ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΜΝΗΜΗ

Τιτίκα Δημητρούλια ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΜΝΗΜΗ 1. Εισαγωγή Η ΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ της μετάϕρασης, το ρίζωμά της στο χρόνο, είναι από όλους παραδεκτή και αδιαμϕισβήτητη. Συνήθως όμως η χρονικότητα αυτή μελετάται συστημικά, ως ϕαινόμενο και ως αποτέλεσμα της διαδικασίας της μετάϕρασης και λιγότερο στο επίπεδο της διαδικασίας καθαυτήν. Ή, από μια πολύ ενδιαϕέρουσα πανμετα - ϕραστική σκοπιά, που όμως εν προκειμένω δεν θα μας απασχολήσει: «[ ] κατέχουμε τον πολιτισμό επειδή μάθαμε να μεταϕράζουμε μέσα από τον χρόνο», λέει ο G. Steiner. 1 Η παρούσα εργασία έχει στόχο κατά πρώτον να διερευνήσει ορισμένες πτυχές της χρονικότητας της μετά - ϕρασης που σχετίζονται κυρίως με το υποκείμενο της μετάϕρασης, τον μεταϕραστή, και την αλληλεπίδρασή του με τα λογοτεχνικά συστήματα. Παρά τις δυσκολίες που παρουσιάζει για τη μεταϕρασεολογία η εξέταση του υποκειμένου/των υποκειμένων της μετάϕρασης, αντίστοιχες σε ένα βαθμό με αυτές που αντιμετωπίζει η θεωρία της λογοτεχνίας στη θεώρησή της του υποκειμένου/των υποκειμένων στη λογοτεχνία, 2 1. G. Steiner, Μετά τη Βαβέλ, μτϕρ. Γρ. Κονδύλης, επιμ. Ά. Μπερλής, Αθήνα, Scripta, 2004, σ. 100. 2. Για το υποκείμενο στη λογοτεχνία βλ. Wladimir Krysinski, «Συγκρίσεως υποκείμενον : Ο αντίκτυπος του υποκειμένου στο λόγο», στο M. Angenot et al. (επιμ.), Θεωρία της λογοτεχνίας, μτϕρ. Τ. Δημητρούλια, Αθήνα, Gutenberg, 2010, σσ. 377-398.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΜΝΗΜΗ 137 η μελέτη της αλληλεπίδρασης του υποκειμένου-μεταϕραστή με το κείμενο και με το σύστημα οδηγεί σε συμπεράσματα που αναδεικνύουν τη ϕύση της μετάϕρασης ως αναδρομικού βρόχου (boucle récursive), στο πλαίσιο της θεωρίας της πολυπλοκότητας, που πλέον εϕαρμόζεται συστηματικά, πέρα από τις θετικές επιστήμες, και στις κοινωνικές, αλλά και στις ανθρωπιστικές. 3 Θεωρούμε ότι μια τέτοια προσέγγιση, συμπληρωματική τόσο προς τη συστημική και λειτουργική όσο και προς τη γνωσιακή προσέγγιση της μετάϕρασης, μπορεί να εμπλουτίσει τη θεωρητική και πρακτική αντίληψή μας του μεταϕράζειν. 2. Η προσίδια χρονικότητα του μεταϕράζειν Μείζον ϕαινόμενο διαπολιτισμικής επικοινωνίας διαχρονικά η λογοτεχνική μετάϕραση είναι «μια δραστηριότητα υποκείμενη στο χρόνο στο χρόνο της πρόσληψης, στη διάρκεια της ίδιας της διαδικασίας, της παρωχημένης αποδεκτότητας του προϊόντος της μεταϕοράς αυτής», όπως λέει ο Yves Gambier. 4 Πράγματι, η μετάϕραση είναι μια δραστηριότητα έγχρονη και η χρονικότητά της σημειώνεται στα νέα ελληνικά στον ίδιο τον όρο που τη δηλώνει: απομακρύνεται από τις μεταϕορές της διαπεραίωσης και της μετακίνησης που συναντάμε στους όρους πολλών ρομανικών γλωσσών και καταγράϕει τη χρονική μετατόπιση: μετά-ϕραση, ανασημασιοδότηση, διατύπωση σε δεύτερο χρόνο. 5 3. Για μια επισκόπηση της έννοιας της πολυπλοκότητας βλ. M. Alhadeff- Jones, «Three Generations of Complexity Theories: Nuances and Ambiguities»: Educational Philosophy and Theory, τ. 40, τχ. 1 (2008), σσ. 66-82. Μια αναθεωρημένη μορϕή του άρθρου: http://www.mcxapc.org/docs/conseilscient/0805michel. pdf, 20.5.2009. Εμβληματικό είναι το έργο του Edgar Morin, Introduction à la pensée complexe, Paris, Seuil, 1990 και οι θέσεις του για την πολυπλοκότητα υπάρχουν σε όλα τα έργα του, πολλά από τα οποία κυκλοϕορούν και στα ελληνικά (εκδ. 21ου αιώνα Επίσης, βλ. την Ένωση για την πολύπλοκη σκέψη, στην οποία ο Morin έχει πρωτοστατήσει, Association pour la pensée complexe (APC), http://www.mcxapc. org/static.php?file=apc.htm&menuid=apc (5.5.2009). 4. Y. Gambier, «La retraduction, retour et détour», Meta, 39, 3 (1994), σ. 415. 5. Η σημασία του όρου που περιγράϕει τη διαδικασία της μετάϕρασης ως διαγλωσσικής μεταϕοράς επισημαίνεται στην βιβλιογραϕία, η οποία υπογραμ-

138 ΤΙΤΙΚΑ ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ Συναγωνιζόμενος τον όρο «ερμηνεία» από την εποχή του Πλουτάρχου ήδη, ο όρος «μετάϕραση» αγκιστρώνει, κατά μία έννοια, το πολιτισμικό γεγονός του μεταϕράζειν και το μετάϕρασμα στο χρόνο ως δευτερογενή διεργασία σε σχέση με το πρωτότυπο έργο ασχέτως του ιδιαίτερου τύπου του κειμένου. 6 Ορίζει τη δουλειά του μεταϕραστή ως επακολουθούσα, ως ερμηνεία-εκτέλεση, όπως λέει ο Jean-René Ladmiral (αστειευόμενος με τη διπλή σημασία της εκτέλεσης), 7 είναι μια επανάληψη, ένας χωροχρονικός αναδιπλασιασμός: το αρχικό κείμενο γεννά ένα άλλο κείμενο με τον τρόπο της πτύχωσης, εκδιπλώνεται για να το αποκαλύψει. 8 Στις περιπτώσεις μάλιστα της αναμετάϕρασης (retraduction/retranslation) ή της έμμεσης μετάϕρασης (tra - duction indirecte) 9 στις διάϕορες εκδοχές τους, έχουμε να κάνουμε με διαδοχικούς αναδιπλασιασμούς της επανάληψης, μέσα σε μια διαδικασία που καταργεί την ιεραρχία πρωτοτύπου-μεταϕράσματος και μίζει την ετυμολογική διαϕορά λόγου χάρη ανάμεσα στο γαλλικό όρο (traduction = trans + ducere = οδηγώ) και τον αγγλικό (trans + latio = ϕέρω) η διαϕορά αυτή ίσως ερμηνεύει μέχρις ενός σημείου τη διαϕορετική οπτική ως προς τη μετάϕραση στις δύο γλώσσες, αλλά και την απόσταση ανάμεσα στους δύο όρους και τον ελληνικό. Η Νενοπούλου μάλιστα σχολιάζει το μετα- της μετάϕρασης ως εξής: «σημαίνει αλλαγή θέσης αντικειμένου, κει με δεύτερο συνθετικό τη λέξη «ϕράση» εκϕράζεται το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, δηλαδή μιας γλωσσικής δραστηριότητας άλλου επίπεδου. Πρόκειται συγκεκριμένα για μια μεταγλωσσική διαδικασία» (Τ. Νενοπούλου, «Θέσεις και αντιθέσεις. Από τη μετά - ϕραση στη μεταϕρασεολογία», 20 χρόνια Τ.Ξ.Γ.Μ.Δ. Επετειακός τόμος, Αθήνα, Δίαυλος, 2007, σ. 199). 6. Για την τυπολογία των κειμένων βλ. A. Trosborg (επιμ.), Text Typology and Translation. Amsterdam and Philadelphia, Benjamins, 1997. Βλ. επίσης το κλασικό έργο της Katharina Reiss, La critique des traductions, ses possibilités et ses limites, γαλλ. μτϕρ. C. Bocquet, Arras, Artois, Presses Université, 2002 και από διαϕορετική σκοπιά, V. Flusser, Η γραϕή, μτϕρ. Γ. Ηλιόπουλος, Αθήνα, Ποταμός, 2003. 7. J.R. Ladmiral, Θεωρήματα για τη μετάϕραση, μτϕρ. Κατ. Κολλέτ / Μ.Χ. Αναστασιάδη, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2007, σ. 224. 8. Για την έννοια της πτύχωσης: G. Deleuze, Le pli. Leibniz et le baroque, Paris, Minuit, 1988. 9. Ο γαλλικός όρος retraduction δηλώνει τόσο την αναμετάϕραση όσο και, για ορισμένους, την έμμεση μετάϕραση, τη μετάϕραση της μετάϕραση (βλ. σχετικά Y. Gambier, ό.π.).

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΜΝΗΜΗ 139 πολλαπλασιάζει τα πρωτότυπα, όπως άλλωστε επισημαίνουν πολλοί μετανεωτερικοί θεωρητικοί, όπως ο Derrida και ο Paul de Man. 10 Κάτι ανάλογο εκϕράζει υπό μία έννοια και ο Antoine Berman όταν λέει ότι «το μεταϕράζειν είναι μια δραστηριότητα που υπόκειται στο χρόνο και διαθέτει μια προσίδια χρονικότητα: τη χρονικότητα του παρωχημένου και του ανολοκλήρωτου». 11 Κατ αυτόν, κάθε μετάϕραση είναι εξ ορισμού παρωχημένη, τετελεσμένη και μαζί ανολοκλήρωτη, ενώ κάθε σημαντική μετάϕραση συνιστά αναμετάϕραση θα λέγαμε, σε μια διαρκή διαδικασία πτύχωσης/εκπτύχωσης. Ως αναμετάϕραση όμως δεν ορίζει μόνο, όπως συνήθως, τη νέα μετάϕραση ενός έργου, με δεδομένο το γεγονός ότι οι μεταϕράσεις κατά την άποψή του «γερνούν» και καμία από αυτές δεν είναι η μία και μοναδική ολοκληρωμένη μετάϕραση, η μετάϕραση. 12 Αναμετάϕραση θεωρεί επίσης τη μετάϕραση του έργου ενός συγγραϕέα που στο παρελθόν έχει μετα - ϕραστεί αποσπασματικά αλλά και των έργων του που μεταϕράζονται αϕού μια πρώτη μετάϕραση τον έχει συστήσει σε μια γλώσσα και μια κουλτούρα. 13 Όπως και να έχει, ο Berman κάνει λόγο για την εγγενή αστοχία που χαρακτηρίζει κάθε μετάϕραση, τη μεταϕραστική εντροπία, αλλά και τη μοναδική ευκαιρία που συνιστά για την ολοκλήρωση μιας μετάϕρασης η αναμετάϕραση, εϕόσον γίνει στην κατάλληλη στιγμή: αυτή η στιγμή είναι ο μπερμανικός «καιρός», το χρονικό σημείο της εκδίπλωσης και της αποκάλυψης του ότι το έργο είναι πλέον, είτε το συνειδητοποιεί η κοινωνία και το λογοτεχνικό σύστημα είτε όχι, απαραίτητο για μια γλώσσα και μια κουλτούρα και έχουν ωριμάσει οι συνθήκες της μετάϕρασής του. 14 Ως προς την προσίδια χρονικότητα του μεταϕράζειν, καταλήγουμε ως εκ τούτου ότι η μετάϕραση είναι, από μια θεωρητική σκοπιά, επανάληψη με την έννοια του αναδιπλασιασμού, μέσα από τη διαδικασία 10. Ο Geoffrey Bennington αναϕέρεται στο πρωτογενές του δευτερογενούς, (originarité du secondaire), βλ. G. Bennington, Jacques Derrida, Paris, Seuil, 1991, σ. 42. 11. A. Berman, «La retraduction comme espace de traduction», Palimpsestes, 4 (1990), σ. 1. 12. Αυτ. 13. Ό.π., σ. 3. 14. Ό.π., σσ. 6 κ.εξ.

140 ΤΙΤΙΚΑ ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ της αναμετάϕρασης όπως την εννοεί ο Berman, αλλά και της πτύχωσης, που παραπέμπει στο δυνητικά άπειρο. 15 Ο Deleuze λέει: «Ακόμα και συμπιεσμένα, διπλωμένα και περικλειόμενα, τα στοιχεία είναι δυνάμεις διεύρυνσης και διάτασης του κόσμου». 16 Το ίδιο ισχύει και για τις μεταϕράσεις. 3. Από τον συγγραϕέα και το πρωτότυπο στον μεταϕραστή και το μετάϕρασμα 3.1. Συγγραϕέας και πρωτότυπο Ας δεχτούμε μεθοδολογικά μια χρονική ιεραρχία του πρωτοτύπου και του μεταϕράσματος, στο βαθμό που η μετάϕραση προϋποθέτει το πρωτότυπο, ακόμα και για να γίνει η ίδια ένα νέο πρωτότυπο. Εντοπίζουμε ποικίλα χρονικά επίπεδα, που κατά πρώτον σχετίζονται το πρωτότυπο κείμενο, το κείμενο-πηγή, σε επίπεδο εξωκειμενικό (αϕορούν τη συγγραϕική περίσταση, την επίδραση και την πρόσληψη) όπως: 1. Ο χρόνος της συγγραϕής-εκϕοράς του πρωτοτύπου, ως χρονική στιγμή και διάρκεια, ως το χρονικό διάστημα δηλαδή στο οποίο ο συγγραϕέας γράϕει το βιβλίο ένας χρόνος που σχετίζεται με τη ζωή και την αισθητική του σε ένα καθορισμένο πλαίσιο, κοινωνικοπολιτικό, ιστορικό και πολιτισμικό. Στην ουσία μιλάμε για τη χρονική στιγμή της συγγραϕής του έργου μέσα στη ζωή του συγγραϕέα. Χωρίς να αποδεχόμασε το βιογραϕισμό, η μοίρα του οποίου έχει κριθεί στη λογοτεχνική ιστορία και θεωρία, μπορούμε να θεωρήσουμε ωστόσο ότι η συγκεκριμένη χρονική στιγμή εγγράϕεται αναπόδραστα, με τρόπο λιγότερο ή περισσότερο εμϕανή, στο κείμενο. Στοιχεία για την εγγραϕή αυτή αντλούμε προϕανώς από το επικείμενο (ημερολόγια, συνεντεύξεις, αλληλογραϕία κ.λπ.), 17 αλλά η εγγραϕή καθαυτή εντοπί- 15. Βλ. Deleuze, ό.π., passim. 16. Ό.π.,σ. 169. 17. Το επικείμενο, ως τα εκτός έκδοσης στοιχεία που πλαισιώνουν το κείμενο, και το περικείμενο, ως τα στοιχεία της έκδοσης που συνοδεύουν το κείμενο, συναποτελούν το παρακείμενο (βλ. G. Genette, Seuils, Paris, Seuil, 1987 και ειδικά για τον ορισμό του επικειμένου: σ. 316).

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΜΝΗΜΗ 141 ζεται ως ίχνος στο ίδιο το κείμενο, σε επίπεδο θεματικό, δομικό και μορϕικό: ο «Τάϕος» του Παλαμά, οι Ενατενίσεις του Hugo, που σϕραγίζονται από το πένθος, τα τελευταία έργα του Dickens και η σκοτεινότητά τους, οϕειλόμενη ενδεχομένως στις περιπλοκές που του δημιουργεί η σχέση του με την Helen. Από την άλλη, είναι οπωσδήποτε εμϕανής η εξέλιξη της τεχνικής και του ύϕους του συγγραϕέα στη συγκεκριμένη περίοδο της ζωής του και οι συνειδητές επιλογές του σε όλα τα επίπεδα. Αυτή την εξέλιξη ορίζει ωραία ο Δημήτρης Νόλλας, εξεικονίζοντας την επίδραση του χρόνου στην υϕολογική ιδιοπροσωπία: «Κουβαλάω το λογοτεχνικό μου ύϕος όπως το σώμα μου. Με τα χρόνια έχω βάλει μερικά κιλά, τόσο ανεπαισθήτως, ώστε να μην το χω προσέξει. Φροντίζω να μην πλαδαρέψω, κιλά, όμως, έχω βάλει. Είναι βέβαιο». 18 Έτσι, το έργο, τοποθετούμενο στο χωροχρονικό συνεχές της ζωής και της δημιουργίας του συγγραϕέα, ορίζεται από τη θέση του μέσα σ αυτό. 2. Ο χρόνος έκδοσης του πρωτοτύπου, ο οποίος δεν ταυτίζεται αναγκαστικά με το χρόνο της συγγραϕής και συνδέει το έργο με την ιστορία της λογοτεχνίας και την ιστορία της ευρύτερης κοινότητας ή των κοινοτήτων στην οποία ανήκει ο συγγραϕέας (έθνος, εθνότητα, ϕυλή, θρησκεία κ.λπ.). Συχνά, ο χρόνος συγγραϕής δεν απέχει σημαντικά από το χρόνο έκδοσης, ενώ ιδιαίτερο ενδιαϕέρον παρουσιάζουν τα έργα που παραμένουν επί μακρόν ανέκδοτα ή εκδίδονται μετά το θάνατο του δημιουργού, με απόσταση ακόμα και αιώνων. Σε κάθε περίπτωση, η έκδοση πάντα συνδέεται με την υποδοχή και την κριτική πλαισίωση του έργου, με το επικείμενο, τις επαναγραϕές (rewriting) που το συνοδεύουν, κριτικές, ανθολογίες, ιστορίες της λογοτεχνίας, μεταϕράσεις, επιμέλειες, και εγγυώνται τα ρίζωμά του στην κουλτούρα υποδοχής. 19 3. Ο χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στην έκδοση του πρωτοτύπου και τη μετάϕραση και η επίδραση του εν λόγω κειμένου στο διάστημα αυτό στο λογοτεχνικό σύστημα στο οποίο εντάσσεται, αλλά και σε άλλα συστήματα ενδεχομένως. Είναι ένας χρόνος οργανικά συνδεδεμένος με τις επαναγραϕές και τον καιρό, την εποχή. 18. Συνέντευξη με τον Κ. Καλϕόπουλο, Εποχή, 17.10.1999. Αναδημοσιεύεται στα Φύλλα καπνού, Αθήνα, Εστία, 2005, σσ. 255-261 το εν λόγω χωρίο: σ. 259. 19. A. Lefevere, Translation, Rewriting and the Manipulation of Literary Fame, London and New York, Routledge, 1992, σσ. 1 κ.εξ.

142 ΤΙΤΙΚΑ ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ Από την άλλη, χρονικά επίπεδα εντοπίζονται και στο ενδοκειμενικό πεδίο, όπως ο χρόνος της ιστορίας, του μύθου και η σημείωσή του, άμεσα σχετιζόμενη με την αντίληψη της χρονικότητας α) του αϕηγητή, β) των προσώπων, γ) του συγγραϕέα αλλά και τη συλλογική αντίληψη του χρόνου της ευρύτερης κοινότητας στην οποία ανήκει ο συγγραϕέας. 20 3.2. Μετάϕρασμα και μεταϕραστής Περνώντας στο μετάϕρασμα, διαπιστώνουμε ότι υπάρχουν και πάλι δύο διαϕορετικά χρονικά επίπεδα, που αϕορούν τη μετάϕραση ως εκ - ϕορά του λόγου, ως διαδικασία. Το πρώτο αϕορά το μετάϕρασμα και το δεύτερο τον μεταϕραστή. Ως προς τη χρονικότητα μεταϕράσματος, μπορούμε να επισημάνουμε: 1. Το χρόνο της έκδοσης του μεταϕρασμένου έργου. Ο χρόνος αυτός δεν είναι πάντα η στιγμή κατά την οποία έχει δημιουργηθεί η ανάγκη μετάϕρασής του, ο μπερμανικός «καιρός». Σχετίζεται άμεσα με τις νόρμες που διέπουν ένα λογοτεχνικό σύστημα και ειδικά τις προκαταρκτικές, που ορίζουν το τι και πώς μεταϕράζεται, 21 ή αλλιώς με την επαναγραϕή, τους ϕορείς ελέγχου του λογοτεχνικού συστήματος και την πατρωνία (patronage), όπως κατά τον Lefevere ρυθμίζουν την εκάστοτε εκδοτική πολιτική. 22 Επομένως, ο χρόνος αυτός ορίζει τη σχέση του μεταϕράσματος με την ιστορία της λογοτεχνίας 20. Βλ. σχετικά R. Koselleck, Futures past: On the semantics of historical time, Cambridge, MA & London, MIT Press, 1985. A. Gell, The anthropology of time: Cultural constructions of temporal maps and images, Oxford/Providence, Berg, 1992. J. Brockmeier, Translating temporality? Narrative schemes and cultural meanings of time, διάλεξη στο Collegium Budapest Institute for Advanced Studies στις 10.12.1993. Public Lecture Series, 4, (1994). Αναθεωρημένη έκδοση του κειμένου: http://www.colbud.hu/main_old/pubarchive/dp/dp04-brockmeier.pdf, 20.5.2009. 21. Για τις νόρμες βλ. μια γενική επισκόπηση: Ch. Shäffner, «The concept of norms in translation studies», http://isg.urv.es/library/papers/schaffner_norms. pdf, 20.5.2009. Βλ. επίσης το κλασικό G. Toury, Descriptive Translation Studies and Beyond. Amsterdam-Philadelphia, John Benjamins, 1995 και ειδικότερα σσ. 53 κ.εξ. 22. Για τους ϕορείς ελέγχου και την πατρωνεία: A. Lefevere, ό.π., σσ. 14 κ.εξ.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΜΝΗΜΗ 143 και την ιστορία της χώρας υποδοχής, τον εθνικό λογοτεχνικό θεσμό (εκδοτικός χώρος, κριτική, κανόνας), αλλά και το γενικότερο συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ διαϕορετικών συστημάτων σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. 2. Το χρόνο εκπόνησης της μετάϕρασης, ως στιγμή που μπορεί να διαϕοροποιείται από εκείνη της έκδοσης, όπως και στην περίπτωση του πρωτοτύπου, αλλά και ως άθροισμα στιγμών, ως διάρκεια. Στο σημείο αυτό, η χρονικότητα του μεταϕράσματος συναρτάται άμεσα όπως θα δούμε στη συνέχεια τόσο με το υποκείμενο του μεταϕράζειν, το μεταϕραστή, όσο και με την εποχή. 3. Τη διαχείριση του αϕηγηματικού χρονικού συστήματος του πρωτοτύπου στο νέο χρονικό σύστημα υποδοχής, που στην παρούσα περίπτωση δεν θα μας απασχολήσει. Περνώντας στο υποκείμενο της μεταϕραστικής διαδικασίας, επισημαίνουμε και πάλι ποικίλα επίπεδα, όπως: 1. Ο χρόνος εκπόνησης της μετάϕρασης, ως χρονική στιγμή που έχει να κάνει με το πρόσωπο του μεταϕραστή όσο και με τη θέση του μεταϕραστή και της ίδιας της μετάϕρασης στην κοινωνία, των κυρίαρχων στρατηγικών της κοινωνίας αυτής, προς τις οποίες ο μεταϕραστής συμμορϕώνεται ή όχι. Σχετίζεται επίσης με τη θέση και την αναγνώριση της μετάϕρασης σε μια κοινωνία αλλά και με την έξη, το habitus του Bourdieu, καθοριστικό για τη δράση του εκάστοτε μεταϕραστή, ως ένα «σύστημα διαθέσεων που έχει αποκτηθεί ρητά ή υπόρρητα και λειτουργεί ως σύστημα γενεσιουργών σχημάτων, παράγει στρατηγικές που μπορεί να είναι αντικειμενικά συμβατές με τα αντικειμενικά συμϕέροντα χωρίς να έχουν σχεδιαστεί για το σκοπό αυτό». 23 2. Η προθεσμία εκπόνησης της μετάϕρασης, που έχει να κάνει και πάλι με τη θέση της μετάϕρασης και του μεταϕραστή στο λογοτεχνικό θεσμό. Καθορίζει αναγκαστικά την ποιότητα του μεταϕράσματος, ενώ έχει και θεωρητικές συνέπειες: η επί τροχάδην μετάϕραση που δίνει τη σκυτάλη σε μια αναλυτική επιμέλεια επανακαθορίζει το ίδιο το περιεχόμενο του μεταϕράζειν, σε ένα πλαίσιο τελικά συλλογικό. 23. P. Bourdieu, Le sens pratique, Paris, Minuit, 1980, σσ. 120-121.

144 ΤΙΤΙΚΑ ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ 4. Μετάϕραση, μεταϕραστής και λογοτεχνικό σύστημα 4.1. Το σύστημα Αϕήνοντας στην άκρη, για λόγους οικονομίας του άρθρου, κάποιες παραμέτρους χρονικότητας, όπως η μετάϕραση του αϕηγηματικού χρονικού συστήματος του έργου και η προθεσμία της μετάϕρασης, διαπιστώνουμε ότι ο συσχετισμός των χρονικών επιπέδων του πρωτοτύπου και του μεταϕράσματος δεν μπορεί να γίνει παρά τη στιγμή κατά την οποία αποϕασίζεται αρχικά και εκπονείται στη συνέχεια η μετά - ϕραση ενός έργου. 24 Η αϕετηρία της ανάλυσης τοποθετείται έτσι αυτόματα στην κουλτούρα υποδοχής. Από την άλλη, ο συσχετισμός αυτός δεν μπορεί στην πραγματικότητα να λάβει χώρα παρά στο πρόσωπο του μεταϕραστή, ως διαπολιτισμικού διαμεσολαβητή, 25 ο οποίος γίνεται έτσι εμϕανής μεταϕραστής, «που όχι μόνο υπογράϕει το κείμενο με το όνομά του, αλλά και υπογράϕει τη συγγραϕή του μέσα σε μια τέτοια διαϕάνεια που αποκαλύπτει την κουλτούρα και την υποκειμενικότητα του άλλου». 26 Με δεδομένη την θεώρηση των λογοτεχνιών ως (πολυ)συστημάτων 27 και τη θέση ότι οι σχέσεις μεταξύ των λογοτεχνικών συστημάτων, που αποτελούν υποσυστήματα ευρύτερων επικοινωνιακών συστημάτων, ποικίλλουν, η απόϕαση για τη μετάϕραση ενός έργου, η οποία ήδη εμπεριέχει τη γνώση, άρα την ανάμνηση, προσωπική και συλλογική, του πρωτοτύπου, λαμβάνει υπόψη της μια σειρά παραμέτρους. Ο Lambert διακρίνει λόγου χάρη ανάμεσα σε σταθερές κουλτούρες και κουλτούρες σε κρίση ή σε μεταβατική ϕάση: «Οι πιο σταθερές λογοτεχνίες και κουλτούρες τείνουν να ενσωματώσουν τα εισαγόμενα κεί- 24. Αυτό δεν αναιρεί ότι η μετάϕραση ενός έργου μπορεί να αποτελεί το επιστέγασμα μιας μακράς σχέσης με το κείμενο από την πλευρά είτε του μεταϕραστή είτε του εντολέα. 25. Βλ. A. Pym, Pour une éthique du traducteur, Arras, Artois Presses Univer - sité, 1997. 26. Salah Basalamah, «Du droit à l éthique du traducteur», TTR: traduction, terminologie, rédaction, τ. 17, τχ. 2 (2004), σσ. 67-88. 27. Για την έννοια του πολυσυστήματος βλ. I. Even-Zohar, «Polysystem stu - dies», Poetics today, τ. 11, τχ. 1 (1990).

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΜΝΗΜΗ 145 μενα επιβάλλοντάς τους τις δικές τους συμβάσεις: οι μεταϕραστές απο - ϕεύγουν τα πολύ «παράξενα» έργα, αποϕεύγουν τους νεολογισμούς, τον εξωτισμό, τις υϕολογικές ή αϕηγηματικές καινοτομίες, τα πρωτοποριακά γένη, κ.λπ. Οι λογοτεχνίες και οι κουλτούρες που διέρχονται κρίση ή βρίσκονται υπό διαμόρϕωση, αντιθέτως, επιζητούν τις καινοτομίες διατηρώντας κατά το δυνατόν τα χαρακτηριστικά των εισαγόμενων έργων. [ ] Αυτές οι υποθέσεις όσον αϕορά τις πιθανές επιλογές από πλευράς των μεταϕραστών, των μεταϕράσεων και των αναγνωστών τους επιτρέπουν μάλιστα τη διατύπωση σχημάτων προβλεψιμότητας, σε συνάρτηση με την συμβατότητα ή την ασυμβατότητα των ενεχομένων συστημάτων. Οι συμβατότητες ή οι ασυμβατότητες δεν είναι ποτέ απόλυτες είναι ιστορικές και επομένως σχετικές, ακόμα και σε γλωσσικό επίπεδο. Το ζήτημα της δυνατότητας των μεταϕράσεων γίνεται έτσι ένα ζήτημα ιστορικό και σχετικό, που κάθε μεταϕραστής το αντιμετωπίζει με τα δικά του μέσα και τις δικές του αντιλήψεις, ή με τα μέσα και τις αντιλήψεις που ανέχεται το περιβάλλον του». 28 Η θεωρία των πολυσυστημάτων τέμνει εν προκειμένω τη θεωρία των νορμών και ειδικότερα των προκαταρκτικών νορμών, της αποδεκτότητας και της καταλληλότητας και της αποδοχής ή μη της έμμεσης μετάϕρασης και γενικότερα της μεταϕραστικής πολιτικής. Παράλληλα, συναντά τη θεωρία του Lefevere σχετικά με τις δυνάμεις που διαμορϕώνουν το λογοτεχνικό θεσμό και ρυθμίζουν τα του λογοτεχνικού συστήματος και του εκδοτικού θεσμού σε μια εποχή. Η «ανάμνηση» του πρωτοτύπου όμως δεν υπακούει μηχανιστικά σε κάποιες εμϕανείς επιταγές της εποχής. Το παράδειγμα που δίνει ο Berman, της Αινειάδας του Klossowski, είναι χαρακτηριστικό: 29 ενώ επιϕανειακά η μετάϕραση του Βιργιλίου μοιάζει να μην ανταποκρίνεται στα αιτήματα της δεκαετίας του 60 στην Γαλλία, τα πράγματα είναι διαϕορετικά. Η συγκεκριμένη μετάϕραση σχετίζεται με τη συζήτηση περί μύθου και λόγου που ϕουντώνει εκείνη την περίοδο στους κόλπους της θεωρίας η Αινειάδα υπήρξε ένα βιβλίο που καθόρισε τη 28. J. Lambert, «Η μετάϕραση», M. Angenot et al. (επιμ.), Θεωρία της λογοτεχνίας, ό.π., σσ. 250-251. 29. Βλ. A. Berman, Η μετάϕραση και το γράμμα ή το πανδοχείο του απόμακρου, μτϕρ. Σ. Ιγγλέση-Μαργέλλου, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2005, σσ. 115 κ.εξ.

146 ΤΙΤΙΚΑ ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ γαλλική λογοτεχνία στις απαρχές της και επομένως δικαίως επανέρχεται σε μια επανεξέταση της εν λόγω λογοτεχνίας τέλος, η μετά - ϕραση ενός τόσο σημαντικού κειμένου από τον Klossowski με τρόπο που να αναδεικνύει την ξενότητα, έρχεται να σϕραγίσει μια εποχή που αρχίζει να αμϕισβητεί την υπερκειμενική-εθνοκεντρική μετάϕραση. Στο παράδειγμα του Berman δε, τίθεται άλλο ένα σημαντικό ζήτημα: η προσωπική απόϕαση του Klossowski σχετίζεται άμεσα με τις ανάγκες της κοινωνίας στην οποία ανήκει, ακόμα και αν αυτές δεν είναι ακόμα σαϕώς δεδηλωμένες. Αναδεικνύεται έτσι η σημασία του υποκειμένου, του αναγνώστη-μεταϕραστή, που επαναϕέρει το κείμενο στην κουλτούρα υποδοχής, συχνά μέσα από μια διαμεσολαβούσα ομάδα ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας ομάδας μπορεί να θεωρηθούν οι ρομαντικοί σε σχέση με τον Σαίξπηρ και εξαιρετική αποτύπωση της σημασίας της η σημείωση του Σολωμού σχετικά με το είδος μειχτό αλλά γνήσιο, όπου ως παράδειγμα του κλασικισμού ανα - ϕέρει τον Όμηρο και του ρομαντισμού τον Σαίξπηρ. Ο μεταϕραστής αποτελεί έτσι τον ενδιάμεσο κρίκο στη συγκρότηση του αναδρομικού βρόχου που σχηματίζει η ανάμνηση και η ενσωμάτωση του ξένου στα λογοτεχνικά συστήματα. Αν δηλαδή αναδρομικός βρόχος (ή βρόχος ανάδρασης, boucle récursive) είναι στη συστημική και τη θεωρία της πολυπλοκότητας ένα κύκλωμα στο οποίο το αποτέλεσμα επιστρέϕει στο στοιχείο που το δημιούργησε και ενσωματώνεται αναπόδραστα στην πρώτη αυτή αρχή σε μια διαρκή ανατροϕοδότηση, έχουμε να κάνουμε με μια λογική συζευκτική και όχι διαζευκτική, στο πλαίσιο της οποίας το αυτό με το έτερο και το ατομικό με το συλλογικό βρίσκονται σε μια αδιάσπαστη και παραγωγική ενότητα. 30 30. Για την έννοια της αναδρομής (récursivité), η οποία διαϕοροποιείται από την έννοια της ανάδρασης (feed-back) βλ. συνολικά το έργο του Edgar Morin. Στο γλωσσάρι που επισυνάπτει στους τόμους της Μεθόδου ορίζει τον αναδρομικό βρόχο ως εξής: «Θεμελιακή έννοια για να αντιληϕθούμε τις διαδικασίες αυτο-οργάνωσης και αυτο-παραγωγής. Αποτελεί ένα κύκλωμα όπου τα αποτελέσματα αναδρούν στις αιτίες, όπου τα παραγόμενα παράγουν τα ίδια ό,τι τα παράγει» (Ε. Μορέν, Μέθοδος 5. Η ανθρωπινότητα της ανθρωπότητας, μτϕρ. Τ. Δημητρούλια, Αθήνα, Εκδόσεις 21ου, 2005). Για μια επισκόπηση της έννοιας βλ. P. Livet, «La notion de récursivité, de la première cybernétique au connexionnisme», Intel-

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΜΝΗΜΗ 147 Η μετάϕραση λοιπόν ενός έργου έρχεται να καλύψει συγκεκριμένες ανάγκες της κουλτούρας υποδοχής και γίνεται με ένα συγκεκριμένο τρόπο για λόγους που έχουν και πάλι να κάνουν με την κουλτούρα υποδοχής. Ένα παράδειγμα αντίστοιχο με αυτό του Klossowski και άμεσα σχετιζόμενο με τις διαμεσολαβούσες ομάδες θα μπορούσε να αποτελέσει και η αλλαγή παραδείγματος που εισηγήθηκε η μετα-αποικιακή κριτική και είχε ως αποτέλεσμα τόσο την ανάδειξη, και τη μετάϕραση, συγγραϕέων και/ή έργων που έμειναν για ποικίλους λόγους στο σκοτάδι επί δεκαετίες ή και αιώνες. 31 Αν όμως η ίδια η κουλτούρα και ο λογοτεχνικός θεσμός που αποτελεί υποσύνολό της αποϕασίζουν για το τι θα μεταϕραστεί, εξίσου αποϕασίζουν και για το πώς: ο ξενισμός και η ιδιοποίηση 32 αποτελούν γενικότερες στρατηγικές προς τις οποίες συμμορϕώνεται ή όχι ο εκάστοτε μεταϕραστής στρατηγικές που έχουν να κάνουν με την ίδια την αντίληψη της ιστορίας της λογοτεχνίας, στην οποία εντάσσονται οι μεταϕράσεις και σε επίπεδο νορμών εκϕράζουν την αποδεκτότητα (προσανατολισμός στο κείμενο στόχο) ή την καταλληλότητα (προσανατολισμός στο κείμενο πηγή). Παρότι οι μεταϕράσεις παραγνωρίζονται στο πλαίσιο των περισσοτέρων λογοτεχνικών συστημάτων και δεν εξετάζονται ως χωριστό υποσύστημα, αϕενός καθορίζουν τις νεοπαγείς κουλτούρες και αϕετέρου λειτουργούν νομιμοποιητικά στο πλαίσιο οργανικών, τελεολογικών αντιλήψεων της ιστορίας της λογοτεχνίας, που τις ενσωματώνουν lectica, 2, 39 (2004), σσ. 125-137. http://www.intellectica.org/archives/n39/6.livet. pdf, 20.5.2009. 31. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Aphra Ben, που μετά την επάνοδό της στη λογοτεχνική σκηνή τις τελευταίες δεκαετίες πρόσϕατα μεταϕράστηκε και στα ελληνικά (Ορουνόκο, μτϕρ. Γρ. Κονδύλης, Αθήνα, Μαΐστρος, 2008 αλλά και εκ νέου ανακάλυψη και μετάϕραση και στα ελληνικά έργων της Mary Shelley πέραν του γνωστού Φρανκενστάιν, όπως λόγου χάρη ο Τελευταίος άνθρωπος, μτϕρ. Σ. Παπαϊωάννου, Αθήνα, Ηλέκτρα, 2008. 32. Παράδειγμα, η νόρμα της καταλληλότητας και της αποδεκτότητας, ή αλλιώς η οικειοποίηση και ο ξενισμός (domestication / foreignization) που αντίστοιχα εισηγείται ο L. Venuti, ή η συλλογιστική περί ηθικής της μετάϕρασης και υπερκειμενικής μετάϕρασης του Berman κ.λπ. Για μια επισκόπηση των θέσεων αυτών βλ. J. Munday, Εισαγωγή στις μεταϕραστικές σπουδές, μτϕρ. Άγγ. Φιλιππάτος, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2004.

148 ΤΙΤΙΚΑ ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ στη συγκρότηση πρώτα και κύρια της εκάστοτε εθνικής λογοτεχνικής ιστορίας. 33 Κάτι αντίστοιχο ισχύει βεβαίως και για κατηγορίες υπό τη γενική ιστορία: ιδιαίτερο ενδιαϕέρον θα είχε λόγου χάρη να εξεταστεί η συστηματική μετάϕραση έργων του σοσιαλιστικού ρεαλισμού στην Ελλάδα. Σε όλες τις περιπτώσεις η μνήμη του πρωτοτύπου, ατομική και συλλογική, οδηγεί στην ενεργοποίησή του σε μια άλλη γλώσσα διά της μετάϕρασης, ή καλύτερα στην ανάδυση του νέου έργου στη νέα γλώσσα. Στη συνέχεια, όμως, το εν λόγω πρωτότυπο αλλάζει το ίδιο το σύστημα στο οποίο εντάσσεται, αναδημιουργώντας το ίδιο το τοπίο της μελλοντικής υποδοχής του ίδιου (αναμετάϕραση), αλλά και των λοιπών πρωτότυπων και μεταϕρασμένων κειμένων. Αναδρά στο ίδιο το σύστημα προέλευσής του και στο λογοτεχνικό σύστημα εν γένει, παράγει ό,τι το παράγει. Το μετάϕρασμα, ακόμα και αυτό που υπακούει σε μια στρατηγική ιδιοποίησης, αϕενός λειτουργεί ως νέα ανάμνηση του πρωτοτύπου και αϕετέρου διαχέει την αμβλυμένη ή αιχμηρή ξενότητά του: «Ο μεταϕρασμένος λόγος είναι πανταχού παρών στο λεξιλόγιο, στις μεταϕορές, τους στίχους, τις αϕηγηματικές τεχνικές και τους γένιους δείκτες όλων των λογοτεχνιών, αλλά σπανίως ταυτοποιείται ως λόγος ξένος η ξενότητά του αμβλύνεται συχνά, ειδικά μετά από τον σταδιακό εγκλιματισμό του. Έτσι, το λατινικό, αν όχι και το αρχαιοελληνικό υπόστρωμα μετά βίας επισημαίνονται στις δυτικές γλώσσες. Κλονισμό προκαλεί κατά κύριο λόγο ο δανεισμός νέων, πολύ παράδοξων τρόπων, οπότε και απαιτείται η ταυτοποίηση των εισαγόμενων κειμένων, υπό μορϕή θραυσμάτων. Είτε πρόκειται για λέξεις, είτε για σχήματα υϕολογικά, είτε για αποσπάσματα είτε για ολόκληρα κείμενα και γένη, πάντα οι μεταϕράσεις παρουσιάζονται ως στοιχεία του ενδιάμεσου συστήματος: πραγματώνουν μια ποσοτική σύνθεση των εντό- 33. Βλ. Ενδεικτικά: J. Delisle / J. Woodsworth (επιμ.), «Les traducteurs, artisans de litttératures nationales»: Les traducteurs dans l histoire, éditions UNESCO/ Les Presses de l Université d Ottawa, 1996, σσ. 77-106 H. van Hoof, L histoire de la traduction en Occident, Paris/Louvain-la-Neuve, 1991. Για την έννοια της εθνικής ιστορίας της λογοτεχνίας βλ. Τ. Καγιαλής, «Λογοτεχνία: παγκόσμια, ευρωπαϊκή, εθνική», στο: M. Travers, Εισαγωγή στη νεότερη ευρωπαϊκή λογοτεχνία, μτϕρ. Ι. Ναούμ / Μ. Παπαηλιάδη, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2005, σσ. 11-21.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΜΝΗΜΗ 149 πιων και των ξένων σχημάτων». 34 Αυτή η ξενότητα αναδρά στο ίδιο το ξένο σε μια διαδικασία διαρκούς ανατροϕοδότησης. 4.2. Ο μεταϕραστής Ο μεταϕραστής, είτε έχει επιλέξει ο ίδιος το κείμενο είτε όχι, καλείται να το μεταϕράσει με βάση το γνωστό και απλό σχήμα του μετα - ϕράζειν που περιγράϕει ο Ladmiral: ανάγνωση/κατανόηση απολεξικοποίηση επαναδιατύπωση/επαναγραϕή και, τέλος, έλεγχος, η κατά Ladmiral μισή ϕάση. 35 Καθώς διαβάζει και κατανοεί το κείμενο ο μεταϕραστής, η αντίληψή του επηρεάζεται από τις υπάρχουσες μνήμες του. Αν ανατρέξουμε στο μοντέλο του Pierce, αν θεωρήσουμε το κείμενο στο σύνολό του ένα σημείο, η σημασία παράγεται από την αντίληψη του σημείου που καταγράϕεται ως μνήμη/ερμήνευμα και ανακαλεί το αντικείμενο. Η καθαρή αντίληψη λοιπόν είναι αδύνατη. Στην περίπτωση του μεταϕραστή, η μνήμη/μνήμες εντάσσονται στην προσωπική του κουλτούρα, αϕορούν τόσο το «τι» όσο και το «πώς» του κειμένου, τις ιδέες και τις λέξεις, τη γλώσσα και το ύϕος, και είναι επενδεδυμένες συναισθηματικά και ιδεολογικά. 36 Επομένως, η μνήμη του μεταϕραστή, ή αλλιώς οι προσλαμβάνουσες παραστάσεις του, άρρηκτα συνδεδεμένες με την έξη, καθορίζουν την πρώτη ανάγνωση του κειμένου. Εάν δεχτούμε δε ότι ο μεταϕραστής είναι ο προνομιακός αναγνώστης ενός λογοτεχνικού κειμένου, τότε η ανάγνωσή του λειτουργεί ως ένα ιδιαιτέρως σημαντικό ϕιλτράρισμα: όταν έχει ολοκληρωθεί η πρώτη ϕάση της μετάϕρασης, η κατανόηση, και στο κατώ - ϕλι της απολεξικοποίησης, της διαδικασίας, δηλαδή, κατά την οποία ο μεταϕραστής διατηρεί τα σημαινόμενα απορρίπτοντας τα σημαίνοντα ώστε να περάσει στο στάδιο της επαναγραϕής, το γραπτό κείμενο, μνήμη σϕραγισμένη από άλλες, προγενέστερες μνήμες, μετατρέπεται σε μνήμη του πρωτότυπου κειμένου: ο μεταϕραστής έχει μεταγράψει το κείμενο στην προσωπική του κουλτούρα, η οποία σϕραγίζεται 34. J. Lambert, ό.π., σ. 256. 35. Βλ. J.R. Ladmiral, «Le traducteur et l ordinateur», Langages 116 (Δεκ. 1994). 36. Ιδιαίτερο ενδιαϕέρον παρουσιάζουν οι ατομικές συνδηλώσεις (βλ. σχετικά, J.R. Ladmiral, Θεωρήματα για τη μετάϕραση, ό.π., σσ. 143 κ.εξ).

150 ΤΙΤΙΚΑ ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ από τη συλλογική κουλτούρα και τη συλλογική μνήμη, την έξη, η οποία «λειτουργεί ως υλοποίηση της συλλογικής μνήμης που αναπαράγει στους επόμενους τα κεκτημένα των προηγούμενων». 37 Στο στάδιο της αναδιατύπωσης, η συναισθηματική/ιδεολογική αυτή αντίληψη του κειμένου ενεργοποιεί τους απαραίτητους μηχανισμούς για την επαναγραϕή: κειμενικές δεξαμενές, κάθε λογής συμϕραζόμενα, ασύνειδη αυτολογοκρισία, εξατομικευμένες συνδηλώσεις και, βεβαίως, τεχνικές και μεθοδολογία. Όλα αυτά στο πλαίσιο πάντα μιας στρατηγικής που ορίζεται από την προσωπική του επιλογή, όπως διαμορϕώνεται σε συμϕωνία ή σε αντίθεση με τη δεσπόζουσα μεταϕραστική στρατηγική της κουλτούρας του. Ο Καρυωτάκης, για παράδειγμα, διαβάζει απολύτως υποκειμενικά τον Baudelaire ή τον Laforgue, με βάση τις μνήμες/προσλαμβάνουσές του, στο πλαίσιο της ελληνικής λογοτεχνίας της εποχής, ως πολιτισμικού υποσυστήματος, σε σχέση με τις ξένες λογοτεχνίες με τις οποίες έρχεται σε επαϕή, με την κουλτούρα και τη συνολική κοσμοαντίληψή του, που διαμορϕώνουν την αισθητική του αλλά και το συνολικό σχέδιο συγκρότησης του προσωπικού του έργου. Όταν μετα - ϕράζει πια τα ποιήματα, έχει κάνει τις επιλογές του που αποτυπώνονται στη στρατηγική του αλλά και στον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο προσεγγίζει τον κάθε ποιητή και το κάθε ποίημα χωριστά, ανατρέχοντας στη δική του ποιητική. 38 Ένα άλλο παράδειγμα, πολύ διαϕωτιστικό, είναι η προληπτική αυτολογοκρισία των μεταϕραστών στα ολοκληρωτικά καθεστώτα, όταν πρόκειται για κείμενα που ασκούν κριτική στα καθεστώτα αυτά και που μπορεί να εκϕραστεί με αντανακλαστική εξάλειψη ή αλλοίωση των σχετικών στοιχείων. 39 Τέλος, από μια άλλη πλευρά, η μνήμη ως προσωπικός κανόνας, σχετίζεται με τη διακειμενικότητα του πρωτοτύπου, τις συνειδητές και ασύνειδες μνήμες που ενσωματώνει το πρωτότυπο κείμενο, αλλά και με την αντίληψη και τη διαχείρισή της στο μετάϕρασμα. 40 37. Pierre Bourdieu, ό.π., σημ. 4, σ. 91. 38. Βλ. Τ. Δημητρούλια, «Οι μεταϕράσεις του Κ.Γ. Καρυωτάκη»: Κ.Γ. Καρυωτάκης, Πεζά-Μεταϕράσεις, επιμ. Κ.Γ. Παπαγεωργίου, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2008. 39. Για την αυτολογοκρισία βλ. Fr. Billiani, Modes of censorship and translation, Manchester, 2007, σσ. 187 κ.εξ. 40. Για τη μετάϕραση της διακειμενικότητας βλ. ενδεικτικά το αϕιέρωμα

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΜΝΗΜΗ 151 Στην αδιαμϕισβήτητα και αναπόϕευκτα υποκειμενική αυτή διαμεσολάβηση μεταξύ των κειμένων, υπάρχει ωστόσο θεωρητικά και ιδεωδώς ένας μηχανισμός ασϕαλείας: η αυτοσυνειδησία του μεταϕραστή ως προς την προσωπική μνήμη και κουλτούρα του. Η ευκταία αυτή αυτοσυνειδησία εξισορροπεί τις θυμικές αντιδράσεις του μετα - ϕραστή, την ίδια στιγμή που παραμένει διαρκώς υποψιασμένος απέναντι σε ένα κείμενο του οποίου ορισμένες συνιστώσες μπορεί να μην αντιλαμβάνεται. Πρόκειται για μια μετα-μνήμη, συναίσθηση της προσωπικής διαδρομής και μαζί της συλλογικής μνήμης του συστήματος της κουλτούρας στην οποία ανήκει. 4.3. Η μετάϕραση ως πολύπλοκο σύστημα αντί κατακλείδας Το έργο παραδίδεται στην κουλτούρα υποδοχής χρωματισμένο από την προσωπική μνήμη και κουλτούρα του μεταϕραστή, που είναι διαμορϕωμένος από την ίδια αυτή κουλτούρα και τη συλλογική μνήμη συνειδητά ή ασύνειδα: αυτός είναι ο πρώτος αναδρομικός βρόχος στη διαδικασία της μετάϕρασης. Ο δεύτερος σχηματίζεται με αϕετηρία τον πρώτο: η κουλτούρα υποδοχής προσλαμβάνει μέσω της μετάϕρασης ένα έργο που ϕέρει τη σϕραγίδα της κουλτούρας και του συγγρα - ϕέα του, της εποχής στην οποία γράϕτηκε και της ενδιάμεσης υποδοχής του, αλλά και του μεταϕραστή του. Το κείμενο αυτό αναδιευθετεί την λογοτεχνία υποδοχής, την κουλτούρα υποδοχής, και επιστρέϕει ως διακείμενο και μνήμη στην ίδια την κουλτούρα αϕετηρίας του. Έτσι, όχι μόνο η μετάϕραση, αλλά και ολόκληρη η λογοτεχνία ορίζονται ως ένα πολύπλοκο ανατροϕοδοτούμενο κύκλωμα, ως ένας αναδρομικός βρόχος που καταργεί την έννοια της γραμμικότητας και της προβλεψιμότητας και λειτουργεί με βάση νόμους, νόρμες και κανόνες αλλά και έξω από αυτούς τελικά. «Traduire l intertextualité Traduction, intertextualité, interprétation», Palimpsestes 18 (2007).

152 ΤΙΤΙΚΑ ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ Titika Dimitroulia Traduction Temporalité Mémoire RÉS U M É Cet article se propose d examiner la traduction en tant qu activité soumise au temps et de repérer les différents niveaux de temps dans son déroulement, en essayant de la considérer d une manière globale, en tant que phénomène de même qu en tant que processus. De l enracinement de l original dans l époque et la vie de l auteur à la trace du traducteur sur le texte, la trace de son époque et de sa vie a lui, toujours dans le cadre du champ littéraire, gouverné par des règles et des normes, il vise à décrire l entrelacement de ces temporalités qui apparaissent distinctes mais sont en vérité interdépendantes jusqu au point de former une boucle récursive, mettant en évidence la complexité tant de la traduction que de la littérature en général.