 2. η οριζόντια ευθεία που ορίζεται από πυθμένα τοποθετημένο ανάμεσα σε δυο σχεδόν ισοϋψείς κορυφές ή από κορυφή τοποθετημένη ανάμεσα σε σχεδόν ισοϋψείς πυθμένες 3. η οριζόντια ευθεία που ορίζεται από πυθμένα ή κορυφή που συνοδεύτηκε από μεγάλους όγκους συναλλαγών. 12 Δ. Δημοπουλος, «Τεχνική ανάλυση, συστήματα συναλλαγών», ΕυΓοΟθρ^Ι, σελ. 28 24

3.2.1 Χρησιμότητα της στήριξης / αντίστασης Τα επίπεδα στήριξης και αντίστασης δημιουργούνται από τις δυνάμεις της αγοράς και διασπώνται από αυτές. Πολλές φορές αποδεικνύονται πιο πρακτικά από τις συναλλαγές μας καθώς μας επιτρέπουν έγκαιρες αγοραπωλησίες. Κάθε κορυφή ορίζει μια περιοχή αντίστασης των τιμών και κάθε κοιλότητα μια περιοχή στήριξης. Στο επίπεδο στήριξης, όπως αναφέραμε παραπάνω, το αγοραστικό ενδιαφέρον είναι μεγαλύτερο από τις ρευστοποιήσεις των πωλητών και γι αυτό η τιμή αναστρέφεται προς τα πάνω, δημιουργώντας ένα σχήμα τύπου «V». Αντίθετα όταν στο σημείο αντίστασης οι ρευστοποιήσεις υπερισχύουν του αγοραστικού ενδιαφέροντος και η τιμή αντιστρέφεται προς τα κάτω, δημιουργώντας σχήμα τύπου «Λ». Εικόνα 5 Γι αυτό κατά κανόνα όταν οι τιμές κλείσουν πάνω από τη τελευταία τοπική κορυφή της καμπύλης κλεισίματος αγοράζουμε και όταν οι τιμές κλείσουν κάτω από τον τελευταίο τοπικό πυθμένα ρευστοποιούμε. Το σύστημα αυτό έχει μεγάλη ευστοχία σε συναλλαγές δεικτών και λιγότερο ευστοχία σε μετοχές χαμηλής ρευστοποίησης. 25

3.3 Όγκος συναλλαγών Όγκο συναλλαγών ονομάζουμε το σύνολο των μετοχών (τεμαχίων) μιας συγκεκριμένης οικονομικής μονάδας που αγοράστηκαν ή πουλήθηκαν κατά τη διάρκεια μιας διαπραγματευτικής περιόδου στο χρηματιστήριο. Εμφανίζεται με μια σειρά από μπάρες στο κάτω μέρος ενός διαγράμματος τιμών. Ο κάθετος άξονας του διαγράμματος χωρίζεται σε δύο μέρη. Τι κάτω μέρος περιλαμβάνει τη μέτρηση του όγκου σε αριθμό των τεμαχίων και το πάνω μέρος τη κλίμακα των τιμών της μετοχής. Κάτω από κάθε μπάρα τιμών αντιστοιχεί και ο ανάλογος όγκος συναλλαγών της ημέρας. Οι όγκοι που συνοδεύουν μια ανοδική περίοδο, ονομάζονται ανοδικοί όγκοι και απεικονίζουν το μέγεθος των τοποθετήσεων, ενώ εκείνοι που συνοδεύουν μια πτωτική περίοδο και απεικονίζουν τη διανομή των τίτλων, ονομάζονται καθοδικοί όγκοι. 3.3.1 Η σημασία του όγκου συναλλαγών Παρακολουθώντας τη τάση των τιμών, καταλαβαίνουμε εάν η πορεία της μετοχής είναι ανοδική ή καθοδική. Παρόλα αυτά η τάση δεν αποκαλύπτει ποιες δυνάμεις της χρηματιστηριακής αγοράς οδήγησαν τη μετοχή υψηλότερα ή χαμηλότερα. Ο όγκος συναλλαγών όμως μπορεί να δώσει την απάντηση. Για παράδειγμα, εάν σε μια αύξηση της τιμής μιας μετοχής παρουσιάσει αύξηση και ο όγκος συναλλαγών13, τότε αντιλαμβανόμαστε ότι επίκειται περαιτέρω άνοδος της τιμής της μετοχής, δηλαδή πραγματοποιούνται καινούργιες τοποθετήσεις. Εάν τώρα η τιμή της μετοχής μειωθεί και ο όγκος συναλλαγών αυξηθεί, τότε επίκειται περαιτέρω πτώση της τιμής της μετοχής, διότι αρχίζουν όλοι και ρευστοποιούν για να μην χάσουν τα χρήματα τους. Αντίθετα όταν αυξηθεί η τιμή της μετοχής και ο όγκος συναλλαγών μειωθεί, τότε επίκειται καθοδική αντίστροφη της τιμής της μετοχής, διότι η αγορά παρουσίασε κόπωση και η τιμή δεν έχει περαιτέρω «δύναμη» να συνεχίσει την ανοδική της 13 Χάρης Ε. Κουρούκλης, «Τεχνική ανάλυση, θεωρία και πρακτικές εφαρμογές», ΜΕΤΑΡυΒϋΟΑΤΙΟΝβ, σελ. 311 26

πορεία. Εάν τώρα μειωθεί η τιμή και μειωθεί και ο όγκος συναλλαγών, τότε επίκειται ανοδική αντίστροφη της τιμής της μετοχής, διότι ανοίγουν θέσεις για καινούργιες τοποθετήσεις και ταυτόχρονα σπρώχνουν τη τιμή σιγά-σιγά προς τα πάνω. Παρόλο όμως που η σημασία των όγκων συναλλαγών είναι μεγάλη, δεν είναι και καθοριστική. Αυτό συμβαίνει διότι δεν μπορούν να σηματοδοτήσουν πράξεις από μόνοι τους. Απλά παρέχουν προειδοποιήσεις ή επιβεβαιώσεις για πιθανά σήματα αγοράς ή πώλησης των μετοχών. Ουσιαστικά πάντα μιλάμε για πιθανότητες και μόνο. 27

Κεφάλαιο 4ο 4.1 Χάσματα (gaps) Χάσμα ονομάζουμε τη περιοχή μέσα σε ένα διάγραμμα τιμών, όπου καμία συναλλαγή δεν λαμβάνει χώρα. Τα χάσματα είναι εύκολο να εντοπιστούν σε ένα διάγραμμα τιμών λόγω του μικρού μήκους τους και του απλού σχήματός τους. Απεικονίζονται με ένα κάθετο κενό μεταξύ δύο μπαρών μιας συγκεκριμένης ημέρας. Αποτελούν βραχυχρόνιους σχηματισμούς τιμών και βοηθούν έναν αναλυτή να αποφασίσει εγκαίρως για μια αγορά ή μια πώληση μιας μετοχής καθώς επίσης και να θέσει κάποια όρια (μέγιστη τιμή, ελάχιστη τιμή) ώστε να αποφύγει πιθανή απώλεια χρημάτων. Τα χάσματα χωρίζονται σε δυο κατηγορίες14 15: 1. στο ανοδικό χάσμα (up gap), το οποίο εμφανίζεται όταν η κατώτατη ημερήσια τιμή μιας μετοχής βρίσκεται υψηλότερα από την ανώτατη τιμή της μετοχής της προηγούμενης ημέρας με τη προϋπόθεση ότι η τιμή, στην οποία άνοιξε η συνεδρίαση είναι υψηλότερη από την ανώτατη τιμή της χθεσινής συνεδρίασης. 2. στο καθοδικό χάσμα (down gap), το οποίο εμφανίζεται όταν η ανώτατη ημερήσια τιμή μιας μετοχής βρίσκεται χαμηλότερα από τη κατώτατη ημερήσια τιμή της χθεσινής συνεδρίασης. 4.1.1 Τύποι χασμάτων 1. Κ ο ιν ά χ ά σ μ α τ α (c o m m o n g a p s ) 15Τα χάσματα αυτά παρουσιάζονται σε ατασικές αγορές ή σε αγορές με μεγάλο συνωστισμό και συνήθως εμφανίζονται σε μετοχές με μικρή εμπορευσιμότητα. Επίσης τα χάσματα αυτά «γεμίζουν» ή κλείνουν μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό 14 Χάρης Ε. Κουρούκλης, «Τεχνική ανάλυση, θεωρία και πρακτικές εφαρμογές», ΜΕΤΑΡυΒΙ,ΙΟΑΤΙΟΝε, σελ. 81 15Δ. Δημοπουλος, «Τεχνική ανάλυση, συστήματα συναλλαγών», ΕυτοΟβρίίαΙ, σελ. 100 28

διάστημα. Γι αυτό το λόγο στερούνται ενδιαφέροντος και θεωρούνται ακατάλληλα για αγοραπωλησίες. 2. Χ ά σ μ α τα ε κ κ ίν η σ η ς (b re a k a w a y g a p s ) Τα χάσματα αυτά παρουσιάζονται σε δύο περιπτώσεις. Πρώτον, όταν ολοκληρωθεί ένας σχηματισμός, ο οποίος διασπάται από τη τιμή και δεύτερον, όταν η τιμή «βγει» από μια πλάγια τάση και κινηθεί είτε ανοδικά, είτε πτωτικά. Το συγκεκριμένο χάσμα δεν «γεμίζει» ή κλείνει σε σύντομο χρονικό διάστημα. Μπορεί να χρειαστούν βδομάδες, μήνες, χρόνια ή μπορεί και να μην κλείσουν και ποτέ. Επίσης ένα χάσμα εκκίνησης μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως επίπεδο στήριξης ή αντίστασης σε περίπτωση αναστροφής της υπάρχουσας τάσης. 3. Χ ά σ μ α τα δ ια φ υ γ ή ς ή σ υ ν έ χ ισ η ς (ru n a w a y o r c o n tin u a tio n g a p s ) Τα συγκεκριμένα χάσματα παρουσιάζονται στο μέσο μιας ανοδικής ή μιας καθοδικής πορείας των τιμών των μετοχών. Εμφανίζονται ως μια σειρά συνεχόμενων χασμάτων και είτε σε περίπτωση ανόδου, είτε σε περίπτωση καθόδου ακολουθούν πάντα τη πορεία της τάσης, υποδηλώνοντας αντίστοιχα τη δύναμη της ζήτησης ή την αδυναμία της στην αγορά. Γενικότερα, μπορούν να χρησιμοποιηθούν και ως επίπεδα στήριξης και αντίστασης. Συγκεκριμένα δύο συνεχή χάσματα διαφυγής υποδηλώνουν ότι το άνω χάσμα μπορεί να χρησιμεύσει ως ζώνη στήριξης σε περίπτωση πτώσης των τιμών και αντίθετα το κάτω χάσμα ως ζώνη αντίστασης σε περίπτωση ανόδου των τιμών. 4. Χ ά σ μ α τα ε ξ ά ν τλ η σ η ς (e x h a u s tio n g a p s ) Τα χάσματα αυτά εμφανίζονται στο τέλος μιας ανοδικής ή καθοδικής πορείας τιμών και αποτυπώνουν την αδυναμία της αγοράς να συνεχίσει τη τρέχουσα πορεία της, σηματοδοτώντας έτσι μια πιθανή σταθεροποίηση τιμών. Ο συγκεκριμένος τύπος χάσματος μοιάζει αρκετά με τα χάσματα συνέχισης και γι' αυτό πολλοί επενδυτές λανθασμένα πωλούν σε ανοδικό χάσμα συνέχισης και αγοράζουν σε ανοδικό χάσμα εξάντλησης, ενώ στη πραγματικότητα είναι αντίθετης προγνωστικής σημασίας. 29

4.2 Ημέρα αναστροφής (reversal day) Ημέρα αναστροφής16 είναι ο ημερήσιος σχηματισμός τιμών, ο οποίος δίνει σήμα πιθανής «ανάπαυλας» των τιμών ή ανατροπή της υφιστάμενης τάσης. Η ημέρα αναστροφής είναι βραχυχρόνιος σχηματισμός και παρουσιάζεται μετά από μια περίοδο συνεχούς ανοδικής ή καθοδικής πορείας των τιμών μιας μετοχής. Πιο συγκεκριμένα παρουσιάζεται σε περιοχή κορυφής, όπου δίνει το επίπεδο στήριξης των τιμών και σε περιοχή βάσης, όπου δίνει το επίπεδο αντίστασης των τιμών. Η ημέρα αναστροφής για να δώσει σχηματισμό κορυφής, θα πρέπει να ισχύουν τα εξής: 1. να έχει προηγηθεί μια συνεχής ανοδική κίνηση των τιμών, 2. η ανώτατη τιμή ημέρας να ξεπερνά κατά πολύ τις προηγηθείσες ανώτατες τιμές, 3. η κατώτατη τιμή ημέρας να ξεπερνά κατά πολύ τη κατώτατη τιμή της χθεσινής ημέρας, 4. η τιμή πρέπει να κλείσει στη κατώτατη τιμή ημέρας ή κοντά σε αυτήν, 5. ο όγκος συναλλαγών να είναι υψηλότερος από τις όλες τις προηγούμενες μέρες ανόδου και 6. να υπάρχει μεγάλος αριθμός εντολών που δεν έχουν εκτελεστεί. Όταν αυτά τα χαρακτηριστικά ισχύουν μέσα σε ένα διάγραμμα, τότε η ημέρα αναστροφής ονομάζεται κορυφαία ημέρα αναστροφής (top reversal day). Στη πράξη όταν εμφανιστεί ο σχηματισμός αυτός, πουλάμε τη μετοχή με τη προσδοκία ότι έπεται η πτωτική πορεία της τιμής της μετοχής. Η ημέρα αναστροφής για να δώσει σχηματισμό βάσης, θα πρέπει να ισχύουν τα εξής: 1. να έχει προηγηθεί μια συνεχής πτωτική κίνηση των τιμών, 2. η κατώτατη τιμή ημέρας να βρίσκεται πολύ χαμηλότερα από τις προηγηθείσες κατώτατες τιμές, 16 Χάρης Ε. Κουρούκλης, «Τεχνική ανάλυση, θεωρία και πρακτικές εφαρμογές», ΜΕΤΑΡυΒΙ_ΙΟΑΤΙΟΝ8, σελ. 84 30

3. η ανώτατη τιμή ημέρας να ξεπερνά κατά πολύ την ανώτατη τιμή της χθεσινής ημέρας, 4. η τιμή να κλείσει στην ανώτατη τιμή ημέρας ή κοντά σε αυτή, 5. ο όγκος συναλλαγών να είναι υψηλότερος από τις όλες τις προηγούμενες μέρες καθόδου και 6. να υπάρχει μεγάλος αριθμός εντολών που δεν έχει εκτελεστεί. Όταν όλα αυτά τα χαρακτηριστικά ισχύουν μέσα σε ένα διάγραμμα, τότε η ημέρα αναστροφής ονομάζεται ημέρα αναστροφής βάσης (bottom reversal day). Στη πράξη όταν εμφανιστεί ο σχηματισμός αυτός, αγοράζουμε τη μετοχή με τη προσδοκία ότι έπεται η ανοδική πορεία της τιμής της μετοχής. 4.3 Σημαία (flag) ή σημαιάκι (pennant) 17Η σημαία είναι ένα παραλληλόγραμμο που δημιουργούν οι διακυμάνσεις των τιμών μέσα στο διάγραμμα και μπορεί να πλαισιωθεί από δυο παράλληλες γραμμές τάσης, αντίθετες από τη κύρια τάση των τιμών. Πρόκειται για βραχυχρόνιο σχηματισμό τιμών, αφού η διάρκειά της είναι από τέσσερις ημέρες έως και τέσσερις βδομάδες. Η σημαία λειτουργεί ως μια σύντομη παύση της τιμής σε μια «βίαιη» ανοδική ή καθοδική αγορά. Με τον τερματισμό της, η αγορά συνεχίζει και πάλι να κινείται με γρήγορους ρυθμούς. Αυτό γίνεται πιο αντιληπτό πριν από τον σχηματισμό της σημαίας, με την αύξηση του όγκου των συναλλαγών, ο οποίος ελαττώνεται κατά τη διάρκειά της και αυξάνεται πάλι, αμέσως μετά το τερματισμό της. Πρακτικά πρώτα ολοκληρώνεται ο σχηματισμός και διασπάται με υψηλούς όγκους συναλλαγών και έπειτα οι επενδυτές προχωρούν σε μια αγοραπωλησία. Το σημαιάκι είναι ένα μικρό σε μέγεθος, ισοσκελές τρίγωνο που δημιουργούν οι μπάρες μέσα σε ένα διάγραμμα. Πρόκειται για βραχυχρόνιο σχηματισμό, αφού η διάρκεια του είναι από τέσσερις μέχρι δεκαπέντε ημέρες. 17 Χάρης Ε. Κουρούκλης, «Τεχνική ανάλυση, θεωρία και πρακτικές εφαρμογές», ΜΕΤΑΡυΒίΙΟΑΤΙΟΝε, σελ. 86, www.biz-analyst.com/library/patterns.pdf 31

Το σημαιάκι λειτουργεί όπως ακριβώς και η σημαία, δηλαδή ως μια σύντομη παύση της τιμής σε μια ορμητικά ανοδική ή καθοδική αγορά. Η διάφορα είναι πως ο όγκος συναλλαγών κατά τη διάρκειά του, πέφτει πολύ πιο απότομα απ ότι ο όγκος συναλλαγών της σημαίας. Γενικά το σημαιάκι και η σημαία υποδηλώνουν περιοχές, όπου οι ρευστοποιήσεις είναι συγκρατημένες σε μια ανοδική πόροι της μετοχής και το ένα αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του άλλου. Εικόνα 6 32

Κεφάλαιο 5ο 5.1 Σχηματισμοί συνέχισης (continuation patterns) Οι σχηματισμοί συνέχισης είναι γεωμετρικά σχήματα, τα οποία σχηματίζουν οι τιμές μέσα σε ένα διάγραμμα τιμών. Τα σχήματα αυτά διακόπτουν τη τάση για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, όσο δηλαδή κρατάει ο σχηματισμός τους και μόλις ολοκληρωθεί, η τάση συνεχίζει τη κατεύθυνση της προηγηθείσας πορείας της, εκτονώνοντας την προσωρινή διακοπή των τιμών. 5.2 Η σημασία των σχηματισμών συνέχισης Οι σχηματισμοί συνέχισης εκτονώνουν τον σχηματισμό ανάπαυλας των τιμών και βεβαιώνουν ότι η τάση που είχαν μέχρι τώρα, θα συνεχιστεί. Με την ολοκλήρωση τέτοιων σχηματισμών, ένας επενδυτής αντιλαμβάνεται πως οι αγοραπωλησίες, πρέπει να ακολουθούν τη τάση και μόνο. Σε ανοδική τάση, αφού ολοκληρωθεί ο σχηματισμός συνέχισης, ο επενδυτής προβαίνει σε αγορά μετοχών, διότι γνωρίζει πως η ανοδική αυτή πορεία των τιμών θα συνεχιστεί. Σε καθοδική τάση, αφού ολοκληρωθεί ο σχηματισμός συνέχισης, ο επενδυτής ρευστοποιεί, διότι γνωρίζει πως η καθοδική αυτή πορεία των τιμών θα συνεχιστεί. Η διάρκεια των σχηματισμών συνέχισης είναι από ένα μήνα έως και ενάμισι χρόνο. Γι αυτό και δεν χρησιμοποιούνται από βραχυχρόνιους ε- επενδυτές. Αφορούν δηλαδή μόνο εκείνους που πραγματοποιούν συναλλαγές μεσοπρόθεσμου και μακροπρόθεσμου χαρακτήρα. Η αξιοπιστία τους δε, δεν είναι και τόσο μεγάλη. Πάντα βασιζόμαστε σε μια πιθανότητα σχηματισμού. Η αξιοπιστία ενός σχηματισμού συνέχισης εξαρτάται από το μέγεθος του, δηλαδή από το εύρος των τιμών και τη χρονική διάρκεια. Όσο μεγαλύτερο το εύρος των τιμών (μεταβλητότητα) και η χρονική διάρκειά του, τόσο πιο μεγάλου μεγέθους 33

είναι η αξιοπιστία του. Για να είμαστε όμως σίγουροι πόσο αξιόπιστος είναι, απαιτείται χρόνος. Έτσι μόνο ένας ολοκληρωμένος σχηματισμός μπορεί να λύσει το «μυστήριο» αξιοπιστίας. 5.3 Χαρακτηριστικά σχηματισμών συνέχισης Οι σχηματισμοί συνέχισης έχουν τα εξής χαρακτηριστικά18: 1. έχει προηγηθεί ισχυρή τάση πριν την εμφάνισή τους, 2. οι τυπικοί σχηματισμοί συνέχισης έχουν μικρό εύρος τιμών, 3. η χρονική τους διάρκεια είναι σχετικά μικρή, 4. περιβάλλονται από δυο ευθείες σηματοδότριες, 5. συχνά λίγο πριν από τη διάσπασή τους, προηγείται μια «ψευτοδιάσπαση», 6. οι όγκοι συναλλαγών κατά τη διάρκεια του σχηματισμού τους μικραίνουν. 5.4 Είδη σχηματισμών συνέχισης Τα είδη σχηματισμών συνέχισης είναι τα εξής: 1. τα τρ ίγ ω ν α, 2. ο ι σ φ ή ν ες, 3. «κ εφ α λ ή κ α ι ώ μ ο ι», 4. ζ ώ ν ε ς σ υ ν α λ λ α γ ώ ν (π α ρ α λ λ η λ ό γ ρ α μ μ α ). 18 Δ. Δημοπουλος, «Τεχνική ανάλυση, συστήματα συναλλαγών», ΕυΓοΟσρΚθΙ, σελ. 85 34

5.4.1 Τρίγωνα Τα τρίγωνα διακρίνονται σε συμμετρικά και σε ορθογώνια. Τα ορθογώνια με τη σειρά τους διακρίνονται σε ανοδικά και καθοδικά. Συμμετρικό Τρίγωνο19: αποτελείται από ανόδους και καθόδους της τιμής μιας μετοχής, εάν ενώσουμε όλες τις κορυφές και όλα τα χαμηλά σημεία με δύο γραμμές τάσης. Αυτές οι γραμμές τάσεις που είναι ίσες μεταξύ τους, συγκλίνουν προς τα δεξιά και σχηματίζουν το τρίγωνο, με τη κορυφή του στα δεξιά και τη βάση του στα αριστερά του διαγράμματος, η οποία είναι και κατακόρυφη πλευρά του. Για να σχηματιστεί ένα τέτοιο τρίγωνο φυσικά θα πρέπει να υπάρχουν δύο κορυφές και δυο χαμηλά σημεία, τα οποία θα ορίσουν τις δύο ίσες πλευρές του τρίγωνου. Η αρχή του σχηματισμού συνοδεύεται με αυξημένους όγκους συναλλαγών όταν η τάση κινείται ανοδικά και με φθίνοντες όγκους, όταν κινείται καθοδικά. Καθώς σχηματίζονται οι πλευρές του, οι όγκοι συναλλαγών μειώνονται, ενώ με την ολοκλήρωση του αυξάνονται. Μετά τον σχηματισμό του περιμένουμε τη διάσπαση του και τη συνέχιση της πορείας της τάσης. Η τιμή της μετοχής πρέπει να διασπάσει το τρίγωνο πριν φτάσει στη κορυφή του. Έτσι η τιμή θα διασπάσει το τρίγωνο στην άνω πλευρά του, όταν φτάσει περίπου στο μέσο του οριζόντιου μήκους του, το οποίο είναι η απόσταση της βάσης από τη κορυφή του τρίγωνου. Γενικότερα, η χρήση του συμμετρικού τρίγωνου είναι απαραίτητη για να αγοράσουμε μια μετοχή μετά τη διάσπασή του και να θέσουμε μια συγκεκριμένη τιμή ως στόχο για να ρευστοποιήσουμε. Ο στόχος αυτός καθορίζεται με ακρίβεια ως εξής: Σε ανοδική τάση Στόχος τιμής= (τιμή κλεισίματος την ημέρα διάσπασης) + (μήκος βάσης τρίγωνου) 19 Χάρης Ε. Κουρούκλης, «Τεχνική ανάλυση, θεωρία και πρακτικές εφαρμογές», ΜΕΤΑΡυΒείΟΑΤΙΟΝε, σελ. 94, www.ezmarket.gr/education/charttypes.aspx 35

Σε καθοδική τάση Στόχος τιμής= (τιμή κλεισίματος την ημέρα διάσπασης) - (μήκος βάσης τριγώνου) Εικόνα 7 Symm etrical Triangle Pattern SYMMETRICAL TRIANGLES Ορθογώνιο ανοδικό τρίγωνο (ascending triangle)20: ορίζεται από δύο ανερχόμενους πυθμένες και δύο ισοϋψείς κορυφές, έτσι ώστε να σχηματίζει ορθή γωνία (90 ) με τη μια πλευρά του να είναι οριζόντια. Οι ανερχόμενοι πυθμένες του δείχνουν την διάθεση των επενδυτών να κλείνουν συμφωνίες για αγορές σε ολοένα υψηλότερα επίπεδα και οι κορυφές του αποτυπώνουν τη πίεση των πωλητών για ρευστοποιήσεις. Αποτελούν έτσι σχηματισμό συνέχισης της ανοδικής τάσης. Όταν το ανοδικό τρίγωνο αρχίζει να σχηματίζεται, ο όγκος συναλλαγών ολοένα και φθίνει, ενώ όταν ολοκληρωθεί ο σχηματισμός του και η τιμή της μετοχής διασπάσει την άνω πλευρά του, ο όγκος συναλλαγών αυξάνει και δίνει σήμα αγοράς της μετοχής και συνέχισης της ανοδικής τάσης. 20 Χάρης Ε. Κουρούκλης, «Τεχνική ανάλυση, θεωρία και πρακτικές εφαρμογές», METAPUBLICATIONS, σελ. 98, www.ezmarket.gr/education/charttypes.aspx 36

Παρόλα αυτά δε, ένα ανοδικό τρίγωνο μπορεί να εμφανιστεί και σε μια καθοδική τάση. Όταν διασπαστεί η κάτω πλευρά του από τη χαμηλότερη τιμή κλεισίματος της μετοχής, ο όγκος συναλλαγών θα αυξηθεί απότομα και η καθοδική τάση θα συνεχιστεί. Η περίπτωση αυτή όμως είναι πολύ σπάνια. Εικόνα 8 Σχηματισμός Ανοδικό τρίγωνο' Ορθογώνιο καθοδικό τρίγωνο (descending triangle)21: ορίζεται από δύο κατερχόμενες κορυφές και δύο ισοϋψείς πυθμένες, έτσι ώστε να σχηματίζει ορθή γωνία (90 ) με τη μια πλευρά του να είναι οριζόντια. Οι κατερχόμενες κορυφές δείχνουν τη διάθεση των πωλητών να κλείνουν συμφωνίες για ρευστοποιήσεις σε ολοένα χαμηλότερα επίπεδα και οι ισοϋψείς πυθμένες αποτυπώνουν τη πίεση των επενδυτών για αγορές. Αποτελούν έτσι σχηματισμό συνέχισης καθοδικής τάσης. Όταν το καθοδικό τρίγωνο αρχίζει να σχηματίζεται, ο όγκος συναλλαγών φθίνει, ενώ όταν ολοκληρωθεί ο σχηματισμός του και η τιμή της μετοχής διασπάσει τη κάτω πλευρά του, ο όγκος συναλλαγών αυξάνεται απότομα 21 Χάρης Ε. Κουρούκλης, «Τεχνική ανάλυση, θεωρία και πρακτικές εφαρμογές», ΜΕΤΑΡυΒΙ_Ι0ΑΤΙ0Ν5, σελ. 99, www.ezmarket.gr/education/charttypes.aspx 37

και δίνει σήμα πώλησης της μετοχής και συνέχισης της καθοδικής τάσης. Παρόλα αυτά δε, ένα καθοδικό τρίγωνο μπορεί να εμφανιστεί και σε μια ανοδική τάση. Όταν διασπαστεί η άνω πλευρά του από την υψηλότερη τιμή ανοίγματος της μετοχής, ο όγκος συναλλαγών θα αυξηθεί απότομα και η ανοδική τάση θα συνεχιστεί. Η περίπτωση αυτή όμως είναι πολύ σπάνια. Εικόνα 9 38

5.4.2 Σφήνες 220 σχηματισμός της σφήνας αποτελείται από δύο συγκλίνουσες γραμμές τάσης που έχουν την ίδια κλίση και οι οποίες ενώνονται, δημιουργώντας μια γωνία. Οι γραμμές αυτές έχουν και οι δύο ανοδική ή πτωτική πορεία και πάντα έχουν κατεύθυνση αντίθετη της τάσης των τιμών της μετοχής. Κατά τη διάρκεια του σχηματισμού της σφήνας, η οποία είναι από δύο βδομάδες έως και τρεις μήνες, ο όγκος συναλλαγών φθίνει, ενώ όταν διασπαστεί ο σχηματισμός, εμφανίζει ιδιαίτερα αυξημένο όγκο συναλλαγών. Ο σχηματισμός αυτός διακρίνεται σε ανοδική και καθοδική σφήνα. Ανοδική σφήνα: αποτελεί προσωρινή παύση της πτωτικής πορείας της τιμής της μετοχής και μόλις διασπαστεί η κάτω πλευρά της σφήνας, επιβεβαιώνεται η συνέχιση της πτωτικής τάσης της μετοχής. Εικόνα 10 2 22 Χάρης Ε. Κουρούκλης, «Τεχνική ανάλυση, θεωρία και πρακτικές εφαρμογές», METAPUBLICATIONS, σελ. 103, W W W. biz-analyst/analyst/patterns. pdf 39

Καθοδική σφήνα: αποτελεί προσωρινή παύση της ανοδικής πορείας της τιμής της μετοχής και μόλις διασπαστεί η άνω πλευρά της σφήνας, επιβεβαιώνεται η συνέχιση της ανοδικής τάσης της μετοχής. Εικόνα 11 FALLING WEDGE PATTREMS B U L L F a l l i n g W e r te r e s I n a D o w n t r e n d 40

5.4.3 «Κεφαλή και ώμοι» (Head and shoulders) 230 σχηματισμός αυτός εμφανίζεται στο μέσο μιας πτωτικής τάσης τιμών των μετοχών. Αποτελείται από τρία διαδοχικά κύματα τάσης, τα οποία κινούνται ανοδικά, εκ των οποίων το μεσαίο προεξέχει αισθητά από τα υπόλοιπα. Το πρώτο κύμα τάσης προέρχεται από μια αύξηση της πορείας της τάσης και ονομάζεται αριστερός ώμος, το δεύτερο, το ποιο προεξέχει, ονομάζεται «κεφαλή» και το τρίτο, το οποίο δημιουργείται από μια πτωτική πορεία τάσης, αποτελεί τον δεξιό ώμο. Ενώνοντας τις δύο γραμμές τάσης που αποτελούν τον αριστερό και τον δεξί ώμο, σχηματίζουμε τη «γραμμή λαιμού». Ο σχηματισμός «κεφαλή και ώμοι» ολοκληρώνεται, αφού σχηματιστεί ο δεξιός ώμος και διασπαστεί καθοδικά η «γραμμή λαιμού» από τη τιμή της μετοχής. Έτσι επιβεβαιώνεται η συνέχιση της πτωτικής πορείας της μετοχής. Ο όγκος συναλλαγών καθώς σχηματίζονται οι δύο ώμοι και η κεφαλή, αυξάνεται και δημιουργεί αντίστοιχα τρεις κορυφές, οι οποίες όμως δεν έχουν το ίδιο ύψος μεταξύ τους. Η πιο ψηλή κορυφή είναι αυτή του αριστερού ώμου και η χαμηλότερη αυτή του δεξιού ώμου. Όταν γίνει η διάσπαση της «γραμμής λαιμού», ο όγκος συναλλαγών παρουσιάζει αύξηση καθώς πραγματοποιούνται μαζικές πωλήσεις για να αποφευχθεί η απώλεια κερδών από τη πτώση της τιμής της μετοχής. 23 www.ezmarket.gr/education/headshoulders.aspx 41

Εικόνα 12 Σχηματισμός 'ΚεψαΛή και ώ μοι' Κ ε φ α λ ή Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφέρουμε τον σχηματισμό «ανάστροφος κεφαλή και ώμοι». Ο σχηματισμός αυτός δημιουργείται όπως και ο σχηματισμός «κεφαλή και ώμους», αλλά λειτουργεί αντίστροφα. Εμφανίζεται στο μέσο μιας ανοδικής τάσης τιμών των μετοχών. Αποτελείται από τρία διαδοχικά κύματα τάσης, τα οποία κινούνται καθοδικά, εκ των οποίων το μεσαίο προεξέχει αισθητά από τα υπόλοιπα. Το πρώτο κύμα τάσης προέρχεται από μια πτώση της πορείας της τάσης και ονομάζεται αριστερός ώμος, το δεύτερο, το οποίο προεξέχει, ονομάζεται «κεφαλή» και το τρίτο, το οποίο δημιουργείται από μια ανοδική πορεία της τάσης, αποτελεί τον δεξιό ώμο. Ενώνοντας τις δύο γραμμές τάσης που αποτελούν τον αριστερό και τον δεξί ώμο, σχηματίζουμε τη «γραμμή λαιμού». Ο σχηματισμός «ανάστροφος κεφαλή και ώμοι»24 ολοκληρώνεται, αφού σχηματιστεί ο δεξιός ώμος και διασπαστεί ανοδικά η «γραμμή λαιμού» από τη τιμή της μετοχής. Έτσι επιβεβαιώνεται η συνέχιση της ανοδικής πορείας της μετοχής. Ο όγκος συναλλαγών καθώς σχηματίζονται οι δύο ώμοι και η κεφαλή, φθίνει και δημιουργεί αντίστοιχα τρεις χαμηλές κορυφές, οι οποίες όμως δεν έχουν το ίδιο ύψος μεταξύ τους. Η πιο ψηλή κορυφή από τις τρεις, είναι αυτή του αριστερού ώμου και η χαμηλότερη αυτή του δεξιού ώμου. Όταν γίνει η διάσπαση της «γραμμής λαιμού», ο όγκος συναλλαγών παρουσιάζει αύξηση, αποτυπώνοντας την επιθετικότητα των αγοραστών να εξασφαλίσουν μεγαλύτερες αποδόσεις. 24 www.ezmarket.gr/education/headshoulders.aspx 42

Εικόνα 13 Σ χ η μ α τισ μ ό ς " Α ν ά σ τρ ο φ ο ς κ ε φ α λ ή και ώ μοι" Κεφαλή 5.4.4 Ζώνες συναλλαγών (παραλληλόγραμμα) 250 σχηματισμός αυτός αποτελείται από δύο ισοϋψείς κορυφές και δύο ισοϋψείς πυθμένες, οι οποίοι ενωμένοι, ορίζουν δύο παράλληλες ευθείες, μεταξύ των οποίων η τιμή της μετοχής παλινδρομεί. Η διάρκεια της ζώνης συναλλαγών είναι δύο βδομάδες έως και τρεις μήνες. Κατά τον σχηματισμό της διακόπτει τη πορεία της τάσης των τιμών μιας μετοχής και μόνο όταν διασπαστεί η άνω πλευρά της ή η κάτω πλευρά της, επιβεβαιώνεται η συνέχιση της ανοδικής ή αντίστοιχα της καθοδικής πορείας της τάσης. Έτσι η μετοχή κινείται πλευρικά μέσα στη ζώνη συναλλαγών, που πρακτικά αυτό σημαίνει πως οι επενδυτές «συσσωρεύουν» ή «ξεφορτώνονται» σταδιακά τη μετοχή. Αυτό παρατηρείται εντονότερα και από τον όγκο συναλλαγών. Σε μια ανοδική τάση, ο όγκος συναλλαγών πρέπει να αυξάνεται όταν αυξάνεται η τιμή και να μειώνεται όταν εκείνη πέφτει. Δηλαδή, όταν η τιμή αυξάνεται συνεχώς μέσα στη ζώνη συναλλαγών, οι επενδυτές αγοράζουν περισσότερα τεμάχια μετοχών. Άρα έχουν αγοράσει ακριβά και δεν συμφέρει να 25 25Χάρης Ε. Κουρούκλης, «Τεχνική ανάλυση, θεωρία και πρακτικές εφαρμογές», ΜΕΤΑΡυΒίΙΟΑΤΙΟΝε, σελ. 18, www.biz-analyst.com/library/patterns.pdf 43

πουλήσουν. Όταν η τιμή φτάσει το κάτω όριο της ζώνης, οι επενδυτές πουλούν σε υψηλή τιμή και το κέρδος που έχουν αποκομίσει τους δίνει το περιθώριο για επανατοποθέτηση στη μετοχή, αυτή τη φορά με χαμηλότερη τιμή κτήσης. Με αυτό το τρόπο «συσσωρεύουν» σταδιακά τη μετοχή σε καλή τιμή και γίνονται ακόμα πιο επιθετικοί. Όταν η τιμή διασπάσει τη ζώνη συναλλαγών με υψηλούς όγκους συναλλαγών, επιβεβαιώνεται η συνέχιση της ανοδικής τάσης. Αντίθετα σε μια καθοδική τάση, ο όγκος συναλλαγών κινείται αντίθετα από τη τιμή της μετοχής. Πρακτικά αυτό αποτυπώνει το κέρδος των επενδυτών από την απόκτηση της μετοχής σε χαμηλή τιμή, το οποίο και θέλουν να ρευστοποιήσουν άμεσα. Φυσικά αυτή η ρευστοποίηση δημιουργεί πτώση της τιμής της μετοχής και έτσι επιβεβαιώνουμε τη συνέχιση της πτωτικής πορείας της τιμής της μετοχής. Εικόνα 14 5.5 Κηροπήγια ως σχηματισμοί συνέχισης Οι σχηματισμοί συνέχειας είναι σχηματισμοί κηροπηγίων που επιτείνουν την κίνηση μιας μετοχής προς την τρέχουσα κατεύθυνση. Σε περίπτωση καθοδικής κίνησης, η εμφάνιση ενός σχηματισμού συνέχειας σημαίνει ότι η κίνηση θα παραμείνει καθοδική, ενώ εάν μια ανοδική κίνηση λαμβάνει χώρα, αυτή θα συνεχίσει να εξελίσσεται. Οι κυριότεροι σχηματισμοί συνέχειας, που 44

συναντώνται στα διαγράμματα των μετοχών, καθώς και τα κριτήρια εντοπισμού τους περιγράφονται παρακάτω. 5.5.1 Σχηματισμός «Τρεις Μέθοδοι» (Three Methods) Ο σχηματισμός "Τρεις Μέθοδοι" αποτελεί σχηματισμό συνέχειας της προϋπάρχουσας τάσης, υψηλής αξιοπιστίας. Τα χαρακτηριστικά του σχηματισμού είναι26: η πρώτη περίοδος είναι ένα μακρύ κηροπήγιο, προς την τρέχουσα κατεύθυνση κίνησης της αγοράς η δεύτερη, η τρίτη και η τέταρτη περίοδος είναι κηροπήγια μικρού σώματος, που ακολουθούν αντίθετη προς την πρώτη περίοδο κατεύθυνση, αλλά κινούνται εντός του σώματος του πρώτου κηροπηγίου η πέμπτη περίοδος είναι και πάλι ένα μακρύ κηροπήγιο προς την επικρατούσα τάση, το οποίο κλείνει χαμηλότερα (σε περίπτωση καθοδικής κίνησης) υψηλότερα (σε ανοδική κίνηση) από το κλείσιμο της πρώτης περιόδου. Εικόνα 15 Καθοδική τάση Ι Κλείσιμο την 5η περίοδο χαμηλότερα από το κλείσιμο της 1ης περιόδου. 26 www.ezmarket.gr/education/candlesticks.aspx 45

Εικόνα 16 Ανοδική τάση Ι* Ι Κλείσιμο την 5η περίοδο υψηλότερα από το κλείσιμο της 1ης περιόδου. Κατά τις ενδιάμεσες τρεις περιόδους του σχηματισμού, η αγορά στην ουσία εκτελεί μια μικρής διάρκειας συσσώρευση, ακολουθώντας κατεύθυνση αντίθετη προς την επικρατούσα τάση. Το σημάδι, όμως, ότι η τρέχουσα κίνηση τείνει να συνεχισθεί δίνεται με την εμφάνιση την πέμπτη περίοδο, ισχυρών πιέσεων προς την κατεύθυνση που η αγορά κινούταν προηγουμένως. Εικόνα 17 ΕΜΠ :: ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Α.Ε. (ΚΟ) 23.06.2(Χ>5-09.08.2005 25,04 23.47 Μ;Αγ τ : [ Rising Three Method ] Rising Th-ee Method ezniarket (R) All rights reserved ΣΜΕ> 0:25.95 H:26.00 L25 55 C:25 97 Δ:0.42 Δ%:' 64 V 182 i 22.69 20.33 19.54 18.76 17.97 17.19 I t i! I + t T T 0:23 X H23 95 L:23.5' 023,85 4:0 45 4V2 09 VJKST2 ADXTurd DI:Rk MACD 3 ϋ -1». ί α I SUA2BB:21.S!»» SMA2:23K 23 24 27 28 29 30 1 4 5 6 7 8 1» 12 13 14 15 18 19 20 21 22 25 28 27 28 29 1 2 3 4 5 ism Asm 46

Κεφάλαιο 6ο 6.1 Σχηματισμοί αναστροφής (reversal patterns) Οι σχηματισμοί αναστροφής είναι γεωμετρικά σχήματα που δημιουργούνται μέσα στο διάγραμμα τιμών και υποδεικνύουν πώς η μέχρι τώρα πορεία της τάσης ανατρέπεται και ξεκινάει με αντίθετη κατεύθυνση. Ουσιαστικά τα σχήματα αυτά διακόπτουν τη τάση για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, όσο δηλαδή κρατάει ο σχηματισμός τους και μόλις ολοκληρωθεί, η τάση ανατρέπει τη κατεύθυνση της προηγηθείσας πορείας της και κινείται αντίθετα μέσα στο διάγραμμα τιμών. Βασικό πλεονέκτημα27 των σχηματισμών αναστροφής είναι η σιγουριά και η αξιοπιστία που παρέχουν στους επενδυτές καθώς και η μακροχρόνια εικόνα της πορείας της μετοχής και θέτουν επίπεδα στήριξης και αντίστασης. Το μειονέκτημα τους είναι ότι δίνουν καθυστερημένα σήματα αγοράς και πώλησης, διότι ο αναλυτής για να προβεί σε κινήσεις, χρειάζεται να γνωρίζει τη φύση του σχηματισμού, πράγμα που γίνεται αντιληπτό μόνο μετά τη διάσπασή του. 6.2 Η σημασία και τα είδη των σχηματισμών αναστροφής Οι σχηματισμοί αναστροφής εκτονώνουν τον σχηματισμό ανάπαυλας των τιμών και βεβαιώνουν ότι η τάση που είχαν μέχρι τώρα, θα ανατραπεί. Η εμφάνιση τους γίνεται μόνο στο τέλος μιας τάσης και μόνο. Η τάση αυτή διαχωρίζει τους σχηματισμούς αναστροφής σε28: 27 Δ. Δημοπουλος, «Τεχνική ανάλυση, συστήματα συναλλαγών», ΕυτοΟσρίίσΙ, σελ. 63 28 Χάρης Ε. Κουρούκλης, «Τεχνική ανάλυση, θεωρία και πρακτικές εφαρμογές», ΜΕΤΑΡυΒυΟΑΤΙΟΝβ, σελ. 113 47

1. σχηματισμούς ανατροπής πτωτικής τάσης ή σχηματισμούς βάσης (bottom reversal patterns), οι οποίοι εμφανίζονται στο τέλος μιας καθοδικής τάσης, όπου οι τιμές αποτελούν βάσεις στήριξης ώστε να ανατραπεί η καθοδική αυτή τάση και να αρχίσει μια νέα ανοδική πορεία των τιμών των μετοχών, 2. σχηματισμούς ανατροπής ανοδικής τάσης ή σχηματισμούς κορυφής (top reversal patterns), οι οποίοι εμφανίζονται στο τέλος μιας ανοδικής τάσης, όπου οι τιμές αποτελούν κορυφές αντίστασης ώστε να ανατραπεί η ανοδική αυτή τάση και να ξεκινήσει μια νέα καθοδική πορεία των τιμών των μετοχών. 6.3 Χαρακτηριστικά σχηματισμών αναστροφής Τα χαρακτηριστικά των σχηματισμών ανάστροφης29 είναι η μεταβλητότητα, δηλαδή το μέγεθος ενός τέτοιου σχηματισμού και η χρονική διάρκεια. Όσο μεγαλύτερη η μεταβλητότητα στις τιμές και η χρονική διάρκεια ενός σχηματισμού αναστροφής, τόσο μεγαλύτερο το μέγεθος του και τόσο μεγαλύτερη η αξιοπιστία του. Οι σχηματισμοί κορυφής έχουν μικρή χρονική διάρκεια και μεγάλη μεταβλητότητα τιμών, ενώ οι σχηματισμοί αντίθετα έχουν μεγάλη χρονική διάρκεια και μικρή μεταβλητότητα τιμών. Αυτό το φαινόμενο δεν είναι πολύ δύσκολο να δικαιολογηθεί, αφού στις αγορές γενικότερα οι τοποθετήσεις των επενδυτών χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να πραγματοποιηθούν απ ότι ρευστοποιήσεις. Έτσι οι τιμές απαιτούν μεγαλύτερο χρόνο για να αυξηθούν παρά για να μειωθούν. Χαρακτηριστικό επίσης αποτελεί και ο όγκος συναλλαγών, του οποίου η συμπεριφορά είναι ενδιαφέρουσα για τους σχηματισμούς αναστροφής. Με την ολοκλήρωσή του ένας σχηματισμός βάσης θα πρέπει οπωσδήποτε να συνοδεύεται από υψηλούς όγκους συναλλαγών, οι οποίοι και επιβεβαιώνουν 29 Χάρης Ε. Κουρούκλης, «Τεχνική ανάλυση, θεωρία και πρακτικές εφαρμογές», ΜΕΤΑΡυΒϋσΑΤΙΟΝε, σελ. 114 48

την ανοδική του διάσπαση. Αντίθετα, ένας σχηματισμός κορυφής κατά τη διάσπαση του δεν συνοδεύεται απαραίτητα από υψηλούς όγκους συναλλαγών. Αλλωστε η ανατροπή της ανοδικής πορείας μετά τη καθοδική διάσπαση του σχηματισμού κορυφής, μπορεί να επιβεβαιωθεί και χωρίς τη παρατήρηση του όγκου συναλλαγών. 6.4 Είδη σχηματισμών αναστροφής Τα είδη των σχηματισμών αναστροφής είναι: 1. «κ εφ α λ ή κ α ι ώ μ ο ι», 2. σ χ η μ α τισ μ ό ς κ ο ρ υ φ ή ς τύ π ο υ «Λ» (α π λ ή,δ ιπ λ ή, τρ ιπ λή), 3. σ χ η μ α τισ μ ό ς π υ θ μ έν α τύ π ο υ «V» (α π λή, δ ιπ λή, τρ ιπ λ ή ) κ α ι 4. «κ ο ύ π α μ ε χ ε ρ ο ύ λ ι 6.4.1 «Κεφαλή και ώμοι» (Head and shoulders) Ο σχηματισμός «κεφαλή και ώμοι»30 εμφανίζεται μετά από ανοδική κίνηση της αγοράς και αποτελεί σημάδι αναστροφής της. Όπως και η ονομασία του υποδηλώνει, ο σχηματισμός έχει τη μορφή ενός «κεφαλιού» με δύο «ώμους» δεξιά και αριστερά, όπως ακριβώς το αντίστοιχο τμήμα του ανθρώπινου σώματος. Η γραμμή που συνδέει τους δύο ώμους αναφέρεται ως «γραμμή λαιμού» του σχηματισμού. Για την εγκυρότητα του σχηματισμού, ο όγκος συναλλαγών θα πρέπει να μειώνεται σταδιακά, ώστε να είναι μεγαλύτερος κατά τη δημιουργία του «αριστερού ώμου», μικρότερος κατά το σχηματισμό της «κεφαλής» και ακόμα μικρότερος στον «δεξιό ώμο». Η σταδιακή μείωση του όγκου αποτελεί σημάδι αδυναμίας των αγοραστών να διατηρήσουν την αγορά σε υψηλότερα επίπεδα και το πρώτο σημάδι για την εγκυρότητα του σχηματισμού. Η επιβεβαίωση της αναστροφής της 30 www.ezmarket.gr/education/headshoulders.aspx 49

προηγούμενης ανοδικής τάσης δίνεται με τη καθοδική διάσπαση της «γραμμής λαιμού» του σχηματισμού, αμέσως μετά τη δημιουργία του δεξιού ώμου. Εικόνα 18 Σχηματισμός 'Κεφαλή και ώμοι' Κεφαλή Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφέρουμε τον σχηματισμό «ανάστροφος κεφαλή και ώμοι». Ο σχηματισμός αυτός δημιουργείται όπως και ο σχηματισμός «κεφαλή και ώμους», αλλά λειτουργεί αντίστροφα. Ο σχηματισμός έχει τη μορφή ενός «κεφαλιού» με δύο «ώμους» δεξιά και αριστερά και η γραμμή που συνδέει τους δύο ώμους αναφέρεται ως «γραμμή λαιμού»,όπως ακριβώς και ο σχηματισμός «κεφαλή και ώμοι». Ο όγκος συναλλαγών καθώς σχηματίζονται οι δύο ώμοι και η κεφαλή, φθίνει και δημιουργεί αντίστοιχα τρεις χαμηλές κορυφές. Η ανοδική διάσπαση της «γραμμής λαιμού» πραγματοποιείται με αυξημένους όγκους συναλλαγών. 50

Εικόνα 19 Σ χ η μ α τισ μ ό ς " Α ν ά σ τρ ο φ ο ς κ ε φ α λ ή και ώ μοι" Κεφαλή 6.4.2 Κορυφή τύπου «Λ» Ο σχηματισμός αναστροφής αυτού του τύπου έχει τη μορφή πυραμίδας. Η εμφάνιση του σε ένα διάγραμμα τιμών δείχνει πως έπεται μετατροπή της υπάρχουσας τάσης της μετοχής και αλλαγή της κατεύθυνσής της. Οι όγκοι συναλλαγών αυτού του σχηματισμού της απλής κορυφής τύπου «Λ» έχουν τη μορφή κοιλότητας τύπου «V». Παρόλα αυτά δεν είναι εύκολο να αναγνωριστεί αυτός ο τύπος σχηματισμού, διότι είναι πολύ δύσκολο να βρούμε με ακρίβεια πότε ολοκληρώνεται. Η διπλή κορυφή τύπου «Λ»31 είναι πιο αξιόπιστη και πιο αναγνωρίσιμη από τους αναλυτές. Σχηματίζεται στο τέλος μιας ανοδικής τάσης. Μετά από μια απότομη άνοδο της τιμής της μετοχής σχηματίζεται η πρώτη κορυφή με αυξανόμενο όγκο συναλλαγών. Έπειτα παρατηρείται μια διορθωτική πτώση της τιμής και τελικά η τιμή αυξάνεται πάλι, σχηματίζοντας τη δεύτερη κορυφή, η οποία συνοδεύεται από μικρότερο όγκο συναλλαγών απ' ότι η πρώτη κορυφή. 31 Χάρης Ε. Κουρούκλης, «Τεχνική ανάλυση, θεωρία και πρακτικές εφαρμογές», ΜΕΤΑΡυΒϋΟΑΤΙΟΝΒ,,σελ. 121 51

Για να ολοκληρωθεί ο σχηματισμός της διπλής κορυφής, πρέπει να διασπαστεί καθοδικά από τη τιμή της μετοχής ανάμεσα στη κοιλότητα που υπάρχει μεταξύ των δύο κορυφών. Η κοιλότητα αυτή αποτελεί στήριξη για τη τιμή, ενώ το ύψος που φτάνει η διπλή κορυφή αποτελεί την αντίστασή της. Η τριπλή κορυφή τύπου «Λ» αποτελείται από τρεις διαδοχικές κορυφές, οι οποίες έχουν το ίδιο ύψος. Η πρώτη κορυφή συνοδεύεται από υψηλό όγκο συναλλαγών, η δεύτερη κορυφή με πιο χαμηλό και η τρίτη με χαμηλότερο. Κατά τη καθοδική διάσπασή της ο όγκος συναλλαγών αυξάνεται απότομα, δείχνοντας την μετέπειτα ανάστροφη της τάσης. 6.4.3 Πυθμένας τύπου «V» Ο σχηματισμός ανάστροφης αυτού του τύπου έχει τη μορφή ανάποδης πυραμίδας. Η εμφάνισή του σε ένα διάγραμμα τιμών δείχνει πως έπεται μετατροπή της υπάρχουσας τάσης της μετοχής και αλλαγή της κατεύθυνσης της. Οι όγκοι συναλλαγών αυτού του σχηματισμού του απλού πυθμένα τύπου «V» έχουν τη μορφή κοιλότητας τύπου «V». Παρόλα αυτά δεν είναι εύκολο να αναγνωριστεί αυτός ο τύπος σχηματισμού, διότι είναι πολύ δύσκολο να βρούμε με ακρίβεια πότε ολοκληρώνεται. Ο διπλός πυθμένας τύπου «V»32 αποτελείται από δύο διαδοχικούς πυθμένες τύπου «V» και εμφανίζεται στο τέλος μιας πτωτικής τάσης. Ο πρώτος πυθμένας συνοδεύεται από αυξημένο όγκο συναλλαγών, ενώ ο δεύτερος συνοδεύεται από χαμηλότερο όγκο συναλλαγών, σχηματίζοντας έτσι τη κοιλότητα «V» που προαναφέραμε. Η διάσπαση του διπλού πυθμένα πραγματοποιείται με υψηλούς όγκους συναλλαγών, όταν η τιμή της μετοχής κλείσει σε υψηλότερο επίπεδο από τη κορυφή ανάμεσα στους δυο πυθμένες. Έτσι με τη διάσπαση αυτού του σχηματισμού ανατρέπεται η πτωτική πορεία της τιμής της μετοχής και ξεκινά η άνοδός της με την αγορά της μετοχής από τους επενδυτές. 32 Χάρης Ε. Κουρούκλης, «Τεχνική ανάλυση, θεωρία και πρακτικές εφαρμογές», ΜΕΤΑΡϋΒϋΟΑΤΙΟΝε, σελ. 123 52

Ο τριπλός πυθμένας τύπου «V» αποτελείται από τρεις ισοϋψείς διαδοχικούς πυθμένες. Ο πρώτος πυθμένας έχει τον υψηλότερο όγκο συναλλαγών από ότι ο δεύτερος πυθμένας, ενώ ο τρίτος πυθμένας έχει χαμηλότερο όγκο συναλλαγών από τους προηγούμενους δύο. Η διάσπαση του τριπλού πυθμένα συνοδεύεται από υψηλό όγκο συναλλαγών, δίνοντας σήμα αγοράς της μετοχής και αρχής της νέας ανοδικής τάσης. 6.4.4 «Κούπα με χερούλι» Ο σχηματισμός «κούπα με χερούλι»33 αποτελείται από ένα μεγάλο πυθμένα (η κούπα) και από μια αρκετά υψηλότερη διόρθωση (το χερούλι). Εμφανίζεται στο τέλος μιας πτωτικής τάσης των τιμών και διασπάται στο ενδιάμεσο υψηλό μεταξύ κούπας και χερουλιού. Ο όγκος συναλλαγών που συνοδεύει το σχηματισμό, αποτελείται από το ίδιο ακριβώς σχήμα με τις τιμές και την ημέρα διάσπασης αυξάνεται απότομα, δίνοντας σήμα ανάστροφης της πτωτικής τάσης και ξεκίνημα νέας ανοδικής πορείας της τιμής της μετοχής. Ο William Ο Neil υπήρξε ο πρώτος που ανέπτυξε τον σχηματισμό αυτόν, έθεσε κάποια χαρακτηριστικά για την εμφάνιση του. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι τα εξής: 1. ο πυθμένας θα πρέπει να είναι στρογγυλευμένος, 2. το χερούλι άβαθες, 3. οι όγκοι συναλλαγών της διάσπασης υψηλοί και 4. την ημέρα διάσπασης να επιτυγχάνεται νέο υψηλό. Εικόνα 20 33 www. biz-analyst/analyst/patterns. pdf 53

6.5 Κηροπήγια ως σχηματισμοί αναστροφής Ο χαρακτηρισμός ενός σχηματισμού κηροπηγίων ως σχηματισμός αναστροφής, προαπαιτεί τον καθορισμό μιας υπάρχουσας τάσης, η οποία και τείνει να αναστραφεί. Η ανοδική αναστροφή προϋποθέτει μια προϋπάρχουσα καθοδική τάση, ενώ η καθοδική, μια προϋπάρχουσα ανοδική τάση. Καθώς η φύση των κηροπηγίων είναι βραχυπρόθεσμη, για τον καθορισμό της τάσης συνήθως λαμβάνεται υπόψη η κίνηση της μετοχής από μία έως τέσσερις εβδομάδες. Η αναστροφή δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι η επικρατούσα τάση θα ανατραπεί, αλλά κυρίως ότι η τρέχουσα κατεύθυνση κίνησης της μετοχής τείνει να ολοκληρωθεί. Στη συνεχεία, η αγορά θα αποφασίσει για το πώς θα εξελιχθεί. Στην πραγματικότητα, όμοιοι σχηματισμοί κηροπηγίων έχουν διαφορετική σημασία, ανάλογα με το πού και το πότε εμφανίζονται. 6.5.1 Σχηματισμός Αστεριού (Star) Αυτός ο σχηματισμός αποτελείται από ένα κηροπήγιο μικρού σώματος34, το οποίο εμφανίζεται δημιουργώντας ανοδικό ή καθοδικό χάσμα από το κηροπήγιο της προηγούμενης περιόδου. Το πρώτο κηροπήγιο έχει μακρύ σώμα και αντανακλά την τάση, η οποία επικρατεί στην αγορά. Τα δύο κηροπήγια μπορεί να είναι οποιοσδήποτε συνδυασμός ανοδικής ή καθοδικής κίνησης (πράσινου και κόκκινου χρώματος). 34 www.ezmarket.gr/education/charttypes.aspx 54

Εικόνα 21 Καθοδική τάση Ανοδική τάση Το χάσμα που δημιουργείται μεταξύ των δύο περιόδων υποδηλώνει αρχικά τη δύναμη με την οποία τείνει να συνεχιστεί η προϋπάρχουσα τάση. Το κλείσιμο, όμως, τελικά, κοντά στα επίπεδα τιμών ανοίγματος, αποτελεί σημάδι αδυναμίας για συνέχισή της. Ο σχηματισμός αστεριού δείχνει ότι η αγορά χρειάζεται περισσότερα δεδομένα προκειμένου να κινηθεί με «αυτοπεποίθηση» προς νέα κατεύθυνση. Σημειώνεται ότι εάν δεν υπάρχει αλληλοκάλυψη στις σκιές των δύο περιόδων, η πιθανότητα για ανατροπή της τάσης είναι ακόμη μεγαλύτερη. Εικόνα 22 Α νοδική τάση Καθοδική τάση I 0 Στην περίπτωση που το κηροπήγιο της δεύτερης περιόδου είναι Κηροπήγιο Αμφιβολίας (Doji), το σύνολο του σχηματισμού ονομάζεται Αστέρι Αμφιβολίας (Doji star). Ο σχηματισμός αυτός αποτελεί ακόμα πιο έντονο σημάδι ανατροπής της επικρατούσας τάσης σε σχέση με την εμφάνιση ενός απλού σχηματισμού Αστεριού. Το κηροπήγιο αμφιβολίας υποδηλώνει την ισορροπία 55

για τη συγκεκριμένη περίοδο, μεταξύ αγοραστών και πωλητών. Ο σχηματισμός ασταριού διακρίνεται στον σχηματισμό «Πρωινό Αστέρι» και «Βραδινό Αστέρι». 1. Σχηματισμός «Πρωινό Αστέρι» (Morning Star) Είναι σχηματισμός αναστροφής μιας καθοδικής κίνησης, καθώς όταν δημιουργηθεί αποτελεί ένδειξη ολοκλήρωσής της. Η ονομασία του οφείλεται στο γεγονός ότι εμφανίζεται ακριβώς πριν «ο ήλιος ανατείλει», με την έννοια των υψηλότερων τιμών. Ο σχηματισμός πρωινό αστέρι35 αποτελείται από τρεις περιόδους ως εξής: Η πρώτη περίοδος είναι μακρύ κόκκινο σώμα, η οποία αντανακλά την καθοδική τάση της αγοράς. Άνοιγμα με καθοδικό χάσμα την δεύτερη περίοδο και εμφάνιση κηροπηγίου μικρού σώματος (σχηματισμός αστεριού), ανεξαρτήτου χρώματος (το πράσινο κηροπήγιο εγγυάται μεγαλύτερη επιτυχία του σχηματισμού), το οποίο καταδεικνύει μείωση της έντασης της προηγούμενης τάσης. Άνοιγμα με ανοδικό χάσμα την επόμενη περίοδο και κλείσιμο σε υψηλότερα επίπεδα, εντός του σώματος της πρώτης περιόδου. Ουσιαστικά η τρίτη περίοδος αποτελεί μια επιβεβαίωση της ανατροπής της επικρατούσας τάσης και της ισχυρής πλέον θέσης των αγοραστών. Εάν το κλείσιμο της τρίτης περιόδου ξεπερνάει το μέσο του σώματος της πρώτης περιόδου, τότε ο σχηματισμός έχει πολύ μεγάλες πιθανότητες επιτυχίας. 35 www.ezmarket.gr/education/charttypes.aspx 56

Εικόνα 23 μέσο του στόματος της πρώτης περιόδου καθοδικό > ιδικό χάσμα Εάν το κηροπήγιο της δεύτερης περιόδου είναι κηροπήγιο αμφιβολίας (doji) μετά από καθοδικό χάσμα, τότε ο σχηματισμός ονομάζεται Πρωινό Αστέρι Αμφιβολίας. Ο σχηματισμός αυτός σηματοδοτεί τη μείωση των θέσεων πώλησης και πιθανόν την ολοκλήρωση της καθοδικής κίνησης. Παρόλο που η μείωση αυτή μπορεί απλά να οφείλεται στην έλλειψη πωλητών, απαιτείται ισχυρή πίεση από αυτούς για να διατηρηθεί η καθοδική πορεία. Η ανατροπή της καθοδικής τάσης επιβεβαιώνεται με την εμφάνιση την τρίτη περίοδο, κηροπηγίου με χρώμα αντίθετο από αυτό της πρώτης, που όπως και στον απλό σχηματισμό πρωινού αστεριού βυθίζεται στο σώμα της πρώτης περιόδου. Εικόνα 24 57

Εικόνα 25 ' NIΚ Ι :: J a p a n - N;*cke 2 2 5 Μ ε λ έ η ι: [ M o m ir g S ta r ] M o ro in g S ta r 1 6 3 4 7.7 9 e Z M a r k e t (R ) A l l r ig h t s r e s e r v a d 1 5 7 4 9.3 8 1495 1.50 I I l + * 1 4 5 5 2.5 7 0 :1 5 3 3 6 50 H.15T4-0.S2 1 : 53 96 60 C:1 36 36 28 Δ:2 55. 0 Δ Ύ «:2 3 ' V f l A D X :U p C ro s s D l ^ e " M A C D :5a? R S IS a a 2 1 2 2 24 2 5 2 8 29 30 1 2 6 7 9 12 13 14 15 15 19 20 21 22 26 28 29 30 58

2. Σχηματισμός «Βραδινό Αστέρι» (Evening Star) Είναι σχηματισμός αναστροφής μιας ανοδικής κίνησης, καθώς όταν δημιουργηθεί αποτελεί ένδειξη ολοκλήρωσής της. Η ονομασία του οφείλεται στο γεγονός ότι εμφανίζεται ακριβώς πριν «ο ήλιος δύσει», με την έννοια των χαμηλότερων τιμών. Ο σχηματισμός βραδινό αστέρι36 αποτελείται από τρεις περιόδους ως εξής: Η πρώτη περίοδος είναι μια περίοδος με μακρύ πράσινο σώμα, η οποία αντανακλά την ανοδική τάση της αγοράς. Η δεύτερη περίοδος είναι ένα κηροπήγιο μικρού σώματος (σχηματισμός αστεριού), ανεξαρτήτου χρώματος (το κόκκινο κηροπήγιο εγγυάται μεγαλύτερη επιτυχία του σχηματισμού), το οποίο ανοίγει με χάσμα από την πρώτη περίοδο και σηματοδοτεί μείωση της έντασης της προηγούμενης τάσης. Η τρίτη περίοδος είναι μια περίοδος με αντίθετο από την πρώτη περίοδο χρώμα, της οποίας το σώμα βυθίζεται μέσα στο σώμα της πρώτης, ενώ δημιουργεί χάσμα με την προηγούμενη περίοδο. Αποτελεί επιβεβαίωση ανατροπής της ανοδικής κίνησης και ενίσχυσης της θέσης των πωλητών. Εάν το σώμα της τρίτης περιόδου βυθίζεται παραπάνω από το μισό εντός του σώματος της πρώτης περιόδου, τότε ο σχηματισμός έχει πολύ μεγάλες πιθανότητες επιτυχίας. Εικόνα 26 κ α θ ο δ ικ ό χ ά α τμ α μ έ σ ο του σ ώ μ α το ς τπζ τ τ ρ ο ύ τ π ς Τ Γ Ε ρ ι ό δ ο υ 36 www.ezmarket.gr/education/charttypes.aspx 59

Εάν μετά το μακρύ πράσινο κηροπήγιο της πρώτης περιόδου εμφανισθεί ένα κηροπήγιο αμφιβολίας (doji) μετά από ανοδικό χάσμα, τότε ο σχηματισμός ονομάζεται Βραδινό Αστέρι Αμφιβολίας. Ο σχηματισμός αυτός σηματοδοτεί τη μείωση των αγοραστικών θέσεων και πιθανόν την ολοκλήρωση της ανοδικής κίνησης. Παρόλο που η μείωση αυτή μπορεί απλά να οφείλεται στην έλλειψη αγοραστών, απαιτείται ισχυρή πίεση από αυτούς για να συνεχισθεί η ανοδική πορεία. Η ανατροπή της ανοδικής τάσης επιβεβαιώνεται με την εμφάνιση την τρίτη περίοδο, κηροπηγίου με χρώμα αντίθετο από αυτό της πρώτης, που εισδύει στο σώμα της πρώτης περιόδου. Εικόνα 27 Εικόνα 28 *Ν ΙΚ Ι :: J a p a n - Νί-.Κκ». 2 2 6 ~ 1 6 5 4 7.2 6 103-47.79 Μ ελέτη: [ M ornirg S ta r] M om ng Star ZM arket (R) All rig h ts reserved 1 514Β.32 1 69-48. 85 1 6 7 4 9.3 8 1 55-49.9 1 1 5 3 5 0.4 4 15 160.97 1-496 1.50 1 4 7 5 2.0 4 1 4 5 6 2.5 7 + + *T I + i I 0:153-96 60 H:15740.82 L :-5396.60 0:15696.2-8 Cx.-355.10 Δ«ί:2.3ΐ VO ADX U p C ro n ΡΙ:=ί*= M AC P:5* b «~ RSISaa 12 13 14 15 16 19 2 0 21 2 2 2 6 2 8 29 30 2 1 2 2 2 4 2 5 2 8 2 9 30 1 2 6 7 60

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7ο 7.1 Δείκτες Αγοράς (Market Indicators) Οι τεχνικοί αναλυτές, κύρια ασχολούνται με δείκτες της αγοράς. Οι δείκτες αυτοί δείχνουν στην τάση των τιμών των χρηματιστηριακών δεικτών και μεμονωμένων μετοχών. Ουσιαστικά αξιολογούν την θέση μιας μετοχής ή ενός δείκτη. Στην τεχνική ανάλυση, αυτό που ουσιαστικά ψάχνει κάποιος είναι η απόκλιση ή η σύγκλιση μεταξύ διαφόρων δεικτών, στην προσπάθεια να προσδιορίσει την αξιοπιστία μίας διαφαινόμενης τάσης. Είναι σημαντικό να καταλάβει κανείς ότι η τεχνική ανάλυση μετρά τον όγκο των επενδυτών και την συνολική ψυχολογία. Οι δείκτες αυτοί δεν δείχνουν τι κάνουν οι "λίγοι". 7.2 Η σημασία των δεικτών αγοράς Η βασική θεωρία πίσω από τους δείκτες αυτούς είναι ότι αν μία τάση τεθεί σε κίνηση θα συνεχίσει προς την ίδια κατεύθυνση. Οι αναλυτές τότε προσπαθούν να προσδιορίσουν την δύναμη της τάσης αυτής όπως και την κατεύθυνσή της. Το κυριότερο, θα προσπαθήσουν να προσδιορίσουν νωρίς την δημιουργία της τάσης ή την αλλαγή της. Τέλος, προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν τις παρατηρήσεις τους για να μείνουν μακριά από μία μετοχή εκτός αν υπάρχει επαρκής προστασία για τα χρήματά τους. Τιμές, χρόνος, όγκος, και εύρος είναι όλα παράμετροι που διαμορφώνουν αυτούς τους δείκτες. Η τιμή αντανακλά το επίπεδο που αλλάζουν οι προτιμήσεις των επενδυτών. Ο χρόνος μετρά τον κύκλο ή την περίοδο της αλλαγής. Για παράδειγμα, όσο περισσότερο χρόνος απαιτείται για την μεταστροφή της αγοράς από πτωτική σε ανοδική τάση, τόσο εντονότερη θα είναι η αντιστροφή της κατεύθυνσης. Ο όγκος μετρά την ένταση της αλλαγής στις διαθέσεις των επενδυτών. Έτσι, μία μετοχή που ανεβαίνει με πολύ χαμηλούς όγκους, δεν είναι όσο σταθερή είναι μία άλλη που ανεβαίνει ομοίως αλλά με πολύ μεγάλους 61

όγκους. Ο όγκος θα πρέπει να μετράτε πάντοτε ως προς τον όγκο που η συγκεκριμένη μετοχή συνήθως έχει. Τέλος το εύρος μετρά το πόσες διαφορετικές μετοχές στην αγορά κινούνται προς την ίδια κατεύθυνση. Όσο περισσότερο σημαντική είναι η τάση τόσο μεγαλύτερος θα είναι ο αριθμός των μετοχών που εμπλέκονται και συνεισφέρουν σε αυτήν. Π.χ. μία τάση η οποία περιορίζεται στα blue chips (μετοχές εταιρειών μεγάλης κεφαλαιοποίησης και αξιόλογης ανάπτυξης) ή στις τράπεζες, δεν είναι όσο σημαντική όσο μία άλλη που περιλαμβάνει μία πλατιά ομάδα κλάδων και μετοχών. 62

7.3 Ο Κινητός Μέσος (Moving Average) Οι κινητοί μέσοι37 είναι ανάμεσα στους παλαιότερους δείκτες που υπάρχουν. Ένας βασικός ορισμός ενός κινητού μέσου είναι ότι αποτελεί την μέση τιμή μίας μετοχής σε ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο. Η λέξη «κινητός» υποδηλώνει πως αυτός ο μέσος όρος δεν είναι σταθερός, αλλά αλλάζει μέρα με τη μέρα. Ένας κινητός μέσος δείχνει μία τάση. Πιο συγκεκριμένα ο στόχος του κινητού μέσου είναι να δείξει την τάση με έναν ομαλό τρόπο. Ο χρήστης καθορίζει την χρονική περίοδο. Για τις μετοχές, οι συνηθέστερες χρονικές περίοδοι είναι κινητοί μέσοι 10 ημερών, 30 ημερών, 50 ημερών, 100 ημερών και 200 ημερών. Οι περισσότεροι τεχνικοί αναλυτές εντούτοις, χρησιμοποιούν παραλλαγές των χρονικών αυτών διαστημάτων οι οποίες ταιριάζουν περισσότερο στις ατομικές τους προτιμήσεις. Δεν υπάρχει κάτι σαν «σωστό» χρονικό διάστημα. Οι διάφοροι κινητοί μέσοι ουσιαστικά «διηγούνται» ο καθένας και μία διαφορετική ιστορία. Όσο μικρότερο είναι το χρονικό διάστημα του κινητού μέσου τόσο πιο ευαίσθητος είναι αυτός στις αλλαγές των τιμών της μετοχής. Αντίθετα όσο μεγαλύτερο είναι το χρονικό διάστημα τόσο λιγότερο ευαίσθητος είναι ο κινητός μέσος και τόσο «ομαλότερη» είναι η καμπύλη του. Το δεύτερο συστατικό που πρέπει κάποιος να προσδιορίζει είναι το μέγεθος για την τιμή της μετοχής. Το συνηθέστερο μέγεθος που χρησιμοποιείται είναι η τιμή κλεισίματος για μία συγκεκριμένη ημέρα. Ωστόσο υπάρχουν αρκετές παραλλαγές για αυτό. Για παράδειγμα: (Υψηλό ημέρας + χαμηλό ημέρας)/2, (Υψηλό ημέρας + χαμηλό ημέρας+ κλείσιμο)/3, (Υψηλό ημέρας + χαμηλό ημέρας+ άνοιγμα)/4. Ένας κινητός μέσος μπορεί να είναι χαμηλότερος, ίσος ή και υψηλότερος από τη τιμή κλεισίματος ανάλογα τη κατεύθυνση της τάσης. Για παράδειγμα σε μια ανοδική τάση, ο κινητός μέσος κάθε ημέρας είναι ανοδικός και χαμηλότερος από την αντίστοιχη τιμή κλεισίματος ημέρας, αλλά και από τις τιμές κλεισίματος 37 www.pkonline.gr/app/help?section=8&subsection=3 63

των προηγούμενων ημερών, γεγονός που σηματοδοτεί την καθοδική διάσπαση του κινητού μέσου από τη τιμή κλεισίματος της μετοχής. Σε μια καθοδική τάση, ο κινητός μέσος κάθε ημέρας είναι πτωτικός και μεγαλύτερος από τη τιμή κλεισίματος της εκάστοτε ημέρας, γεγονός που σηματοδοτεί την ανοδική διάσπαση του κινητού μέσου από τη τιμή κλεισίματος της μετοχής. Πρακτικά οι ανοδικές διασπάσεις του κινητού μέσου από τη τιμή κλεισίματος, δίνουν σήματα αγοράς της μετοχής, ενώ οι καθοδικές διασπάσεις του κινητού μέσου από τη τιμή κλεισίματος, δίνουν σήματα πώλησης της μετοχής. Επιπλέον, ένας κινητός μέσος αποτυπώνει τη μέση τιμή κτήσης της μετοχής των τελευταίων ημερών, πράγμα που σημαίνει πως όταν η τιμή κλεισίματος βρίσκεται πάνω από αυτόν, η μέση τιμή κτήσης της μετοχής είναι χαμηλότερη από τη τρέχουσα και με αυτόν το τρόπο, οι επενδυτές αυξάνουν τα κέρδη τους. Αντίθετα, όταν η μέση τιμή κτήσης της μετοχής είναι υψηλότερη από τη τρέχουσα, τότε οι επενδύτες υφίστανται ζημιές και φυσικά απώλεια κερδών. Για την μεγαλύτερη κατανόηση του κινητού μέσου παραθέτουμε το παρακάτω παράδειγμα σύμφωνα με το πιο κάτω διάγραμμα τιμών του OTE. Ας υποθέσουμε ότι παρακολουθούμε την τιμή κλεισίματος για τις περασμένες 100 ημέρες και θέλουμε να δημιουργήσουμε έναν κινητό μέσο 30 ημερών. Πρώτα προσθέτουμε τις τιμές κλεισίματος για τις πρώτες 30 ημέρες και διαιρούμε το αποτέλεσμα δια τριάντα. Αυτό είναι το πρώτο σημείο στο γράφημα που θα δημιουργηθεί. Στην συνέχεια προσθέτουμε τις τιμές κλεισίματος για τις ημέρες 2 έως και 31 και το αποτέλεσμα το διαιρούμε δια τριάντα. Αυτό είναι το δεύτερο σημείο στο γράφημα. Στην συνέχεια προσθέτουμε τις τιμές κλεισίματος για τις ημέρες 3 έως και 32 και το αποτέλεσμα το διαιρούμε δια τριάντα κ.ο.κ. Συνδέουμε όλα τα σημεία που δημιουργούνται με μία γραμμή και τοποθετούμε την γραμμή ανάμεσα στις οριζόντιες γραμμές με τις τιμές. Αυτός ο κινητός μέσος δείχνει μία ομαλοποιημένη τάση στις τιμές της μετοχές. Ένα καλό σήμα για αγορές είναι όταν η τιμή τέμνει από κάτω προς τα επάνω τον κινητό μέσο και ο τελευταίος κινείται προς τα άνω. Ένα καλό σήμα για πωλήσεις είναι όταν η τιμή τέμνει από επάνω προς τα κάτω τον κινητό μέσο ο οποίος κινείται προς τα κάτω. Αντίθετα δεν είναι «έγκυρα» τα σήματα για αγορές ή πωλήσεις όταν ο κινητός μέσος αλλάζει διεύθυνση αλλά η τιμή δεν τον τέμνει από επάνω ή από κάτω. 64

Εικόνα 29 21 0 Τ 20 19 1θ 1 7 Λ 5 3 ^ 15 14 ν ν V Λ V Γ ρ.01 Λττϊ.01 Μ κ ι,δ ΐ Ιουν,ΟΙ Ιουλ,ιϊΐ Α.ύ γ,01 Στττ,ϋΐ ϋρςι,01 ; 30 Χ)00Κ 2ΟΰΟ 0Κ 10.000Κ J Γενικότερα, επειδή υπάρχουν «λάθος» σήματα με την χρήση κινητών μέσων, οι τεχνικοί αναλυτές πάντοτε χρησιμοποιούν και άλλους δείκτες για να επιβεβαιώσουν την κατεύθυνση της τιμής. Αυτό γενικά συμβαίνει όταν η τιμή κυμαίνεται σε ένα πλατύ μοτίβο που κινείται προς τα πλάγια. Οι τεχνικοί αναλυτές δίνουν προσοχή σε ορισμένα σημεία σχετικά με τους κινητούς μέσους. Ο μέσος όρος ο ίδιος μπορεί να λειτουργήσει και ως περιοχή στήριξης και αντίστασης. Όσο περισσότερες φορές η τιμή τμήση έναν κινητό μέσο, τόσο σημαντικότερη είναι η παραβίαση. Η παραβίαση του κινητού μέσου είναι μία προειδοποίηση ότι κάποια αλλαγή της τάσης έλαβε ή επίκειται να λάβει χώρα. Ωστόσο επιβεβαιώσεις για αλλαγές της τάσης πρέπει να αναζητούνται και σε εναλλακτικές τεχνικές μεθόδους. Σε γενικές γραμμές, όσο μεγαλύτερη είναι η περίοδος για την οποία ζητείται ο κινητός μέσος τόσο μεγαλύτερη είναι η σημασία της παραβίασης του. 65

7.3.1 Πλεονεκτήματα & μειονεκτήματα κινητών μέσων Τα κυριότερα πλεονεκτήματα38 των κινητών μέσων είναι: 1. είναι απλοί στη κατανόηση και στη χρήση τους, 2. παρέχουν αναμφισβήτητα σήματα αγοραπωλησιών, 3. είναι εύκολη η ποσοτική επεξεργασία τους μέσω χρήσης Η/Υ και 4. εμποτίζουν τους επενδύτες με τη φιλοσοφία της τάσης. Τα κυριότερα μειονεκτήματα των κινητών μέσων είναι: 1. έχουν χαμηλή ευστοχία, 2. απαιτείται μεγάλος χρόνος για να δώσουν σήματα αγοραπωλησιών και 3. δεν παρέχουν τη δυνατότητα στους αναλυτές να προβλέψουν τις μελλοντικές ανάστροφες της τάσης των τιμών. 7.3.2 Είδη κινητών μέσων 1. 390 σταθμισμένος κινητός μέσος χρησιμοποιεί περισσότερο τις πρόσφατες τιμές κλεισίματος και για τον υπολογισμό του πολλαπλασιάζουμε τη τιμή κλεισίματος κάθε μέρας με ένα ειδικό βάρος που είναι μεγαλύτερο όσο πιο κοντά μας βρίσκεται η ημερομηνία. 2. Ο εκθετικός κινητός μέσος υπολογίζεται ως εξής: ΚΜ= 0( 2/Χ+1) + (ΚΜ-1)( 1-2/Χ+1) Όπου, ΚΜ-1 είναι ο χθεσινός εκθετικός μέσος, X είναι ο αριθμός των ημερών που συμπεριλαμβάνουμε για τον ΚΜ και Ο είναι η σημερινή τιμή κλεισίματος. 3. Ο στατικός κινητός μέσος υπολογίζεται όταν με τη γραμμή παλινδρόμησης των τιμών κλεισίματος των προηγούμενων ημερών με 38 Δ. Δημοπουλος, «Τεχνική ανάλυση, συστήματα συναλλαγών», ΕυτοΟαρΚαΙ, σελ. 165 39 Χάρης Ε. Κουρούκλης, «Τεχνική ανάλυση, θεωρία και πρακτικές εφαρμογές», ΜΕΤΑΡυΒΙ_ΙΟΑΤΙΟΝ8, σελ. 137 66

βάση τη μέθοδο των ελάχιστων τετραγώνων. Αφού επιλέξουμε τον αριθμό των ημερών που θέλουμε να υπολογίζεται με τον δείκτη, ενώνουμε τη τιμή, στην οποία καταλήγει η γραμμή παλινδρόμησης κάθε μέρα και παίρνουμε τον στατικό κινητό μέσο. Η επιλογή ενός είδους κινητού μέσου εξαρτάται από τα προσωπικά χαρακτηριστικά του κάθε αναλυτή. Αν ένας αναλυτής θέλει ευαισθησία στον κινητό του μέσο, τότε επιλέγει τον εκθετικό κινητό μέσο. Αν πάλι πιστεύει πως οι πρόσφατες τιμές κλεισίματος έχουν μεγάλη βαρύτητα για την πρόβλεψη της τάσης, τότε επιλέγει τον σταθμισμένο κινητό μέσο. Συμπεραίνουμε λοιπόν πως η κάθε επιλογή είναι υποκειμενική. 67

7.4 Δείκτης MACD (Moving Average Convergence Divergence) Οι κινητοί μέσοι όροι προσδιορίζουν την τάση φιλτράροντας την καθημερινή διακύμανση των τιμών. Ο MACD40, ο οποίος κατασκευάστηκε από τον Gerald Appel, αποτελείται όχι από έναν, αλλά από τρεις εκθετικούς κινητούς μέσους όρους. Στους πίνακες εμφανίζεται σαν δυο γραμμές, μια συμπαγή (MACD line) και μια διακεκομμένη (signal line) η διασταύρωση των οποίων δίνει σήματα αγοράς ή πώλησης. Η MACD line είναι συνδυασμός δυο εκθετικών μέσων όρων (26-12 ημερών) και αντιδρά στις αλλαγές των τιμών σχετικά γρήγορα. Η signal line είναι ο συνδυασμός της MACD line ομαλοποιημένης με την προσθήκη ενός ακόμα εκθετικού μέσου όρου ( 9 ημερών ) και αντιδρά στις αλλαγές των τιμών πιο αργά. Ο δείκτης MACD (σύγκλιση - απόκλιση κινητών μέσων όρων) υπολογίζεται εάν αφαιρέσει κάποιος έναν κινητό μέσο 26 ημερών της τιμής κάποιας μετοχής από τον κινητό μέσο 12 ημερών της τιμής της. Το αποτέλεσμα είναι ένας δείκτης ο οποίος μεταβάλλεται επάνω και κάτω από το μηδέν. Όταν ο δείκτης MACD είναι επάνω από το μηδέν (θετικός) σημαίνει ότι ο κινητός μέσος των 12 ημερών είναι υψηλότερος εκείνου των 26 ημερών. Αυτό σημαίνει ότι οι τωρινές προσδοκίες (δηλαδή ο κινητός μέσος των 12 ημερών) είναι πιο αισιόδοξες από τις προηγούμενες (δηλαδή αυτές που έδειχνε ο κινητός μέσος των 26 ημερών). Αυτό υποδηλώνει μία ανοδική στροφή στις γραμμές ζήτησης / προσφοράς. Όταν ο MACD πέσει κάτω από το μηδέν (αρνητικός), αυτό σημαίνει ότι ο κινητός μέσος των 12 ημερών είναι χαμηλότερα από εκείνον των 26 ημερών, υποδηλώνοντας αρνητική διάθεση στην προσφορά / ζήτηση. 40 www.pkonline.gr/app/help?section=8&subsection=11 68

Εικόνα 30 OTE MACO Είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς την λογική του δείκτη αυτού. O MACD είναι η διαφορά μεταξύ δύο κινητών μέσων της τιμής. Όταν ο βραχύτερος (χρονικά) «ανασηκώνεται» πάνω από τον μακρύτερης χρονικής διάρκειας κινητό μέσο (δηλαδή ο δείκτης MACD γίνεται θετικός), όπως παρατηρούμε στο παραπάνω γράφημα της μετοχής του OTE, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι προσδοκίες των επενδυτών γίνονται πιο αισιόδοξες. Γενικότερα στη ψυχολογία των συναλλασσόμενων, κάθε τιμή αντανακλά την ομοθυμία τους, όσον αφορά την αξία μιας μετοχής τη στιγμή της χρηματιστηριακής πράξης, ενώ ο κινητός μέσος όρος αναδεικνύει την μέση ομοθυμία για την αξία της μετοχής σε μια δεδομένη χρονική περίοδο. Οι διασταυρώσεις της MACD line και της signal line προσδιορίζουν την μετατόπιση δυνάμεων στο ισοζύγιο αισιόδοξων απαισιόδοξων, με την πιο γρήγορη MACD line να αντανακλά την ομοθυμία των μαζών σε μια πιο μικρή χρονική περίοδο από ότι η πιο αργή signal line, η οποία αναφέρεται σε μια πιο μεγάλη χρονική περίοδο. Όταν η MACD line διασπάσει ανοδικά τη signal line και κινείται πάνω από αυτήν, γίνεται φανερό ότι οι αισιόδοξοι κυριαρχούν στην αγορά και οι τιμές ανεβαίνουν. Όταν οι απαισιόδοξοι κυριαρχήσουν η MACD line θα διασπάσει τη signal line καθοδικά και οι τιμές θα πέσουν. 69

7.5 Δείκτης γραμμικής παλινδρόμησης (Linear Regression Indicator) Ο δείκτης αυτός στηρίζεται πάνω στη γραμμή τάσης της παλινδρόμησης41 και κάθε σημείο του αντιστοιχεί στην απόληξη αυτής της γραμμής του ίδιου χρονικού εύρους. Ουσιαστικά, πρόκειται για ένα είδος κινητού μέσου, ο οποίος προσαρμόζεται στις τιμές με στόχο να ελαχιστοποιεί τις αποκλίσεις των τιμών από αυτόν. Παρόλα αυτά, ο δείκτης δεν εμφανίζει μεγάλη χρονική υστέρηση στη κίνηση του, όπως ο απλός κινητός μέσος και παρέχει μια στατική πρόβλεψη για την αυριανή τιμή της μετοχής. Οι τιμές των μετοχών παρουσιάζουν συνεχώς μια τάση να κλίνουν προς τον δείκτη γραμμικής παλινδρόμησης και σπάνια παρατηρείται η απόκλιση των τιμών από αυτόν. Έτσι, ο δείκτης μάς δείχνει τον τρόπο, με τον οποίο θα πρέπει να προετοιμάσουμε τη θέση μας πάνω στη τρέχουσα τάση. Πιο κάτω παρατηρούμε τον δείκτη της γραμμικής παλινδρόμησης πάνω στη μετοχή του ΟΠΑΠ. Εικόνα 31 CfWfl ΐι 10 Ίορ, U.CSfiC02. β ^ 50J000K 40JOQOK 30JOOOK 20JOOOK 1OJ000K Q Ονκο< www.pkonline.gr/app/help?section=8&subsection=6 70

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρουμε, ότι σαν δείκτη γραμμικής παλινδρόμησης μπορεί να χρησιμοποιηθεί και η κλίση της γραμμικής παλινδρόμησης. Ενώνοντας τη κλίση της γραμμικής παλινδρόμησης κάθε ημέρας, παίρνουμε έναν δείκτη που εμφανίζει τη δύναμη που έχει η τάση των τιμών. Η αύξηση της αρνητικής κλίσης δείχνει πως η πτώση των τιμών θα συνεχιστεί, ενώ η αύξηση της θετικής κλίσης ότι η άνοδος των τιμών θα συνεχιστεί. Γενικά, όταν η κλίση γραμμικής παλινδρόμησης διασπάσει ανοδικά το επίπεδο του μηδενός, οι επενδυτές αγοράζουν τη μετοχή, ενώ όταν η κλίση «πέσει» κάτω από το μηδέν, πουλούν τη μετοχή καθώς επίκειται πτωτική πορεία της μετοχής. 71

7.6 Δείκτης OBV (On Balance Volume) 420 δείκτης αυτός αποτυπώνει το βάθος και την διεισδυτικότητα της αγοράς. Τα περισσότερα γραφήματα της τιμής των μετοχών, συνοδεύονται από μπάρες που δείχνουν τον όγκο των πράξεων που γίνονται σε τεμάχια. Αυτός ο τύπος γραφημάτων δεν είναι αρκετά ακριβής για να καταλάβει κάποιος κάτι περισσότερο από μία γενική ιδέα του πώς κινείται ο όγκος. Επιπλέον είναι δύσκολο να συσχετίσει κανείς το όγκο με την τιμή έχοντας μόνο τις «μπάρες» του όγκου. Αυτός είναι ο λόγος που ο δείκτης αυτός είναι τόσο χρήσιμος δείκτης. Έχει δημιουργηθεί από τον Joseph Granville. Ο δείκτης OBV δημιουργεί μία γραμμή για τον όγκο κάτω από την γραμμή των τιμών ενός γραφήματος τιμών. Ο τρόπος που δημιουργείται είναι σχετικά απλός. Ξεκινά με έναν αριθμό π.χ. το 4000. Στην συνέχεια, την 1η ημέρα, αν το κλείσιμο είναι θετικό, τότε εκείνης της ημέρας ο όγκος προστίθεται στον αρχικό αριθμό. Αν το κλείσιμο είναι αρνητικό, τότε ο όγκος αφαιρείται. Έτσι, στις ανοδικές συνεδριάσεις της μετοχής, ο όγκος προστίθεται ενώ στις καθοδικές αφαιρείται. Το αποτέλεσμα είναι μία κυμαινόμενη γραμμή. Η αξία του δείκτη OBV έγκειται ότι σε γενικές γραμμές είναι προπομπός σε αλλαγές τάσης. Το συμπέρασμα είναι ότι οι επενδυτές εγκαταλείπουν μία μετοχή όταν ο δείκτης είναι κοντά στο υψηλότερο. Αντίστροφα, αγοράζουν όταν ο δείκτης είναι κοντά στο χαμηλότερο. Όταν το ευρύ επενδυτικό κοινό «εισέλθει» σε μία μετοχή η τιμή της οποίας ανεβαίνει, ο όγκος θα αυξηθεί σημαντικά, και η γραμμή του OBV θα ανεβεί πολύ πιο γρήγορα. Αντίστροφα, η γραμμή του OBV θα αρχίσει να πέφτει όταν η τιμή ακόμη ανεβαίνει. Αυτό υποδεικνύει ότι οι "έξυπνοι" επενδυτές εγκαταλείπουν την μετοχή. Ένα άλλο χρήσιμο χαρακτηριστικό του δείκτη OBV παρουσιάζεται όταν έχουμε απόκλιση. Όταν ο OBV πέφτει ενώ η τιμή ανεβαίνει, έχουμε ένα σήμα ότι το «ράλλυ» δεν είναι όσο ισχυρό μπορεί να εμφανίζεται. Αντίθετα όταν η τιμή πέφτει και ο δείκτης OBV αυξάνεται, έχουμε ένα σήμα αισιοδοξίας για τον επενδυτή. Η πτώση μάλλον δεν θα κρατήσει για πολύ. Το πιο κάτω γράφημα δείχνει την διακύμανση της τιμής του ΟΤΕ σε συνδυασμό με τον δείκτη OBV. 42 www.pkonline.gr/app/help?section=8&subsection=5 72

Εικόνα 32 73

7.7 Δείκτης MFI (Money Flow Index) Ο δείκτης MFI43 είναι ένας δείκτης σχετιζόμενος με την ορμή και ο οποίος μετρά την ροή του χρήματος που κινείται προς και από την μετοχή. Ο δείκτης MFI απαιτεί ορισμένους υπολογισμούς: Τυπική Τιμή = (Υψηλό + Χαμηλό + Κλείσιμο)/3 Η Χρηματική Ροή υπολογίζεται πολλαπλασιάζοντας την Τυπική Τιμή της περιόδου με τον όγκο. Αν η σημερινή Τυπική Τιμή είναι μεγαλύτερη από την προηγούμενη, έχουμε θετική Χρηματική Ροή. Αν είναι μικρότερη έχουμε αρνητική χρηματική ροή. FI θετική Χρηματική Ροή είναι το άθροισμα του «θετικού χρήματος» μέσα στην χρονική περίοδο που προσδιορίζει ο αναλυτής. F1 αρνητική χρηματική ροή είναι το άθροισμα του "αρνητικού χρήματος" μέσα στην χρονική περίοδο που προσδιορίζει ο αναλυτής. Ο Χρηματικός Λόγος (Money Ratio) υπολογίζεται στην συνέχεια διορώντας την θετική χρηματική ροή με την αρνητική χρηματική ροή. Ο δείκτης MFI υπολογίζεται με την χρήση του Χρηματικού Λόγου και αποτυπώνεται με γράφημα, όπως το γράφημα του OTE που παρατηρούμε πιο κάτω. 43 www.pkonline.gr/app/help?section=8&subsection=8 74

Εικόνα 33 Money flow Ο δείκτης ΜΡΙ ερμηνεύεται ως εξής: Ο αναλυτής ψάχνει για αποκλίσεις μεταξύ της πορείας του δείκτη ΜΡΙ και της τιμής. Αν η τιμή τείνει προς τα πάνω και ο δείκτης χαμηλότερα (ή αντίθετα) αυτό σημαίνει ότι επίκειται αντιστροφή της τάσης. Οι αναλυτές περιμένουν υψηλά στην αγορά όταν ο ΜΡΙ είναι πάνω από 80. Αντίθετα περιμένουν τα χαμηλά να καταγραφούν όταν ο δείκτης είναι κάτω από 20. 75

7.8 Δείκτης RSI (Relative Strength Index) O RSI44 είναι ένας δείκτης τάσης, ο οποίος μετρά την τιμή κάποιας μετοχής σε σχέση με τον εαυτό της (σχετική ισχύς). Αυτό γίνεται σε σχέση με την παρελθούσα επίδοσή της. Επιπλέον, είναι εμπροσθοβαρής. Για τον λόγο αυτό δίνει καλύτερο μέτρο για την ταχύτητα κίνησης της τιμής της μετοχής από ότι άλλοι δείκτες τεχνικής ανάλυσης. Τέλος, o RSI επηρεάζεται λιγότερο από απότομες ανόδους ή πτώσης της τιμής κάποιας μετοχής, «φιλτράροντας» με τον τρόπο αυτό τον "θόρυβο" στην δραστηριότητα της μετοχής. Ένα παράδειγμα για τον δείκτη RSI, φαίνεται στο πιο κάτω διάγραμμα του OTE: Εικόνα 34 Τα απόλυτα επίπεδα του RSI είναι μεταξύ 0 και 100. Παραδοσιακά, ως σήματα αγοράς θεωρούνται τα επίπεδα του 30 ενώ ως σήματα πώλησης λαμβάνονται τα επίπεδα του 70. Εν τούτοις, πολλοί αναλυτές χρησιμοποιούν σήμερα το 20 ως σήμα αγοράς και το 80 ως σήμα πώλησης. 44ν\ΛΝνν.ρΙ<οηΜηθ.9ΐ /3ρρ/ΗΘΐρ?8θθύοη=8&5υΐ38θοΙίοη=10 76

Η ανάλυση δείχνει ότι το επίπεδο για αγορά και πώληση, διαφέρει κάπως, ανάλογα με τον αριθμό των ημερών που χρησιμοποιούνται στους υπολογισμούς. Μία μικρότερη περίοδος για την οποία αναζητείται ο δείκτης, θα δώσει ως αποτέλεσμα έναν πιο «ευαίσθητο» δείκτη, ο οποίος θα δείχνει ότι φτάνει σε πιο ακραίες τιμές. Αντίθετα, όταν στους υπολογισμούς χρησιμοποιείται μία μακρύτερη περίοδος, το αποτέλεσμα θα είναι ενδείξεις οι οποίες καταλήγουν σε ακραίες τιμές πολύ αραιότερα. Επιπλέον, έχει βρεθεί ότι, παρά το γεγονός ότι ο δείκτης RSI έχει σχεδιασθεί για να μπορεί να μετρά πολλές μετοχές μεταξύ τους, στην πράξη δεν δουλεύει ακριβώς έτσι. Κάποιες μετοχές, διορθώνουν όταν ο δείκτης φτάσει στο 68, άλλες στο 70 κλπ. Οι διάφορες μετοχές, φαίνεται ότι έχουν ελαφρώς διαφορετικά επίπεδα στα οποία η μετοχή αλλάζει κατεύθυνση. Τα επίπεδα αυτά είναι συνήθως αρκετά κοντά μεταξύ τους. Όμως η κάθε μετοχή φαίνεται να έχει τα δικά της, αν και βασικά η μεγάλη πλειοψηφία φαίνεται να αλλάζει κατεύθυνση στα 30 και τα 70. Μία από τις πιο σημαντικές ιδιότητες του δείκτη RSI, είναι ότι δείχνει τις αποκλίσεις μεταξύ της κίνησης της τιμής και του δείκτη αυτού καθ' αυτού. Αν η τιμή κινείται ανοδικά και ο δείκτης RSI καθοδικά, τότε αυτό θα πρέπει να γίνει κατανοητό ως προειδοποίηση. Συνήθως, ένα από τα δύο είναι λάθος. Τις περισσότερες φορές, αυτό δείχνει ότι επίκειται το «σπάσιμο» της τιμής. Το αντίθετο ισχύει για καθοδική τιμή και ανοδικό δείκτη RSI. Συνήθως δείχνει ότι η τιμή επίκειται να τερματίσει μία καθοδική πορεία. Ο δείκτης RSI συμπεριφέρεται στην τιμή κάποιας μετοχής σαν λαστιχένια ζώνη, η οποία μπορεί να τεντωθεί μέχρις ενός ορίου. Μετά από το σημείο αυτό, αν δεν σπάσει, θα πρέπει να συμπτυχθεί. Θα πρέπει ωστόσο να θυμάται κανείς ότι δεν πρέπει να δίνονται εντολές μόνο στην βάση του RSI. Ο RSI είναι ένας δείκτης τάσης, ο οποίος συνήθως «γυρίζει» πριν από την τιμή. Το σημαντικό όμως πράγμα που πρέπει κάποιος να θυμάται, είναι ότι η τιμή είναι ο αποφασιστικός παράγοντας. Ο RSI είναι επιπλέον ένας δείκτης ο οποίος δίνει γραμμές τάσεως, γραμμές στήριξης και αντίστασης και γραμμές απόκλισης. Οι γραμμές αυτές μπορούν να χαραχθούν με τον ίδιο τρόπο που χαράσσονται σε ένα γράφημα και έχουν ανάλογη αξιοπιστία. 77

7.9 Στοχαστικός ταλαντωτής %D%K (Stochastic Oscillator) Ο στοχαστικός ταλαντωτής45 είναι σύγκριση εκεί όπου κλείνει η τιμή μίας μετοχής σε σχέση με το εύρος της τιμής σε μία συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Ο George Lane, ο οποίος ανέπτυξε αυτόν τον δείκτη, διατύπωσε την θεωρία ότι σε μία ανοδικά κινούμενη αγορά, οι τιμές τείνουν να είναι πλησιέστερα στο υψηλό τους και σε μία πτωτική αγορά, οι τιμές τείνουν να κλείνουν πλησιέστερα στο χαμηλό τους. Έτσι περαιτέρω, όταν η ανοδική τάση της αγοράς «ωριμάζει», οι τιμές τείνουν να κλείνουν μακριά από το υψηλό τους και όταν η καθοδική τάση ωριμάζει επίσης, οι τιμές τείνουν να κλείνουν μακριά από το χαμηλό τους. Ο στοχαστικός δείκτης προσπαθεί να προσδιορίσει την στιγμή κατά την οποία οι τιμές αρχίζουν να συγκεντρώνονται γύρω από το χαμηλό τους της ημέρας σε μία ανοδική αγορά και γύρω από το υψηλό τους της ημέρας σε μία καθοδική αγορά. Σύμφωνα με την θεωρία του Lane, αυτές είναι οι συνθήκες οι οποίες δείχνουν ότι κάποια αναστροφή της τάσης αρχίζει να λαμβάνει χώρα. Ο στοχαστικός δείκτης αποτελείται μέχρι δύο γραμμές. Είναι οι λεγάμενες γραμμή %D και γραμμή %Κ. Η γραμμή %D είναι σημαντικότερη από την %Κ. Ο ταλαντωτής χαράσσεται σε ένα γράφημα με τιμές που κυμαίνονται από 0 σε 100. Η τιμή του δεν μπορεί ποτέ να πέσει κάτω από το 0 ή να πάει πάνω από το 100. Οι μετρήσεις πάνω από το 80 είναι ισχυρές και υποδεικνύουν ότι η τιμή πλησιάζει στο μέγιστο της. Οι τιμές κάτω από το 20 είναι ομοίως ισχυρές και δείχνουν την τιμή κοντά στο χαμηλότερο της. Συνήθως η γραμμή %Κ θα αλλάξει κατεύθυνση πριν από την γραμμή %D. Εν τούτοις όταν η γραμμή %D αλλάζει κατεύθυνση πριν την %Κ, συνήθως εκκινεί μία αργή και σταθερή αντιστροφή. Όταν και οι δύο γραμμές %Κ και %D αλλάζουν κατεύθυνση και η ταχύτερα κινούμενη %Κ στην συνέχεια αλλάζει κατεύθυνση για να ξανατεστάρει μία τομή με την γραμμή %D, αλλά δεν το κάνει, τότε αυτό είναι μία καλή επιβεβαίωση της σταθερότητας της προηγούμενης αναστροφής. 45 www.pkonline.ar/app/help?section=8&subsection=7. www.users.forthnet.gr/syr/dagnas/moving%20averages.htm 78

Μία πολύ ισχυρή κίνηση βρίσκεται σε εξέλιξη όταν ο δείκτης φτάσει στα άκρα, δηλαδή γύρω στο 0 και στο 100. Μετά από απομάκρυνση της τιμής και εφόσον ο δείκτης ξαναδοκιμάσει αυτά τα όρια, τότε έχουμε ένα καλό σήμα για αγορά. Πολλές φορές, όταν οι γραμμές %Κ ή %D αρχίζουν να γίνονται επίπεδες, έχουμε μία ένδειξη ότι η τάση θα αναστραφεί κατά την επόμενη περίοδο. Πολύ συχνά, η απόκλιση φαίνεται στο γράφημα. Αυτό γίνεται όταν η τιμή κάνει υψηλά, μεγαλύτερα από τα προηγούμενα, αλλά ο στοχαστικός ταλαντωτής κάνει νέα χαμηλότερα χαμηλά. Η αντίστροφα, η τιμή κάνει χαμηλότερα υψηλά και ο στοχαστικός ταλαντωτής κάνει υψηλότερα υψηλά. Σε κάθε περίπτωση, ο δείκτης δείχνει επικείμενη αλλαγή πριν η τιμή η ίδια αρχίζει να αλλάζει τάση. Παρακάτω παραθέτουμε ένα γράφημα της τιμής της μετοχής του OTE σε σχέση με τον στοχαστικό ταλαντωτή. Εικόνα 35 21 79

Επίλογος Η τιμή μιας μετοχής έχει πολύ λίγο να κάνει με την εταιρεία την οποία εκπροσωπεί και δεν είναι τίποτα άλλο παρά η στιγμιαία ομοθυμία (momentary consensus), για την αξία της, ανάμεσα σε αγοραστές, πωλητές και αναποφάσιστους, τη στιγμή της χρηματιστηριακής πράξης. Πίσω από κάθε τιμή κρύβεται ένα πλήθος επενδυτών. Η επιδίωξη του κέρδους ως κοινού στόχου όλων των επενδυτών, όπως διαφαίνεται χρησιμοποιώντας τις μεθόδους της τεχνικής ανάλυσης, βεβαιώνει ότι η συμπεριφορά της χρηματιστηριακής αγοράς αποτελεί φαινόμενο του πλήθους. Σύμφωνά με τούς σχηματισμούς και τους δείκτες της αγοράς διακρίνουμε πως η ομοθυμία του πλήθους (crowd consensus) αλλάζει από στιγμή σε στιγμή και οι τεχνικοί αναλυτές δεν κάνουν τίποτα άλλο απ' το να μελετούν τις διακυμάνσεις της "ψυχολογίας της μάζας"46. Κάθε συνεδρίαση είναι μια διαμάχη ανάμεσα στους αισιόδοξους και στους απαισιόδοξους και ο σκοπός του αναλυτή είναι να ανακαλύψει την ισορροπία δυνάμεων και να πάρει θέση στην πλευρά των νικητών. Οι τιμές, ο όγκος συναλλαγών και κατά συνεπεία και οι τεχνικοί δείκτες που βασίζονται σ' αυτά, αντανακλούν την συμπεριφορά του πλήθους. Η αγορά είναι ένα χαλαρά οργανωμένο πλήθος ανθρώπων και κάθε ξεχωριστό μέλος της προσπαθεί να πάρει τα χρήματα των άλλων. Είναι ένα ιδιαιτέρα σκληρό περιβάλλον διότι όλοι οι άλλοι είναι εναντίον ενός κι' εκείνος εναντίον όλων των άλλων. Αισιόδοξοι και απαισιόδοξοι δίνουν τη μάχη της επικράτησης στο πεδίο της αγοράς και η τύχη της επένδυσης εξαρτάται από τις πράξεις και τις παραλείψεις ανθρώπων εντελώς ξένων σε εκείνον. Το ζητούμενο δεν είναι να ελέγξει την αγορά παρά μονό να πάρει τη σωστή απόφαση για την είσοδο ή την έξοδο απ' αυτήν. Από την στιγμή που θα μπει στην αγορά γίνεται αυτόματα μέλος ενός ανωνύμου πλήθους και τα συναισθήματα που του επιβάλλονται από την "ψυχολογία της μάζας" έχουν καταλυτική επίδραση στις επενδυτικές κινήσεις του επενδυτή, συντελούν στη αποστασιοποίηση του από τα αρχικά του σχεδία και σε τελική ανάλυση στο χάσιμο χρημάτων. 46 www.biz-analyst.com/library/masspsycology.pdf 80

Η συμπεριφορά του μέλους μιας οποιοσδήποτε ομάδας, είναι ιδία με αυτήν ενός μικρού παιδιού που ακολουθεί τους γονείς του αναζητώντας ασφάλεια και σιγουριά. Η αγορά όμως δεν νοιάζεται για την ασφάλεια και την καλοπέραση κανενός. Αυτή η πορεία είναι μοναχική και το μοναδικό όπλο του επιτυχημένου επενδυτή είναι "η καθαρή ανεξάρτητη σκέψη 47. 47 www.biz-analyst.com/library/investorpsycology.pdf 81

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΒΙΒΛΙΑ: Κουρούκλης, Χάρης Ε., «Τεχνική ανάλυση - θεωρία και πρακτικές εφαρμογές», σελ. 407, METAPUBLICATIONS. Δημόπουλος, Δημήτρης, (2006), «Τεχνική ανάλυση - συστήματα συναλλαγών», σελ. 461, EuroCapital. ΑΡΘΡΑ: Δημοπουλος, Δημήτρης, (1999), «Ασκήσεις τεχνικής ανάλυσης: πώς να αναβαθμίσετε την επιδεξιότητα σας στην Τεχνική Ανάλυση», περιοδικό Χρήμα & Αγορά, Ιανουάριος 1999, σελ. 7. Αναδημοσίευση μέρους παλαιότερης ερευνάς του γραφείου Μελετών και Αναλύσεων του Νικολάου Ηρ. Γεωργιάδη και συνεργατών, Investment Research & Analysis Journal, 2006, σελ. 33. WEBSITES: www.biz-analyst.com/library/investorpsycology.pdf www.biz-analyst.com/library/masspsycology.pdf www.biz-analyst.com/library/patterns.pdf www.users.forthnet.gr/syr/dagnas/moving/%20averages.htm www.pkonline.gr/app/help?section=8&subsection=3 www.pkonline.gr/app/help?section=8&subsction=5 www.pkonline.gr/app/help?section=8&subsection=6 www.pkonline.gr/app/help?section=8&subsection=7 www.pkonline.gr/app/help?section=8&subsection=8 www.pkonline.gr/app/help?section=8&subsection=10 www.pkonline.gr/app/help?section=8&subsection=11 www.ezmarket.gr/education/charttypes.aspx www.ezmarket.gr/education/headshoulders.aspx 82