Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Νομική Σχολή ΤΟΜΕΑΣ ΑΣΤΙΚΟΥ, ΑΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Επιβλέπων Καθηγητής : Π. Λαδάς Διπλωματική Εργασία στο Μάθημα: Aστικό Δίκαιο Εξεταζόμενα ζητήματα : «Μεταβίβαση γεωργικού κλήρου και επικύρωση ανώμαλης δικαιοπραξίας» της Ολυμπίας Γεωργιάδου Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2017 1

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ. 5-6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΔΗ ΚΛΗΡΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥΣ ΣΤΟΥΣ ΚΛΗΡΟΥΧΟΥΣ Ι. Γενικά σελ. 7-8 ΙΙ. Κτήση κυριότητας των κλήρων από γηγενείς ακτήμονες και πρόσφυγες σελ. 8-11 III. Είδη κλήρων 1. Γεωργικός κλήρος (ατομικός ή βιώσιμος ή πλήρης) σελ.11-12 2. Οικογενειακός κλήρος σελ. 12-14 3. Λοιπές κατηγορίες κλήρων σελ. 14-15 IV.Περιέλευση της κυριότητας των κλήρων στους κληρούχους σύμφωνα με τον Αγροτικό Κώδικα σελ. 15-17 V. Προσύμφωνο γεωργικού κλήρου και ιδιαιτερότητές του σελ. 17-20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΚΛΗΡΟΥ I. ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΒΙΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΛΗΡΩΝ 1) Προϋποθέσεις μεταβίβασης των κλήρων σελ. 21-24 2) Μετά τον α.ν. 431/1968 ελεύθερη η διάθεση των κλήρων σελ. 24-26 II. Η ΠΛΑΣΜΑΤΙΚΗ ΝΟΜΗ ΤΟΥ ΚΛΗΡΟΥΧΟΥ (ΑΡΘΡΟ 79 &2 ΑΓΡΚ) Α. 1)Έννοια και χαρακτηριστικά της πλασματικής νομής σύμφωνα με τον ΑγρΚ. Αποκλίσεις από τον ΑΚ σελ. 26-29 2) Ο σκοπός του νόμου σελ. 29-30 3)Μεταβίβαση της πλασματικής νομής στους κληρονόμους κληρούχου σελ. 30-32 4) Η νομή μετά τον α.ν. 431/1968 σελ. 32-34 2

Β. 1) Ειδικά θέματα χρησικτησίας: η χρησικτησία στον κλήρο πριν από τον α. ν. 431/1968 σελ. 34-36 2) α) Η χρησικτησία στον κλήρο μετά τον α.ν. 431/1968 σελ. 36-37 β) Το πρόβλημα της έναρξης του χρόνου χρησικτησίας σελ. 37-39 III) ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗ ΚΑΤΑΤΜΗΣΗΣ ΤΩΝ ΚΛΗΡΩΝ ΤΗΣ ΟΡΙΣΤΙΚΗΣ ΔΙΑΝΟΜΗΣ. 1) Έννοια και σκοπός της νομοθετικής απαγόρευσης σελ. 39-41 2) Εξαιρέσεις από την απαγόρευση κατάτμησης των κλήρων σελ. 41-44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΕΠΙΚΥΡΩΣΗ ΑΝΩΜΑΛΗΣ ΔΙΚΑΙΟΠΡΑΞΙΑΣ Ι. Εισαγωγικά στην έννοια της «ανώμαλης δικαιοπραξίας» και στην επικύρωσή της σελ. 45-46 ΙΙ. Επικύρωση «ανώμαλης δικαιοπραξίας» και επικύρωση κατά την ΑΚ 183 σελ. 47-48 ΙΙΙ. Κατηγορίες ανώμαλων δικαιοπραξιών και διαδικασία επικύρωσής τους Α) Μεταβιβάσεις που έγιναν με συμβόλαιο (δημόσιο έγγραφο) σελ. 48-50 Β) Μεταβιβάσεις που έγιναν με ιδιωτικό έγγραφο σελ. 50-51 1. Έννοια ιδιωτικού εγγράφου βεβαίας χρονολογίας. σελ. 51-52 2. Αρμοδιότητα σελ. 52-55 3. Διαδικασία δίκης επικύρωσης ανώμαλης δικαιοπραξίας (Διάδικοι, ένδικα μέσα αποτελέσματα απόφασης) σελ. 55-58 3

Γ) Μεταβιβάσεις που έγιναν με προσύμφωνο 1. Τί ισχύει στα προσύμφωνα σελ. 58-59 2. Προσύμφωνα με δημόσιο έγγραφο (συμβολαιογραφικά προσύμφωνα) σελ. 50-60 3. Προσύμφωνα με ιδιωτικό έγγραφο σελ. 60-61 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΑΓΟΡΑΣΤΩΝ Η ΑΚ 281. Ι. Εισαγωγή σελ. 61-62 ΙΙ. Η εφαρμογή της ΑΚ 281 στα δικαιώματα του Αγροτικού κώδικα σελ. 62-63 ΙΙΙ. Προϋποθέσεις εφαρμογής της ΑΚ 281 σελ. 63-64 IV. Περιπτώσεις από τη νομολογία 1. Αποφάσεις που απορρίπτουν την ένσταση της ΑΚ 281 σελ. 64-71 2. Αποφάσεις που κάνουν δεκτή την ένσταση της ΑΚ 281 σελ. 71-75 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ σελ. 76 ΠΙΝΑΚΑΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ σελ. 77-79 4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μετά την επανάσταση του 1821 δυνάμει της οποίας η Ελλάδα απελευθερώθηκε από τον τουρκικό ζυγό- τα πρώην τουρκικά κτήματα έγιναν αυτομάτως εθνικά. Οι αγρότες και οι αγωνιστές που πήραν μέρος στην ελληνική επανάσταση ζητούσαν να μοιραστούν στους ίδιους αλλά τελικά αυτά δόθηκαν έναντι μικρού ποσού στους κοτσαμπάσηδες και έτσι δημιουργήθηκαν τα μεγάλα τσιφλίκια. Οι αγρότες έμειναν χωρίς ατομική αγροτική ιδιοκτησία 1 και κατέληξαν να καλλιεργούν τα κτήματα των κοτζαμπάσηδων. Στη συνέχεια ήρθε η Μικρασιατική καταστροφή και η εκούσια ανταλλαγή των Ελλήνων της Ανατολικής Ρωμυλίας (Βόρειας Θράκης). Αυτό είχε ως συνέπεια τη συγκέντρωση των προσφύγων, κυρίως γεωργών, στη Μακεδονία, Θεσσαλία και Θράκη καθώς και την ανάγκη αποκαταστάσεως αυτών, ως και των γηγενών ακτημόνων γεωργικώς. Το αγροτικό ζήτημα κορυφώθηκε με την εξέγερση των θεσσαλοηπειρωτών αγροτών που οδήγησε στο «Κιλελέρ» (1910). Τα ανωτέρω επέβαλλαν στην Ελληνική Πολιτεία την ανάγκη απαλλοτρίωσης αγροκτημάτων («τσιφλικιών») και τη διανομή αυτών καθώς και εκτάσεων του Δημοσίου προς τους ανωτέρω ακτήμονες πρόσφυγες και γηγενείς με τη μορφή του γεωργικού κλήρου 2. Έτσι επενέβει η Πολιτεία για να επουλωθούν κοινωνικές και οικονομικές πληγές. Για τη ρύθμιση όλων αυτών των θεμάτων της αποκατάστασης των ακτημόνων θεσπίστηκαν ειδικοί νόμοι και δημιουργήθηκε έτσι η αγροτική εποικιστική νομοθεσία, η οποία αποτελεί ιδιαίτερο κλάδο δικαίου, ο οποίος συνδυάζει διατάξεις του αστικού και δημοσίου δικαίου. Πολλές φορές διαφέρει σε ουσιώδη σημεία από τον Αστικό Κώδικα. Μέχρι ενός ορίου η γεωργική ιδιοκτησία διέπεται από τους κανόνες του ιδιωτικού δικαίου πέραν όμως τούτου το δημόσιο συμφέρον και ο κοινωνικός και οικονομικός σκοπός του δικαιώματος θεσπίζουν περιορισμούς. 3 Κι αυτό γιατί η αγροτική ιδιοκτησία δεν είναι μόνο περιουσία του κληρούχου αλλά υπηρετεί και γενικώτερους κοινωνικοοικονομικούς σκοπούς. Οι διατάξεις αυτές που διέπουν το ιδιοκτησιακό καθεστώς των κληρούχων, προσφύγων 1 Κορδάτος, Η ιστορία του αγροτικού κινήματος στην Ελλάδα, εκδ. Μπουκουμάνη, 1973, σ. 29 2 Διατσίδης «Η μεταβίβαση εποικιστικών ακινήτων», Αρμ 1997, σελ. 747 3 Ε. Καραμανώλης, «Εμπράγματοι σχέσεις της αγροτικής νομοθεσίας, έκδοσις Δικηγορικού Συλλόγου Λάρισσας, 1982, σελ. 13 5

και γηγενών, είναι ενσωματωμένες στον Αγροτικό Κώδικα που είναι βασικό νομοθέτημα του Εποικιστικού Δικαίου. Επακολούθησε όμως και σειρά ειδικών νόμων, οι οποίοι με τον Αγροτικό Κώδικα, όπως τροποποιήθηκε και συμπληρώθηκε, συνθέτουν την Εποικιστική Νομοθεσία. Βασικότεροι από τους νόμους αυτούς είναι το ν.δ. 3958/1959 με το οποίο ρυθμίζεται η επικύρωση ανώμαλων δικαιοπραξιών, ( με αλλεπάλληλους νόμους παρατάθηκε η ισχύ του μέχρι σήμερα με τελευταία την Υ.Α. 2128/95263/20-9-2017 που παρατείνει την εφαρμογή του μέχρι τις 22-3-2019) επικύρωση που επέρχεται είτε εκ του νόμου είτε με δικαστική απόφαση 4 και ο α.ν. 431/1968, ο οποίος ρυθμίζει μια σειρά από ζητήματα κεντρικής σημασίας του Εποικιστικού Δικαίου, όπως είναι π.χ. η ελευθερία διαθέσεως των κλήρων. Με την εποικιστική εν γένει νομοθεσία υπάρχει εξαιρετική νομική ρύθμιση του γεωργικού κλήρου έναντι της άλλης εγγείου ιδιοκτησίας και προνομιακή μεταχείριση του κληρούχου έναντι των άλλων γεωργών 5, όπως θα αναλύσουμε παρακάτω. Αντικείμενο της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι η μελέτη ορισμένων ζητημάτων της αγροτικής νομοθεσίας. Συγκεκριμένα θα ασχοληθούμε με τη μελέτη των γεωργικών κλήρων και τον τρόπο περιέλευσης της κυριότητάς τους στους κληρούχους. Στη συνέχεια θα αναλύσουμε τον θεσμό της πλασματικής νομής και τα μέτρα που έλαβε ο νομοθέτης για να παραμείνουν οι κλήροι στην ιδιοκτησία των κληρούχων όπως είναι οι περιορισμοί στη μεταβίβασή τους αλλά και την απαγόρευση κατάτμησης των κλήρων. Θα ασχοληθούμε με τη χρησικτησία στον γεωργικό κλήρο και πώς αυτή διαμορφώνεται τόσο πριν την έναρξη ισχύος του α.ν. 431/1968 (ο οποίος κατήργησε όλες τις απαγορεύσεις στη μεταβίβαση των κλήρων πλην της απαγόρευσης κατάτμησης των κληροτεμαχίων της οριστικής διανομής) όσο και μετά την έναρξη ισχύος του. Τέλος θα ασχοληθούμε με το θεσμό της επικύρωσης ανώμαλων δικαιοπραξιών και τη διαδικασία που ακολουθείται ανάλογα με το αν πρόκειται για μεταβίβαση που έλαβε χώρα με συμβολαιογραφικό έγγραφο ή με ιδιωτικό συμφωνητικό ή με προσύμφωνο. 4 Παπαστερίου, «Εποικιστικό Δίκαιο», εκδόσεις Σάκκουλα 2011, σελ. 30, υποσ. 84 5 Διατσίδης «Η μεταβίβαση εποικιστικών ακινήτων», Αρμ 1997, σελ. 747 6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΔΗ ΚΛΗΡΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥΣ ΣΤΟΥΣ ΚΛΗΡΟΥΧΟΥΣ Ι. Γενικά Η πολιτεία προκειμένου να λύσει το σοβαρότατο κοινωνικό ζήτημα της αποκατάστασης των ακτημόνων καλλιεργητών αφενός τους παραχώρησε δικά της κτήματα αφετέρου προέβη στην αναγκαστική απαλλοτρίωση κτημάτων ιδιωτών (φυσικών ή νομικών προσώπων). 6 Σύμφωνα με το άρθρο 1&1 του Αγροτικού Κώδικα «Επιτρέπεται η παραχώρησις κτημάτων ανηκόντων εις το Κράτος, τους Δήμους και τας κοινότητας, ως και η αναγκαστική απαλλοτρίωσις κτημάτων ανηκόντων εις έτερα φυσικά ή νομικά πρόσωπα, επί σκοπώ γεωργικής εγκαταστάσεως ακτημόνων καλλιεργητών». Ως νομοθετικό θεμέλιο της αποκατάστασης των ακτημόνων καλλιεργητών θεωρείται ο Αγροτικός Κώδικας (β.δ. της 29 Οκτ/6 Δεκ 1949). Τον Αγροτικό Κώδικα (ο οποίος ίσχυσε από το 1949 ) κατήργησε ο ν. 4061/2012 (ΦΕΚ Α 66/22-3-2012). Ωστόσο, και μετά την κατάργησή του, εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να εφαρμόζεται από τα ελληνικά δικαστήρια και να ρυθμίζει τις έννομες σχέσεις που είχαν δημιουργηθεί για το χρονικό διάστημα ισχύος του. Με τον όρο «ακτήμονας καλλιεργητής» εννοούμε τα φυσικά πρόσωπα που καλλιεργούν τη γη, χωρίς όμως να έχουν αγροτική ιδιοκτησία καθώς και όσα φυσικά πρόσωπα έχουν ανεπαρκή γεωργική ιδιοκτησία. 7 Θα πρέπει να επισημανθεί ότι στην έννοια του ακτήμονα καλλιεργητή υπάγονται επίσης όσοι έχασαν την αγροτική ιδιοκτησία τους λόγω αναγκαστικής εκτελέσεως. 8 6 Παπαστερίου, «Εποικιστικό Δίκαιο», εκδόσεις Σάκκουλα 2011, σελ. 35 7 Αγρ. Κ άρθρο 1 &2 7

Όπως προβλέπεται στην εποικιστική νομοθεσία οι παραπάνω ακτήμονες καλλιεργητές «αποκαθίστανται». Με τον όρο αποκατάσταση εννοούμε ότι παραχωρείται σε αυτούς κλήρος. Γι αυτό και αποκαλούνται «κληρούχοι». Ο «κλήρος» ή το «κληροτεμάχιο» (το οποίο βέβαια διακρίνεται σαφώς από το αγροτεμάχιο) είναι εκείνο το αγροτικό ακίνητο που παραχωρήθηκε ως αγροτικός κλήρος από το Ελληνικό Δημόσιο στους ακτήμονες καλλιεργητές για την αγροτική τους αποκατάσταση με τίτλους κυριότητας από το Υπουργείο Γεωργίας ή τη Διεύθυνση Γεωργίας του αρμόδιου κάθε φορά Νομού ή την Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος, είναι κτηματολογημένος (κτηματογραφημένος) βάσει του Ν. 478/1943 «Περί Αγροτικού Κτηματολογίου», φέρει αριθμό κληροτεμαχίου και όλα αυτά κατ εφαρμογή της ειδικής Εποικιστικής Νομοθεσίας. 9 Ωστόσο κλήρος μπορεί να είναι και οικόπεδο. 10 ΙΙ. Κτήση κυριότητας των κλήρων από γηγενείς ακτήμονες και πρόσφυγες. Η περιέλευση της κυριότητας στον ακτήμονα καλλιεργητή αποτελεί το βασικό στόχο του Εποικιστικού Δικαίου. Προηγείται το στάδιο της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης 11, στη συνέχεια ακολουθεί το στάδιο του διαχωρισμού των απαλλοτριωθεισών εκτάσεων, 12 η προσωρινή διανομή, έπεται η οριστική διανομή και τελικό στάδιο είναι η κύρωση της οριστικής διανομής. Στο στάδιο του διαχωρισμού μία τριμελής επιτροπή (στην οποία υποχρεωτικά πρέπει να υπάρχει ένας γεωπόνος και ένας τοπογράφος μηχανικός) που ορίζεται από τον Υπουργό Γεωργίας διαχωρίζει την έκταση που εξαιρέθηκε από την απαλλοτρίωση και την οροσημαίνει. 8 Παπαδόπουλος «Αγωγές Εμπραγμάτου δικαίου», εκδόσεις Σάκκουλα 2009, τόμος Α σελ. 480 9 Κωτούλας «Το δίκαιο της κατάτμησης των γεωτεμαχίων», εκδόσεις Σάκκουλα 2009, σελ. 7 10 Παπαστερίου, «Εποικιστικό Δίκαιο», εκδόσεις Σάκκουλα 2011, σελ. 50 11 Παπαστερίου, «Εποικιστικό Δίκαιο», εκδόσεις Σάκκουλα 2011, σελ. 35 12 Σύμφωνα με το άρθρο 89 ΑγρΚ από το απαλλοτριωθέν αγρόκτημα εξαιρούνται κάποιες εκτάσεις υπέρ του ιδιοκτήτη. Το πρωτόκολλο οριστικού διαχωρισμού του αγροκτήματος αποτελεί τον τελευταίο τίτλο ιδιοκτησίας του. 8

Στη συνέχεια η ίδια επιτροπή διανέμει π ρ ο σ ω ρ ι ν ά στους κληρούχους που κρίθηκαν ως δικαιούχοι τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις. 13 Κατά την προσωρινή διανομή διανέμονται μόνον οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις του αγροκτήματος και αποβλέπει στο να μη μείνουν ανεκμετάλλευτες αλλά να καλλιεργούνται οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις του κτήματος μέχρι να γίνει η οριστική διανομή. Η προσωρινή αυτή παραχώρηση είναι υποχρεωτική και ισχύει μέχρι την οριστική διανομή σύμφωνα με τα άρθρα 89&3 και 93 ΑγρΚ. Δεν γίνεται ατύπως αλλά με πρωτόκολλο της Επιτροπής Διανομών του άρθρου 89 ΑγρΚ δια του οποίου συντελείται η παραχώρηση και το οποίο αποτελεί την «εγκατάσταση» του κληρούχου στον κλήρο. 14 Κατά την οριστική διανομή γίνεται ο διαχωρισμός του συνεταιρικού κλήρου (δηλαδή διαχωρίζονται οι χώροι και οι εκτάσεις για την κοινή χρήση των κατοίκων του χωριού πλατείες κλπ) και όλες οι εκτάσεις του συνεταιρισμού 15, όπως θα αναλύσουμε στο επόμενο κεφάλαιο. Από τις διατάξεις του Αγροτικού Κώδικα συνάγονται τα ακόλουθα: μετά την απαλλοτρίωση και όσο διαρκεί η διαδικασία της αποκατάστασης το Δημόσιο γίνεται κύριο των αγροτικών ακινήτων κατά πρωτότυπο τρόπο, παραδίδει δε τούτο τα ακίνητα στον αρμόδιο φορέα, δηλαδή στον ΣΑΑΚ. Ο ΣΑΑΚ είναι ειδικός συνεταιρισμός και τα αρχικά του σημαίνουν Συνεταιρισμός Αποκατάστασης Ακτημόνων Καλλιεργητών. Ο Συνεταιρισμός αυτός αποτελείται από τους Ακτήμονες καλλιεργητές που έχουν δικαίωμα σε εγκατάσταση σε κάθε κτήμα συγκεκριμένης περιφέρειας. 16 Ο ΣΑΑΚ 17 λοιπόν διαχειρίζεται τα κτήματα μέχρι να παραδοθεί η νομή του συγκεκριμένου πλέον κληροτεμαχίου στον δικαιούχο. Το Δημόσιο παραμένει κύριος των κλήρων μέχρι εκδόσεως του παραχωρητηρίου και μεταγραφής 13 Παπαδόπουλος «Αγωγές Εμπραγμάτου δικαίου», εκδόσεις Σάκκουλα 2009, τόμος σελ. 481 14 Ξ. Κοτσαρίδας, «Επιστολαί προς το Νομικό Βήμα», ΝοΒ 8, σελ. 534 15 Ι. Καραγιάννης «Θέματα εκ του αγροτικού νόμου», ΕΕΝ 37, σελ. 184. 16 Άρθρο 42&1 ΑγρΚ,, Παπαστερίου σελ.81 17 Ειδικότερα μετά την κήρυξη ενός αγροκτήματος ως απαλλοτριωτέου εκείνος που διευθύνει το Γεωργικό Γραφείο καλεί τους δικαιουμένους σε εγκατάσταση να συγκροτήσουν αγροτικό συνεταιρισμό, να υπογράψουν το καταστατικό του και να εκλέξουν το διοικητικό συμβούλιο (άρθρο 42 ΑγρΚ). 9

του οπότε η κυριότητα περιέρχεται στον κληρούχο με την εξόφληση ή διαγραφή του τιμήματος. 18 Από τη μεταγραφή του παραχωρητηρίου μπορεί ο κληρούχος να ασκήσει τις προστατευτικές της κυριότητας αγωγές όπως τη διεκδικητική. 19 Σε αντίθεση με τους ακτήμονες γηγενείς η αποκατάσταση των προσφύγων της Μ. Ασίας του 1922 έγινε με ταχεία και συνοπτική διαδικασία. Αυτό έγινε αφενός διότι η ακτημοσύνη τους ήταν πλήρως αποδεδειγμένη, αφετέρου λόγω του μεγάλου και συγκεντρωμένου αριθμού τους και επομένως της μεγάλης ανάγκης που υπήρχε. 20 Έτσι τα διαθέσιμα κτήματα καταλήφθησαν αμέσως αντί ν απαλλοτριωθούν και η εγκατάσταση έγινε με ταχύτατη και συνοπτική διαδικασία από τις «Ομάδες Προσφύγων» αρχικά και από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ακολούθως. 21 Η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων ιδρύθηκε την 29 η Σεπτεμβρίου 1923 ως αυτόνομος οργανισμός με έδρα την Αθήνα. Η λειτουργία της άρχισε τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους. Η Επιτροπή αυτή καταργήθηκε το 1930. 22 Για τους πρόσφυγες από την κατάληψη των κτημάτων και μόνο απ αυτήν θεωρούνται απαλλοτριωθέντα τα κτήματα και αποκατασταθέντες οι κληρούχοι ακόμη και αν δεν δημοσιεύτηκε η απόφαση της αρμόδιας αρχής. 23 Κατάληψη θεωρείται και μόνη η καταχώρηση του κτήματος στα κτηματολόγια της ΕΑΠ. Από την καταχώρηση περιέρχεται η νομή και η κατοχή του κτήματος στους εγγεγραμμένους στα κτηματολόγια πρόσφυγες και η κυριότητα στο Δημόσιο χωρίς καμιά άλλη διαδικασία. 24 ΙΙΙ. Είδη κλήρων 18 ΑΠ 75/77 ΝοΒ 25, 984, ΑΠ 1033/77 ΕΕΝ 45, 299 =ΝοΒ 26, 921 19 Με περισσότερες λεπτομέρειες για την περιέλευση της κυριότητας των κλήρων στους κληρούχους θα αναφερθούμε στο κεφάλαια IV σελ. 14 επ. 20 Ε. Καραμανώλης, «Εμπράγματοι σχέσεις της αγροτικής νομοθεσίας,» έκδοσις Δικηγορικού Συλλόγου Λάρισσας, 1982, σελ. 20 21 Την οποία τελικά διαδέχθηκε το Ελληνικό Δημόσιο. 22 Παπαστερίου, «Εποικιστικό Δίκαιο», εκδόσεις Σάκκουλα 2011, σελ. 79. 23 Άρθρ 144 ΑγρΚ, ΑΠ 1636/80 ΝοΒ 29, σελ. 1062, ΑΠ 411/66 ΝοΒ 15, σελ. 209, ΠΘ 5078/71 ΕΕΝ 35, σελ. 283 24 Ε. Καραμανώλης, «Εμπράγματοι σχέσεις της αγροτικής νομοθεσίας,» έκδοσις Δικηγορικού Συλλόγου Λάρισσας, 1982, σελ. 20 10

Οι παραχωρούμενοι κλήροι μπορούν να είναι: ατομικοί, οικογενειακοί, επαγγελματικοί, συντηρήσεως, σχολικοί, εκκλησιαστικοί, κοινοτικοί, συνεταιρικοί κλπ. Αναλυτικότερα: 1) Γεωργικός κλήρος (ατομικός ή βιώσιμος ή πλήρης 25 ) : Σύμφωνα με το άρθρο 26 του ΑγρΚ ως βιώσιμοι χαρακτηρίζονται οι κλήροι οι οποίοι περιλαμβάνουν επαρκή έκταση για να συντηρηθεί μία γεωργική οικογένεια η οποία αποτελείται από τους γονείς και τρία τουλάχιστον τέκνα. Για κάθε επιπλέον τέκνο χορηγείται πρόσθετη έκταση ίση με το 1/6 του κλήρου. 26 Ένας τέτοιος κλήρος καλείται και πλήρης. Η έκταση του κλήρου καθορίζεται από την Επιτροπή Απαλλοτριώσεων 27 και σε κάθε αποκαθιστάμενο κληρούχο πρέπει να χορηγείται πλήρης γεωργικός κλήρος. 28 Μη πλήρης κλήρος (άρθρο 27 ΑγρΚ) χορηγείται μόνο σε περίπτωση που υπάρχει έλλειψη διαθέσιμων γαιών και είναι ανέφικτη η πλήρης γεωργική εγκατάσταση. Μη πλήρης κλήρος παρέχεται επίσης και σε πρόσωπα που έχουν ανεπαρκή ιδιόκτητη έκταση για συντήρησή τους έτσι ώστε να σχηματιστεί πλήρης γεωργικός κλήρος Ο κλήρος συντηρήσεως (άρθρο 29 ΑγρΚ) παραχωρείται σε όσους έχουν υπερβεί το 65 ο έτος της ηλικίας τους ή στους αποδεδειγμένα ανίκανους καθώς και στις χήρες καλλιεργητών που δεν έχουν ανήλικα ή άγαμα τέκνα. Έχει μειωμένη έκταση και χορηγείται για τη συντήρησή τους ύστερα από την εκτίμηση της Επιτροπής Απαλλοτριώσεων. Ο γεωργικός κλήρος αποτελεί την κύρια κατηγορία κλήρου (υπάρχει βέβαια και ο οικοπεδικός κλήρος) προς αποκατάσταση ακτημόνων καλλιεργητών. Ο γεωργικός αυτός κλήρος είναι είτε ατομικός είτε οικογενειακός. Την έννοια του ατομικού κλήρου ο νόμος τη δίνει αρνητικά θεωρώντας ως ατομικό τον κλήρο ο οποίος δεν είναι οικογενειακός (174 25 Παραχωρείται στους γηγενείς (βλ. Παπαστερίου, «Εποικιστικό Δίκαιο», εκδόσεις Σάκκουλα 2011, σελ. 55). 26 Ε. Καραμανώλης, «Εμπράγματοι σχέσεις της αγροτικής νομοθεσίας, έκδοσις Δικηγορικού Συλλόγου Λάρισσας, 1982, σελ. 17 27 Παπαστερίου «Εποικιστικό Δίκαιο», εκδόσεις Σάκκουλα 2011, σελ. 55 28 Π. Τζίφρας «Η ένδικος προστασία κατά τον αγροτικόν κώδικα», μελέτη δημοσιευμένη στην ΕΕΝ έτος 31 ον, σελ. 790 11

ΑγρΚ). 29 Ο ατομικός κλήρος πάντως είναι η πιο συνηθισμένη περίπτωση. Στον ατομικό κλήρο η κυριότητα ολόκληρου του κλήρου ανήκει σ εκείνον στον οποίο παραχωρήθηκε. 2) Οικογενειακός κλήρος : Σύμφωνα με το άρθρο 167 ΑγρΚ οι οικογενειακοί κλήροι δίνονται στους πρόσφυγες. Πρόκειται για τη σημαντικότερη κατηγορία κλήρων, η οποία έχει δημιουργήσει και τα περισσότερα προβλήματα. Οικογενειακός κλήρος σύμφωνα με το άρθρο 167 ΑγρΚ ονομάζεται ο κλήρος που παραχωρήθηκε με οριστική ή με προσωρινή διανομή από την Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων ή από το διάδοχό της Δημόσιο 30 σε πρόσωπα τα οποία ενεγράφησαν στα μητρώα κληρούχων (σε κάθε προσφυγικό Συνοικισμό) ως αρχηγοί οικογενειών 31 στις οποίες περιλαμβάνονται μεταξύ των μελών τους πρόσωπα που δεν συνδέονται με τον αρχηγό με σχέση ανιόντος κατιόντος και αντίστροφα ή με συζυγική σχέση και τα οποία καλούνται εξωτικά μέλη. 32 Η οικογένεια δηλαδή στον αρχηγό της οποίας παραχωρείται ο κλήρος, έχει τα εξής μέλη: α) Τα οικεία, (εκείνα που συνδέονται με τον αρχηγό της οικογένειας με σχέση ανιόντος με κατιόντα), π.χ. σχέση παιδιού και πατέρα ή με συζυγική σχέση. Β) Εξωτικά, δηλ. πρόσωπα, που δεν συνδέονται μεταξύ τους με τις παραπάνω σχέσεις (π.χ. αδελφοί μεταξύ τους). Σύμφωνα με την 167 &2 ΑγρΚ εξωτικά μέλη θεωρούνται: «1. Τα μετά του αρχηγού συναποκατασταθέντα έγγαμα άρρενα και 2. Τα εν χηρεία διατελούντα θήλεα αυτού τέκνα, τα οποία δεν κέκτηνται εξ οιασδήποτε αιτίας αγροτικήν ιδιοκτησίαν, ίση προς πλήρη γεωργικόν κλήρον». 29 Γ. Παραπαγγίδης «Κύρωσις ανωμάλων δικαιοπραξιών του Αγροτικού Κώδικος», Αθήναι Ορεστιάς 1969, σελ. 86. 30 ΑΠ 280/1978 ΝοΒ 27, σελ. 68 31 ΕφΘες 2570/1985, ΝοΒ1986, σελ. 239 32 Παπαδόπουλος «Αγωγές Εμπραγμάτου δικαίου», εκδόσεις Σάκκουλα 2009, τόμος Α σελ. 487. Π. Τζίφρας «Η ένδικος προστασία κατά τον αγροτικόν κώδικα», μελέτη δημοσιευμένη στην ΕΕΝ έτος 31 ον, σελ. 790 12

Όπως αντιλαμβάνεται κανείς η ορολογία «οικογενειακός κλήρος» είναι ατυχής καθώς εκφράζει αντίθετο νόημα από το αληθινό. Ορθότερος θα ήταν ο όρος «κλήρος αρχηγού με εξωτικά μέλη» καθώς βέβαια τα εξωτικά μέλη δεν είναι μέλη της οικογένειας του αρχηγού κληρούχου αλλά εξωτικά δηλαδή μη οικογενειακά μέλη αυτής. 33 Σύμφωνα με την 169 ΑγρΚ τα εξωτικά μέλη στην οριστική διανομή θεωρούνται συγκληρούχοι με τον αρχηγό της οικογένειας και έχουν δικαίωμα σε κεφαλική μερίδα στον κλήρο. (η οποία εξευρίσκεται με τον υπολογισμό του κλήρου σε ισάριθμα μερίδια προς τα κατά τον χρόνο παραχωρήσεως του εξωτικά και μη μέλη στα οποία προσμετράται και ο αρχηγός 34 ). Ο καθορισμός των οικογενειακών κλήρων γίνεται μόνο από τις Επιτροπές Απαλλοτριώσεων, 35 οι οποίες έχουν αποκλειστική δικαιοδοσία και αποφασίζουν κατόπιν απόφασης του Υπουργού Γεωργίας με την οποία γίνεται υπόδειξη των κλήρων που έχουν στοιχεία οικογενειακού κλήρου. Μετά την έκδοση της απόφασης αυτής όλοι οι υπόλοιποι κλήροι θεωρούνται αυτοδικαίως ως ατομικοί. 36 Εκτός από τους οικογενειακούς κλήρους των προσφύγων υπάρχουν και οι οικογενειακοί κλήροι των γηγενών. Αυτοί σύμφωνα με το άρθρο 24 του ΑγρΚ δίνονται σε χήρες καλλιεργητού με ανήλικα τέκνα ή με ενήλικες άγαμες θυγατέρες αφού προηγηθεί απόφαση του υπουργού Γεωργίας. Δίδονται πάντοτε κατ ισομοιρίαν και αυτή είναι η βασική τους διαφορά από τους οικογενειακούς κλήρους των προσφύγων. Το άρθρο 62 του ν.δ. 2185/52 κατάργησε τους οικογενειακούς κλήρους των γηγενών. Οι οικογενειακοί κλήροι των προσφύγων μαζί με τους οικογενειακούς κλήρους των γηγενών απαρτίζουν την κατηγορία των επίκοινων κλήρων. 3) Λοιπές κατηγορίες κλήρων : 33 Γ. Παραπαγγίδης «Κύρωσις ανωμάλων δικαιοπραξιών του Αγροτικού Κώδικος», Αθήναι Ορεστιάς 1969, σελ. 82. 34 ΕφΘες 2570/1985 ΝοΒ 1986, σελ. 239. 35 ΑΠ 280/1978 ΝοΒ 27 σελ. 68, ΑΠ 405/1973 ΝοΒ 21 σελ. 1299, ΕφΘες 2570/1985 ΝοΒ 1986, σελ. 239. 36 ΑΠ 280/1978 ΝοΒ 27 σελ. 68 13

Τις υπόλοιπες κατηγορίες κλήρων θα τις αναφέρουμε επιγραμματικά καθώς δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Είναι οι: 1) Οι Εφημεριακοί κλήροι σύμφωνα με το άρθρο 28 του ΑγρΚ, αποτελούνται από τον βασικό γεωργικό κλήρο και δίνονται από την Επιτροπή Απαλλοτριώσεων στην Εκκλησιαστική Επιτροπή για να τον καλλιεργεί και να τον καρπώνεται ο εκάστοτε εφημέριος. 2) Οι επαγγελματικοί κλήροι : σύμφωνα με το άρθρο 30 του ΑγρΚ, παραχωρείται έκταση πέντε στρεμμάτων μαζί με οικόπεδο για την εγκατάσταση καταστήματος ή εργαστηρίου σε επιτηδευματίες του χωριού οι οποίοι ασκούν κύριο βιοποριστικό επάγγελμα το οποίο είναι χρήσιμο στους κατοίκους. 3) Οι συνεταιριστικοί κλήροι σύμφωνα με τα άρθρα 31, 32 και 34 του ΑγρΚ, αφορούν χώρους και εκτάσεις για την κοινή χρήση των κατοίκων του χωριού π.χ. πλατείες κλπ. Επίσης υπάρχουν οι κοινοτικοί κλήροι (άρθρ 85 ΑγρΚ), και οι κλήροι υπέρ Νομικών Προσώπων και Εθνικών Αγωνιστών (άρθρ 126 ΑγρΚ). ΙV. Περιέλευση της κυριότητας των κλήρων στους κληρούχους σύμφωνα με τον ΑγρΚ. Η γενική διάταξη του άρθρου 189 ΑγρΚ ορίζει ότι οι κληρούχοι αποκτούν κυριότητα στους ατομικούς κλήρους από τη δημοσίευση στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της απόφασης του υπουργού Γεωργίας για την κύρωση της οριστικής διανομής του κάθε αγροκτήματος 37. Δεν χρειάζεται δηλαδή άλλη διατύπωση όπως παραχωρητήριο και μεταγραφή του. Η παραχώρηση της κυριότητας γίνεται απευθείας από το νόμο και ο νόμος για τη μεταβίβαση της κυριότητας των ατομικών κλήρων δεν απαίτησε καμία διατύπωση ούτε όρισε ως απαραίτητο στοιχείο τη μεταγραφή. Η μεταβίβαση επέρχεται 37 ΟλΑΠ 701/1971 ΕΕΝ έτος 39 ον σελ. 170, ΑΠ 267/2007, ΝοΒ 2007, σελ. 2357, ΑΠ 944/1998 ΑρχΝ 2002, σελ. 338, ΑΠ 232/1984 ΝοΒ 1985 σελ. 263, ΑΠ 399/1970 ΝοΒ έτος 18 ον, σελ. 1180, ΑΠ 589/1966 ΕΕΝ 1967, σελ. 279, Παπαδόπουλος «Αγωγές Εμπραγμάτου δικαίου», εκδόσεις Σάκκουλα 2009, τόμος σελ. 491, Παπαστερίου «Εποικιστικό Δίκαιο», εκδόσεις Σάκκουλα 2011, σελ. 104, Π. Τζίφρας «Η ένδικος προστασία κατά τον αγροτικόν κώδικα», μελέτη δημοσιευμένη στην ΕΕΝ έτος 31 ον, σελ. 779, Κωτούλας «Το δίκαιο της κατάτμησης των γεωτεμαχίων», εκδόσεις Σάκκουλα 2009, σελ. 2 14

αυτοδικαίως από μόνη τη διάταξη του νόμου, η δε δημοσίευση του νόμου στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως αναπληρώνει τη δημοσιότητα των μεταβιβάσεων. Η κυριότητα λοιπόν στο εποικιστικό δίκαιο περιέρχεται στον κληρούχο χωρίς τίτλο και χωρίς μεταγραφή του τίτλου κατ εξαίρεση απ ότι ισχύει στο εμπράγματο δίκαιο του ΑΚ για την κτήση της κυριότητας ακινήτων ( άρθρο 1192 ΑΚ σύμφωνα με το οποίο μόνο δια της μεταγραφής μεταβιβάζεται η κυριότητα επί των ακινήτων). 38 Ο τίτλος κυριότητας που είναι το παραχωρητήριο δίδεται στον αποκατασταθέντα κληρούχο ύστερα από αυτά. Και χωρίς αυτόν όμως η κυριότητα του ατομικού κλήρου έχει ήδη περιέλθει στον κληρούχο. 39 Το παραχωρητήριο είναι απαραίτητο για την απόδειξη της κυριότητας και την περαιτέρω μεταβίβαση του κλήρου σε τρίτους. Δεν πρόκειται για συστατικό τύπο αλλά για αποδεικτικό. 40 Ουσιαστικά ο κληρούχος έχει αποκατασταθεί με την αναγραφή του στον πίνακα της οριστικής διανομής η οποία συνιστά και την εγκατάστασή του στο κτήμα. Γι αυτό και αν ακόμη έχει αποβιώσει ο κληρούχος ο τίτλος εκδίδεται στο όνομά του καθώς είχε αναγραφεί ως αποκατασταθείς στους κτηματολογικούς πίνακες. 41 Το Δημόσιο παραμένει κύριος των κλήρων μέχρι εκδόσεως του παραχωρητηρίου και μεταγραφής του οπότε η κυριότητα περιέρχεται στον κληρούχο με την εξόφληση ή διαγραφή του τιμήματος. 42 Πριν από τον Αγροτικό Κώδικα την περιέλευση της κυριότητας των κλήρων στους κληρούχους ρύθμιζε ο α.ν. 1722/1939 ο οποίος όριζε στο άρθρο 1 &&& 1, 2, 9 ότι η κυριότητα των ατομικών κλήρων μεταβιβάζεται στους δικαιούχους με την έκδοση του οριστικού τίτλου (παραχωρητηρίου) από το Υπουργείο Γεωργίας και τη μεταγραφή του. Μπορούσε όμως να μεταβιβαστεί και χωρίς μεταγεγραμμένο παραχωρητήριο εάν: 1) Εκδόθηκε απόφαση του Υπουργού Γεωργίας (ή του αρμοδίου Γενικού Διοικητή) με την οποία κυρώνεται η οριστική διανομή γαιών εκάστου αγροκτήματος, δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης και οι 38 ΠΚ 312/60 ΝοΒ 8.1005, Τζίφρας ΕΕΝ 31. 778, Α. Χατζηγιαννίδης «Θέματα τινά της αγροτικής νομοθεσίας» ΝοΒ 19, σελ. 813 39 ΕφΘες 174/1994 Αρμ 1994, σελ. 842 40 ΕΘ 221/63 Αρμ 18,171, ΠΚοζ 491/57 Αρμ 13, 240 41 Βλ. παραπομπές στην υποσημείωση αρ. 38 42 Ε. Καραμανώλης, «Εμπράγματοι σχέσεις της αγροτικής νομοθεσίας, έκδοσις Δικηγορικού Συλλόγου Λάρισσας, 1982, σελ. 19 15

δικαιούχοι των ατομικών κλήρων είναι αναγεγραμμένοι στο κυρωθέν κτηματολόγιο και 2) Όταν η οριστική διανομή κυρώθηκε με τους ν. 4857/30 και 5496/1939 ή με αποφάσεις του Υπουργού Γεωργίας πριν την έναρξη ισχύος του α.ν. 1722/1939 και οι δικαιούχοι των ατομικών κλήρων είναι αναγεγραμμένοι στο κυρωθέν κτηματολόγιο. Η κυριότητα περιέρχεται στους δικαιούχους στη μεν πρώτη περίπτωση με τη δημοσίευση της απόφασης στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης και στη δεύτερη περίπτωση με την έναρξη ισχύος του α.ν. 1 722/1939. 43 ) Επισημαίνουμε ότι τα παραχωρητήρια αργούσαν πολύ να εκδοθούν και συνήθως εκδίδονταν δεκαετίες μετά την παραχώρηση του κλήρου στον κληρούχο. 44 Στην παραπάνω γενική ρύθμιση του άρθρου 189 του ΑγρΚ εισάγεται εξαίρεση για τους οικογενειακούς κλήρους. Όπως συνάγεται από τις διατάξεις των άρθρων 167, 174, 175 και 200&1 εδ. 1 του ΑγρΚ (β.δ. 29.10.1949) οι οποίες ως ειδικές κατισχύουν της γενικής διάταξης του άρθρου 189&2 του ΑγρΚ προκειμένου περί οικογενειακού κλήρου η κυριότητα εκάστου των συναποκατασταθέντων κληρούχων αποκτάται μόνο από και δια της μεταγραφής του οριστικού τίτλου κυριότητας δηλαδή του οικογενειακού παραχωρητηρίου. 45 Εξαίρεση υπάρχει και για τους κλήρους που βρίσκονται στις παραμεθόριες περιοχές οι οποίες ορίζονται στο ν. 1366/1938. Σύμφωνα με το άρθρο 196 ΑγρΚ όπως αντικαταστάθηκε από το άρθρο 1&1 του ν.δ. 1189/1972 η κυριότητα των κλήρων που βρίσκονται στις παραμεθόριες περιφέρειες μεταβιβάζεται στους κληρούχους με τη μεταγραφή του οριστικού τίτλου κυριότητας. 46 43 ΑΠ 724/1975 ΝοΒ 24, σελ. 133, ΑΠ 442/1971 ΝοΒ 19 σελ. 1239. 44 Ε. Καραμανώλης, «Εμπράγματοι σχέσεις της αγροτικής νομοθεσίας, έκδοσις Δικηγορικού Συλλόγου Λάρισσας, 1982, σελ. 22 45 ΑΠ 1427/2011 Αρμ 2012, σελ. 248, ΑΠ 283/2005 ΕλλΔνη 2006, σελ. 1345, ΑΠ 7/2002, ΝοΒ 51, σελ. 648, ΑΠ 1363/1994 ΕλλΔνη 1996, σελ. 621, ΑΠ 231/1977 ΝοΒ26, 1178, ΑΠ 74/1958 ΝοΒ 6.664, Παπαδόπουλος «Αγωγές Εμπραγμάτου δικαίου», εκδόσεις Σάκκουλα 2009, τόμος Α σελ. 490,, Παπαστερίου «Εποικιστικό Δίκαιο», εκδόσεις Σάκκουλα 2011, σελ. 105, Α. Χατζηγιαννίδης «Θέματα τινά της αγροτικής νομοθεσίας» ΝοΒ 19, σελ. 814 46 ΑΠ 1132/2002, ΕλλΔ/νη 2004, σελ. 391, ΑΠ 229/1998, ΕλλΔ/νη 1998, σελ. 1318, ΑΠ 476/1986, ΝοΒ 1987, σελ. 531, ΕφΘες 2689/1989 Αρμ 1989, σελ. 1092, Παπαστερίου «Εποικιστικό Δίκαιο», εκδόσεις Σάκκουλα 2011, σελ. 106 16

V.Προσύμφωνο γεωργικού κλήρου και ιδιαιτερότητές του Σύμφωνα με την ΑΚ 166 π ρ ο σ ύ μ φ ω ν ο είναι η ενοχική υποσχετική σύμβαση με την οποία τα μέρη αναλαμβάνουν την υποχρέωση να καταρτίσουν άλλη σύμβαση την κύρια ή οριστική. 47 Το προσύμφωνο πρέπει να περιέχει όλα τα ουσιώδη στοιχεία (essentialia negotii) της υπό κατάρτιση σύμβασης. Επισημαίνεται ότι το προσύμφωνο παράγει π λ ή ρ η και τ έ λ ε ι α ενοχή 48, και γεννά α μ ο ι β α ί α υ π ο χ ρ έ ω σ η για τα μέρη προς παροχή σ υ ν ι σ τ ά μ ε ν η σε δήλωση βούλησης για να καταρτισθεί ορισμένη σύμβαση. Προηγείται χρονικώς το προσύμφωνο με το οποίο αναλαμβάνεται η δέσμευση και επακολουθεί κατόπιν μία δεύτερη σύμβαση δηλαδή η οριστική ή κύρια σύμβαση. Το προσύμφωνο υπόκειται στον τ ύ π ο που ορίζει ο νόμος για την οριστική σύμβαση. 49 Υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στην οριστική σύμβαση και το προσύμφωνο. Αυτό βέβαια σημαίνει για τους συμβαλλομένους την «πολυτέλεια» να ακολουθήσουν τον ίδιο τύπο δύο φορές. 50 Ως νόμιμος συστατικός τύπος νοείται τόσο το ιδιωτικό όσο και το συμβολαιογραφικό έγγραφο. Ειδικά το προσύμφωνο πώλησης και μεταβίβασης ακινήτου υπόκειται στον συμβολαιογραφικό τύπο (ΑΚ 369 και 1033 ΑΚ). Δεν μεταγράφεται όμως καθώς πρόκειται για ενοχική σύμβαση. Το προσύμφωνο μεταβίβασης ακινήτου ως ενοχική σύμβαση δεν επιφέρει μεταβολή στα εμπράγματα δικαιώματα 51 δηλαδή δεν επιφέρει απώλεια της κυριότητας εκείνου που υποσχέθηκε την πώληση. Δεν αποτελεί λοιπόν τίτλο κυριότητας ούτε νόμιμο ή νομιζόμενο τίτλο για την κτήση κυριότητας με χρησικτησία όπως αναφέρεται ρητά στο 1043 ΑΚ. Μία από τις προϋποθέσεις του κύρους κάθε δικαιοπραξίας και συνεπώς και του προσυμφώνου είναι να μην αντίκειται σε απαγορευτική διάταξη του νόμου (ΑΚ 174). Με την απαγορευτική διάταξη αποδοκιμάζεται από το νόμο είτε καθ αυτή η δικαιοπραξία, είτε το περιεχόμενό της είτε το επιδιωκόμενο απ αυτήν αποτέλεσμα. 52 Το προσύμφωνο όπως αναφέραμε αποσκοπεί στην ανάληψη δέσμευσης για τη 47 ΕφΛάρ 388/2014, Δικογραφία 2014, σελ. 785, ΠΠρΑθ 3955/2014, ΕφΑΔ 2014, σελ. 707, ΜΠρΛαμ 57/2016 ΝΟΜΟΣ, Λαδάς, Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου, τόμος Β, εκδόσεις Σάκκουλα 2009, σελ. 260, Παντελίδου Καλλιρόη, «Το προσύμφωνο στη θεωρία και στην πράξη», εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη 2011, σελ. 1 48 Κρητικός «Το προσύμφωνο Δογματική και νομολογιακή ερμηνεία της ΑΚ 166», δ.δ., εκδόσεις Σάκκουλα 1980, σελ. 125 49 ΑΠ 652/2015 ΧρΙΔ 2015, σελ. 585, ΕφΘες 781/2014 ΕλλΔνη 2014, σελ. 1480 50 Παντελίδου ό.π.σελ. 54 51 ΑΠ 1195/2014 ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 597/2007 ΝΟΜΟΣ 52 Λαδάς όπ.π. σελ. 483 17

σύναψη της σκοπούμενης οριστικής σύμβασης. Από το αν λοιπόν επιδοκιμάζεται το περιεχόμενο της οριστικής σύμβασης ή το επιδιωκόμενο απ αυτήν αποτέλεσμα θα κριθεί και η εγκυρότητα του προσυμφώνου. 53 Η παραχώρηση των κλήρων στους κληρούχους συνοδευόταν από σημαντικές απαγορεύσεις και πολλούς περιορισμούς στη διάθεσή τους (άρθρα 208 επ. ΑγρΚ), όπως θα αναλύσουμε διεξοδικά σε επόμενο κεφάλαιο. 54 Μπορούμε να πούμε ότι σε γενικές γραμμές ο νομοθέτης ήθελε να διατηρήσει τους κλήρους εκτός συναλλαγής. 55 Σκοπός των απαγορεύσεων αυτών ήταν να διατηρηθεί ο κλήρος στον κληρούχο και στην οικογένεια του ώστε να μπορέσουν αφενός να συντηρηθούν και αφετέρου ν αποφευχθεί το γεγονός ο αποκατασταθείς κληρούχος να μεταπέσει πίσω στην τάξη των ακτημόνων. Παρά τις απαγορεύσεις και τους περιορισμούς ωστόσο πολλοί κληρούχοι μετά την εγκατάστασή τους στον κλήρο μεταβίβασαν τους κλήρους σε τρίτα πρόσωπα είτε με συμβόλαια (άκυρα) είτε με ιδιωτικά έγγραφα (ομοίως άκυρα) είτε προέβησαν στη σύναψη προσυμφώνων (ιδιωτικά ή συμβολαιογραφικά). Ως επί το πλείστον οι παραπάνω μεταβιβάσεις ήταν άκυρες λόγω των απαγορεύσεων που υπήρχαν στον ΑγρΚ). Εγκυρα ήταν μόνο τα συμβολαιογραφικά προσύμφωνα που συνήφθησαν με την αναβλητική αίρεση της άρσης των περιορισμών του ΑγρΚ. 56 Οι απαγορεύσεις και οι πολλοί περιορισμοί που υπήρχαν στη διάθεση των κλήρων συνιστούν τη λεγόμενη ν ο μ ι κ ή α δ υ ν α μ ί α π α ρ ο χ ή ς. Ν ο μ ι κ ή α δ υ ν α μ ί α π α ρ ο χ ή ς υπάρχει όταν η οφειλόμενη παροχή δεν μπορεί να εκτελεστεί όχι εξαιτίας φυσικών κανόνων αλλά εξαιτίας κανόνων δικαίου που απαγορεύουν την εκτέλεσή της. Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι επί απαγορεύσεως της διαθέσεως του οφειλομένου πράγματος, ο νόμος δεν απαγορεύει την ενοχική σύμβαση αλλά απλώς την εκτέλεση της οφειλομένης παροχής, δηλαδή την προς διενέργεια της καταβολής απαιτουμένη εκποιητική δικαιοπραξία. 57 Στην περίπτωση αυτή η ενοχική σύμβαση είναι έγκυρη και ισχυρή, η παροχή όμως είναι 53 Κρητικός «Το προσύμφωνο Δογματική και νομολογιακή ερμηνεία της ΑΚ 166», δ.δ., εκδόσεις Σάκκουλα 1980, σελ. 191 54 Σελ. 21 επ. «Προϋποθέσεις μεταβίβασης των κλήρων» 55 Βλ. Παραπαγγίδης «Δικαστική προστασία του κληρούχου κατ άρθρο 79 ΑγρΚώδικος» μελέτη δημοσιευμένη σε ΕλλΔνη 1968, σελ. 187 56 Θα αναφερθούμε διεξοδικά αμέσως παρακάτω σελ. 19, 20. 57 Βλ. Γαζή «Δικαιοπραξία απαγορευμένη και σύμβαση παροχής νόμω απηγορευμένης», μελέτη δημοσιευμένη σε ΕΕΝ έτος 21 ο, σελ. 365 18

αδύνατη. Δεν είναι άκυρη λοιπόν κάθε δικαιοπραξία που αντίκειται σε απαγορευτική διάταξη του νόμου. Η ΑΚ 365 καθιερώνει μία εξαίρεση: όταν η υπόσχεση αφορά παροχή η οποία προσκρούει σε απαγορευτική διάταξη του νόμου τότε εφαρμόζονται οι διατάξεις για την υπόσχεση αδύνατης παροχής δηλαδή οι ΑΚ 362-364. Η σύμβαση λοιπόν είναι έ γ κ υ ρ η και ο υποσχεθείς (εφόσον δεν αποδεικνύει ότι ανυπαίτια αγνοούσε την αδυναμία παροχής) υποχρεούται στο θετικό της σύμβασης διαφέρον. 58 Σε περίπτωση που αμφότεροι οι συμβαλλόμενοι γνωρίζουν την απαγόρευση τότε εφαρμόζεται το άρθρο 364 ΑΚ που παραπέμπει στην ΑΚ 300 (συντρέχον πταίσμα). Στην περίπτωση βέβαια της κοινής γνώσης συνήθως η σύμβαση καταρτίζεται υπό την αναβλητική αίρεση της άρσης των απαγορεύσεων. Πρέπει να επισημανθεί ότι είναι πολύ λεπτή και δυσχερής η διάκριση το πότε εφαρμόζεται η ΑΚ 174 (με αποτέλεσμα να είναι άκυρη και η υποσχετική δικαιοπραξία) και πότε εφαρμόζεται η ΑΚ 365 οπότε είναι άκυρη μόνο η εκποιητική δικαιοπραξία. Κι αυτό γιατί οι σχετικές απαγορευτικές διατάξεις σπάνια ορίζουν σαφώς το αν απαγορεύουν μόνο την παροχή ή ολόκληρη τη σύμβαση. 59 Στις μεταβιβάσεις κλήρων όμως η νομολογία 60 (πλην μίας απόφασης που βρήκαμε κατά την έρευνά μας και η οποία θεωρεί ότι η απαγόρευση διαθέσεως πλήττει μόνο την υποσχετική δικαιοπραξία 61 )θεωρεί άκυρη και την πώληση δηλαδή και την υποσχετική δικαιοπραξία. Όπως αναφέραμε στο τέλος της προηγούμενης παραγράφου η σύναψη απαγορευμένης από το νόμο σύμβασης μπορεί να παρακαμφθεί με την προσθήκη αναβλητικής αίρεσης. Αυτό έχει την έννοια ότι η καταρτιζομένη σύμβαση θα αναπτύξει τα αποτελέσματα και την ενέργειά της αμέσως μόλις αρθεί η απαγόρευση του νόμου. Το ίδιο ισχύει και για το προσύμφωνο που αφορά σύναψη οριστικής σύμβασης που απαγορεύεται από το νόμο (όπως στην προκειμένη περίπτωση η πώληση κλήρου). Αυτό για να είναι έγκυρο συνάπτεται με τη συμφωνία 58 Κρητικός «Το προσύμφωνο Δογματική και νομολογιακή ερμηνεία της ΑΚ 166», δ.δ., εκδόσεις Σάκκουλα 1980, σελ. 191 59 Γαζής όπ.π.σελ. 365 60 ΑΠ 251/1972 ΝοΒ 72, σελ. 1013, ΑΠ 420/1966 ΝοΒ έτος 15 ον σελ. 214, ΕφΘες 2413/1996 Αρμ 1996, σελ. 1335, ΕφΘες 1442/1990 ΕλλΔνη 1991 σελ. 1283, ΜονΠρεβ18/1991 ΝοΒ 1991 σελ. 793 61 ΕφΛαρ 504/1976 ΝοΒ 25 σελ. 765. 19

ότι η οριστική σύμβαση θα καταρτισθεί αμέσως μόλις εκλείψει η νόμιμη απαγόρευση. 62 Τέλος παραθέτουμε και την έντονη κριτική που έχει ασκηθεί από μερίδα της θεωρίας 63 στην ίδια την ύπαρξη της ΑΚ 365 καθώς σύμφωνα με τον Μ. Σταθόπουλο «η παραδοχή απαγορευμένης παροχής και συγχρόνως επιτρεπόμενης συμφωνίας που έχει αντικείμενο αυτήν ακριβώς την παροχή ενέχει ήδη λογικά κάποια αντίφαση και οπωσδήποτε νομοθετική ασυνέπεια. Απαγορεύω μια παροχή σημαίνει απαγορεύω μια πράξη, μια συναλλαγή. Πρέπει να απαγορεύω και την ανάληψη δέσμευσης για τη συναλλαγή αυτή. Και αντίθετα, όταν επιτρέπω την υποσχετική συμφωνία για μια παροχή, εννοώ, μεταξύ άλλων, και ότι δεν έχω αντίρρηση για την παροχή αυτή, που αποτελεί ακριβώς περιεχόμενο της επιτρεπόμενης συμφωνίας. Η συμφωνία δεν επιδέχεται αφαίρεση από το περιεχόμενό της.» Ο ίδιος θεωρητικός επισημαίνει ότι η ΑΚ 365 έχει μοναδικότητα ως νομοθετικό κείμενο καθώς δεν απαντάται σε άλλες έννομες τάξεις, δεν υπήρχε στο ΣχΕν και την προσέθεσε ο τελικός συντάκτης του ΑΚ Γ. Μπαλής. Καταλήγει δε στο συμπέρασμα ότι η θέσπισή της ήταν περιττή. 62 ΑΠ 74/1958 ΝοΒ 6, σελ. 664, ΕφΘες/νίκης 404/1974, Αρμ 1974, σελ. 494, ΕφΘες/νίκης 1252/71, Αρμ 1972, σελ. 119, ΕφΘες/νίκης 121/69, Αρμ 1969, σελ. 542, ΕφΘες/νίκης 172/64, ΑρχΝ 1965, σελ.44, ΕφΠατρ 164/64, ΝοΒ έτος 13 ον σελ.257, ΕφΑθ 245/51, ΕΕΝ 1951, σελ.609 63 Βλ. Σταθόπουλος σε Ερμηνεία Αστικού Κώδικα Γεωργιάδη Σταθόπουλου, άρθρο 365 σελ. 297 20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΚΛΗΡΟΥ Ι.ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΕΙΣ ΣΤΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΤΩΝ ΚΛΗΡΩΝ. 1. Προϋποθέσεις μεταβίβασης των κλήρων σύμφωνα με τον Αγροτικό Κώδικα. Βασική αρχή του Αγροτικού Κώδικα είναι να διατηρηθεί ο κλήρος στον κληρούχο και την οικογένεια του. Κι αυτό γιατί η παραχώρηση του γεωργικού κλήρου έγινε για την κάλυψη της βασικής ανάγκης επιβιώσεως του αποκατασταθέντος. 64 Η αρχή αυτή υλοποιείται αφενός με την υποχρεωτική αυτοκαλλιέργεια του γεωργικού κλήρου, η παράβαση της οποίας συνεπάγεται την έκπτωση του κληρούχου και τη διάθεσή του σε άλλους ακτήμονες (άρθρα 203, 204 και 206 του ΑγρΚ) και αφετέρου με τη θέσπιση νομικών εμποδίων και συγκεκριμένα πολύ αυστηρών προϋποθέσεων στη μεταβίβαση του κλήρου σε τρίτους ( άρθρα 208 επ. ΑγρΚ). 65 Θα λέγαμε λοιπόν ότι ναι μεν τυπικά επιτρεπόταν η διάθεση του κλήρου σε τρίτους ωστόσο ο νομοθέτης θέσπισε τόσο αυστηρές προϋποθέσεις για την έγκυρη μεταβίβαση του κλήρου( βλ. άρθρα 208 επ. ΑγρΚ ) ώστε βάσιμα θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο για ουσιαστική απαγόρευση της μεταβιβάσεως του κλήρου σε τρίτους. 66 Μόνο υπό τους όρους και τις προϋποθέσεις που περιλαμβάνονται στα άρθρα 208, 209, 210, 211, 212 και 216 του Αγροτικού Κώδικα (β.δ. 29.10/6.12.1949) ήταν επιτρεπτή η μεταβίβαση της κυριότητας των κλήρων σε τρίτους. 67 64 Ε. Καραμανώλης, «Εμπράγματοι σχέσεις της αγροτικής νομοθεσίας, έκδοσις Δικηγορικού Συλλόγου Λάρισσας, 1982, σελ. 22 65 Παπαστερίου σελ. 126, Παπαδόπουλος σελ. 496 66 Παπαδόπουλος σελ. 496, Ε. Καραμανώλης, «Εμπράγματοι σχέσεις της αγροτικής νομοθεσίας, έκδοσις Δικηγορικού Συλλόγου Λάρισσας, 1982, σελ. 22 67 ΑΠ 420/1966 ΝοΒ έτος 15 ον, σελ. 214 21

Τα άρθρα αυτά (που αφορούσαν τους περιορισμούς στη διάθεση των κλήρων), αν και καταργήθηκαν με τον α.ν431/1968, έχουν ακόμη και σήμερα εφαρμογή στις μεταβιβάσεις κλήρων, που έγιναν πριν από τη θέση σε ισχύ του ν. 431/1968 αφορούν δηλαδή τις μεταβιβάσεις κλήρων που έγιναν μέχρι και τις 22-5-1968. 68 Έτσι λοιπόν σύμφωνα με τον Αγροτικό Κώδικα για να πωληθεί έγκυρα ο αγροτικός κλήρος έπρεπε να τηρούνται οι παρακάτω αυστηρές προϋποθέσεις: Α) Η μεταβίβαση έπρεπε να αφορά ακέραιο τον κλήρο της οριστικής διανομής. Απαγορευόταν η μεταβίβαση κατατετμημένου κλήρου. Β) Έπρεπε να έχει γίνει προηγουμένως η μεταγραφή του παραχωρητηρίου (τίτλος κυριότητας του κλήρου) ή η μεταγραφή της βεβαιώσεως που όριζε το άρθρο 1& 11 του Α.Ν. 1722/1939. 69 Γ) Έπρεπε να έχει εξοφληθεί το οφειλόμενο τίμημα στο Δημόσιο ή την Αγροτική τράπεζα της Ελλάδος. Με το άρθρο 283 του ΑγρΚ οφειλές προς το Δημόσιο, Ειδικό Ταμείο Εποικισμού και την Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος, προερχόμενες από παραχωρήσεις κλήρων, οικοπέδων και οικημάτων προς αγροτική αποκατάσταση, που έγιναν μέχρι την ισχύ του ν. 18/1944 διαγράφηκαν. 70 Δ) Ο αγοραστής έπρεπε να έχει συγκεκριμένη ιδιότητα και ειδικότερα: να είναι καλλιεργητής, κτηνοτρόφος ή γεωργοκτηνοτρόφος ακτήμονας ή κάποιος που δεν ήταν κάτοχος επαρκούς κλήρου. Επιπλέον απαραίτητη προϋπόθεση ήταν ότι ο αποκτών δεν μπορούσε να αγοράσει έκταση πέραν των δύο κλήρων ή να έχει ιδιοκτησία άνω των 300 στρεμμάτων. Ο νόμος στο άρθρο 208 ΑγρΚ όριζε ως ποινή για την παραβίαση των παραπάνω προϋποθέσεων την ακυρότητα της δικαιοπραξίας. Η ανωτέρω ακυρότητα αναφερόταν στην δικαιοπραξία με την οποία γίνεται υπέρβαση του ορίου των δύο κλήρων ή των 300 στρεμμάτων, μόνο δηλαδή κατά το υπερβάλλον. Θεσπιζόταν με αυτόν τον τρόπο ένα μέσο καταπολέμησης της δημιουργίας μεγάλων αγροτικών ιδιοκτησιών και αναβιώσεως των «τσιφλικιών». Η ανωτέρω διάταξη, ωστόσο, εξαρχής ήταν προβληματική διότι κανένα όργανο στην πράξη δεν έλεγξε ποτέ τα ανωτέρω, ούτε και κάποιος από τους συμβαλλόμενους υπέβαλλε ποτέ δήλωση για τη συνδρομή των ανωτέρω προϋποθέσεων. Την παραπάνω ακυρότητα μπορούσε να προτείνει ο καθένας που έχει έννομο συμφέρον ακόμη και αυτός ο ίδιος 68 Παπαδόπουλος σελ. 496, ΟλΑΠ 568/1986, ΕλλΔνη 1987, σελ. 85, ΑΠ 674/1973 ΝοΒ 22, σελ. 64, 69 Παπαδόπουλος σελ. 496 70 Διατσίδης, «Η μεταβίβαση εποικιστικών ακινήτων», Αρμ 1997, σελ. 751 22

ο πωλητής αναζητώντας τον πωληθέντα κλήρο σύμφωνα με τις διατάξεις περί αδικαιολόγητου πλουτισμού. Ε) Αγοραστής επιτρεπόταν να είναι και μικροϊδιοκτήτης, δηλαδή κάποιος που είχε αγροτική ιδιοκτησία μέχρι δύο γεωργικούς κλήρους που να μην υπερβαίνουν όμως τα 300 στρέμματα. Η προϋπόθεση αυτή είναι μάλλον αντίθετη με την καθιερωμένη αντίληψη του μικροϊδιοκτήτη. Δεν μπορεί να θεωρηθεί «μικροϊδιοκτήτης» ο κάτοχος δύο κλήρων ή 300 στρεμμάτων. ΣΤ)) Επίσης αγοραστές μπορούσαν να ήταν και γεωπόνοι, μη δημόσιοι υπάλληλοι όμως, εφόσον αγόραζαν κλήρους που δεν ξεπερνούσαν τα 150 στρέμματα και στο σύνολο τα 500 (στρέμματα). Ζ) Αγοραστές μπορούσαν να είναι και πρώην ιδιοκτήτες - αυτοκαλλιεργητές μέσων ή μεγάλων κτημάτων των οποίων οι ιδιοκτησίες απαλλοτριώθηκαν αναγκαστικά υπέρ ακτημόνων, εφόσον και πάλι αγόραζαν κλήρους που δεν ξεπερνούσαν τα 150 στρέμματα και στο σύνολο τα 500 (στρέμματα). Η) Τέλος αγοραστές μπορούσαν να είναι και κληρούχοι από τους οποίους αφαιρέθηκε ο κλήρος με αναγκαστική απαλλοτρίωση για λόγους δημοσίας ωφέλειας όπως πχ κατασκευή βιομηχανιών, αεροδρομίων κ.λ.π.. Εύλογα επιτρεπόταν η μεταβίβαση κλήρων σε αυτούς εφόσον είχαν ιδιοκτησία και την έχασαν εξ αιτίας λόγων δημοσίου συμφέροντος και ανεξάρτητα από τη θέλησή τους. Άρση των απαγορεύσεων αυτών ή ορισμένων από αυτές ήταν δυνατό να γίνει (άρθρο 213 ΑγρΚ) με απόφαση του Υπουργού Γεωργίας ( με το άρθρο 1&1 του ν. 3200/1955 «περί Διοικητικής Αποκέντρωσης» η αρμοδιότητα του Υπουργού αναγνωρίστηκε και στον οικείο Νομάρχη στα πλαίσια ακριβώς της Διοικητικής Αποκέντρωσης) για κλήρους ή οικόπεδα που βρίσκονταν εντός εγκεκριμένων ρυμοτομικών σχεδίων πόλεων ή χωρίων ή σε περιοχές κατάλληλες για παραθερισμό. 71 Θα πρέπει ωστόσο να επισημανθεί ότι σε σχέση με το σύνολο των εποικιστικών ακινήτων της χώρας ο αριθμός των εντός εγκεκριμένων ρυμοτομικών σχεδίων πόλεων ή χωρίων ή σε περιοχές κατάλληλες για παραθερισμό, κλήρων ή οικοπέδων ήταν μικρός. 72 71 AΠ 180/2006 NOMOΣ, AΠ 1000/1996 ΕΕΝ 1998, σελ. 187, ΕφΑθ 10443/91 ΕλλΔνη 1995, σελ. 642 72 Διατσίδης, «Η μεταβίβαση εποικιστικών ακινήτων», Αρμ 1997, σελ. 750 23

Από την διοικητική αυτή (με πράξη του Υπουργού Γεωργίας ή του Νομάρχη) άρση των απαγορεύσεων και περιορισμών διαθέσεως του κλήρου και εφεξής δεν υπάρχει όπως γίνεται δεκτό- ούτε κλήρος, όπως εννοεί αυτόν ο αγροτικός νόμος ούτε αποκατάσταση ακτήμονα καλλιεργητή. 73 Ο κληρούχος διατηρεί απλώς στο πρόσωπό του την πλασματική νομή του άρθρου 79&2 του ΑγρΚ (για την πλασματική νομή θα αναφερθούμε στο επόμενο κεφάλαιο II «Η πλασματική νομή του κληρούχου», σελ. 27) αφού η διάταξη αυτή δεν είναι μεταξύ εκείνων που μπορούν διοικητικώς να αρθούν η οποία όμως με την εν ζωή έγκυρη διάθεση του κλήρου σε τρίτον χάνεται 74 γιατί η πλασματική νομή του κληρούχου δεν εκτείνεται και στους ειδικούς διαδόχους αυτού ( βλ. σελίδα 32). Για τα οικόπεδα ίσχυε διαφορετικό καθεστώς: σύμφωνα με το άρθρο 216 του ΑγρΚ ο κληρούχος μπορούσε να μεταβιβάσει την κυριότητα του οικοπέδου του εφόσον αφενός είχε και άλλο οικόπεδο στον συνοικισμό της αποκατάστασής του και αφετέρου δεν διέθετε γεωργικό κλήρο. 75 2. Μετά τον ν. 431/1968 ελεύθερη η μεταβίβαση των κλήρων. Παρά την ακαμψία και την αυστηρότητα των διατάξεων του Αγροτικού Κώδικα στη μεταβίβαση των κλήρων- που καθιστούσαν σχεδόν απαγορευτική τη μεταβίβαση των κλήρων - οι κληρούχοι αμέσως μόλις αποκαταστάθηκαν άρχισαν να μεταβιβάζουν τους κλήρους τους σε τρίτους, προέβαιναν δηλαδή σε (άκυρες) μεταβιβάσεις. Οι λόγοι που οδήγησαν τους κληρούχους στο να μεταβιβάσουν τους κλήρους τους ήταν πολλοί και όλοι σύμφυτοι με την ανθρώπινη φύση π.χ. γήρας, ασθένεια, ανάγκη μετοίκησης, ραθυμία κλπ. Οι παραπάνω δικαιοπραξίες κλήθηκαν ανώμαλες δικαιοπραξίες. Επειδή το θέμα αυτό έλαβε μεγάλες διαστάσεις (υπήρξε πληθώρα άκυρων μεταβιβάσεων από κληρούχους προς τρίτους ) η Πολιτεία κλήθηκε να αντιμετωπίσει την παραπάνω κατάσταση. Ιδιαίτερα προέκυψε πλήθος κληρονομικών ζητημάτων καθώς οι αγοραστές των κλήρων ( που τους νέμονταν για πολλά χρόνια με 73 ΑΠ 180/2006 ΝΟΜΟΣ. 74 Καράσης, Αγροτική νομοθεσία. Περιορισμοί της εξουσίας διαθέσεως του κληρούχου-πλασματική νομή αυτού (προϋποθέσεις και έννομη συνέπεια)-προϋποθέσεις προσβολής της ενστάσεως καταχρήσεως δικαιώματος (ΑΚ 281) το πρώτον ενώπιον του Εφετείου (ΚΠολΔ 269 παρ. 2 α ), ΧρΙΔ Ε/2005, σ. 73 75 Παπαδόπουλος σελ. 497 24

ελαττωματικό τίτλο) απεβίωσαν και κλήθηκαν στην κληρονομία των κλήρων οι κληρονόμοι τους. Τα νομοθετικά μέτρα που αναγκάστηκε να λάβει η Πολιτεία κινήθηκαν προς δύο κατευθύνσεις: Α. Καταρχήν προέβη στην καθιέρωση της ελεύθερης μεταβίβασης των κλήρων με τη θέσπιση του νόμου 431/1968 υπό τις ακόλουθες τρεις προϋποθέσεις: 1) Να έχει εκδοθεί και μεταγραφεί το οριστικό παραχωρητήριο 2) Να έχει εξοφληθεί το τυχόν οφειλόμενο προς το Δημόσιο τίμημα του κλήρου 3) Να μεταβιβάζονται ακέραιοι κλήροι δηλαδή εξακολουθούσε να υφίσταται η απαγόρευση κατάτμησης των τεμαχίων της οριστικής διανομής. 76 Με τη νέα αυτή νομοθεσία οι γεωργικοί κλήροι εξομοιώθηκαν, ως προς τη μεταβίβασή τους με τα κοινά αγροτεμάχια, διατηρήθηκε όμως η απαγόρευση της κατατμήσεώς τους. Η απαγόρευση κατάτμησης των κλήρων διατηρήθηκε μέχρι τις 22 Μαρτίου 2012 οπότε και καταργήθηκε με τον ν. 4061/2012 (άρθρο 37&1). Αφετηρία του α.ν. 431/1968 είναι η 23-5-1968 και δεν καταλαμβάνει αναδρομικά τις μεταβιβάσεις των κλήρων που έλαβαν χώρα μέχρι το παραπάνω χρονικό σημείο της έναρξης ισχύος του. 77 Συγκεκριμένα με τον α.ν 431/1968 (άρθρο 1&5) καταργήθηκαν τα άρθρα 208, 209, 210, 211, 212 παρ.1, 213 και 216 ΑγρΚ και με το άρθρο 1 αυτού επικράτησε η εκποίηση με δικαιοπραξίες εν ζωή ή οπωσδήποτε διάθεση των πάσης φύσεως κλήρων προς οιονδήποτε, υπό τις προϋποθέσεις που αναφέραμε παραπάνω. Οι τρεις αυτές προϋποθέσεις για τη μεταβίβαση κλήρων είναι ήδη άνευ αντικειμένου καθώς: Αφενός έχει εκδοθεί σχεδόν το σύνολο των οριστικών παραχωρητηρίων και αν δεν έχει μεταγραφεί ο τίτλος λαμβάνεται από τη Διεύθυνση Γεωργίας του Νομού αντίγραφο και μεταγράφεται επιμελεία παντός έχοντος έννομο συμφέρον. 78 76 ΑΠ 24/2017 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 100/2016 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 31/2015 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 142/2015 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 703/2015 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 1827/2015 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 2164/2014 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 1930/2014 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. 77 ΕφΑθ 10443/1991 ΕλλΔνη 36, σελ. 641, Καράσης, Αγροτική νομοθεσία. Περιορισμοί της εξουσίας διαθέσεως του κληρούχου-πλασματική νομή αυτού (προϋποθέσεις και έννομη συνέπεια)- Προϋποθέσεις προσβολής της ενστάσεως καταχρήσεως δικαιώματος (ΑΚ 281) το πρώτον ενώπιον του Εφετείου (ΚΠολΔ 269 παρ. 2 α ), ΧρΙΔ Ε/2005, σ. 73 25

Αφετέρου όσον αφορά την εξόφληση του οφειλόμενου τιμήματος του κλήρου στο δημόσιο, η προϋπόθεση αυτή κατ ουσίαν δεν υφίσταται καθώς οι σχετικές οφειλές έχουν διαγραφεί. 79 Ειδικότερα με το άρθρο 283 ΑγρΚ οφειλές προς το Δημόσιο, Ειδικό Ταμείο Εποικισμού ή και την Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος, προερχόμενες από παραχωρήσεις κλήρων, οικοπέδων και οικημάτων προς αγροτική αποκατάσταση, που διενεργήθηκαν μέχρι την ισχύ του Ν 18/1944, διαγράφηκαν. Σχετική με τη διαγραφή είναι και η υπ αριθ. 40189/13.3.1948 απόφαση του Υπουργού Γεωργίας. Με το άρθρο 21 Ν 1644/1986 διαγράφηκαν και οφειλές κληρούχων που αποκαταστάθηκαν μέχρι την 25.8.1986. Τέλος ο ν. 4061/2012 (άρθρο 37&1) κατήργησε και την απαγόρευση κατάτμησης των κλήρων κατά τη μεταβίβασή τους τα οποία πλέον έχουν εξομοιωθεί πλήρως με τα αγροτεμάχια. Β. Αφετέρου προέβη στην κύρωση των άκυρων μεταβιβάσεων με βασικό νομοθέτημα το ν.δ. 3958/1959 η εφαρμογή του οποίου έχει παραταθεί με διαδοχικούς νόμους 80 καθιερώνοντας έτσι τον θεσμό της επικύρωσης ανώμαλης δικαιοπραξίας 81. Πρόκειται για τρόπο θεραπείας των άκυρων μεταβιβάσεων που έλαβαν χώρα με (άκυρα) ιδιωτικά ή δημόσια έγγραφα. Όσον αφορά τα προσύμφωνα μεταβίβασης κλήρων που είχαν συνταχθεί με δημόσια ή ιδιωτικά έγγραφα, το ν.δ. 3959/1958 προέβη στην άρση των περιορισμών που είχε επιβάλλει η εποικιστική νομοθεσία. Επιτράπηκε δηλαδή η ελεύθερη κατάρτιση του οριστικού συμβολαίου. 82 II. Η ΠΛΑΣΜΑΤΙΚΗ ΝΟΜΗ ΤΟΥ ΚΛΗΡΟΥΧΟΥ ( ΑΡΘΡΟ 79 &2 ΑΓΡΚ) 1. Έννοια και χαρακτηριστικά της πλασματικής νομής. Αποκλίσεις από τον ΑΚ. Μοναδική στο δίκαιό μας είναι η καθιέρωση με το άρθρο 79 παρ.2 του Αγροτικού Κώδικα της πλασματικής νομής του κληρούχου. 83 78 Κωτούλας Ι. «Το Δίκαιο της κατάτμησης των γεωτεμαχίων», εκδόσεις Σάκκουλα 2009, σελ. 20. 79 Παπαστερίου σελ. 134, Κωτούλας σελ. 20 80 Βλ. Κεφάλαιο τρίτο σελ. σελ. 45 επ. 81 Βλ. τρίτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας. 82 Διατσίδης, «Η μεταβίβαση εποικιστικών ακινήτων», Αρμ 1997, σελ. 753 83 Ν. Τσάκος, «Η προστασία του κληρούχου νομέα κατά το άρθρο 79&2 ΑΓΡΚ», Αρμ 1987, σελ. 374, Α. Γεωργιάδης «Εμπράγματο Δίκαιο, εκδόσεις Σάκκουλα 2010, σελ. 521, Κωτούλας «Το δίκαιο της 26

Συγκεκριμένα το άρθρο 79 παρ.2 ΑγρΚ ορίζει ότι : «Oι κατά τον Αγροτικόν Νόμο ως και οι υπό της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων ή του Δημοσίου ως διαδόχου ταύτης εν γένει αποκατασταθέντες και αποκαθιστάμενοι κληρούχοι γηγενείς και πρόσφυγες από της εγκαταστάσεως των εις τον χορηγηθέντα ή χορηγούμενον αυτοίς κλήρον θεωρούνται καλής πίστεως νομείς του κλήρου τούτου και προστατεύονται κατά πάσης διαταράξεως ή αποβολής είτε διοικητικώς είτε και δια των περί νομής παραγγελμάτων και αγωγών». Η προστασία της νομής του κληρούχου επί του κλήρου του αρχικά ήταν διττή: διοικητική και δικαστική (79&2 ΑγρK). 84 Η διοικητική προστασία συνίστατο στο ότι ο Υπουργός Γεωργίας ή ο Γενικός Διοικητής διέτασσαν την επανεγκατάσταση στον κλήρο του αποβληθέντος κληρούχου και την πρόληψη κάθε μελλούσης διατάραξης. Στη συνέχεια δυνάμει των άρθρ. 1 και 2 &5 του από 2.9.1950 β.δ. η αρμοδιότητα αυτή μεταβιβάστηκε στους Νομάρχες. Η αρμοδιότητα όμως αυτή της διοίκησης να επανεγκαθιστά στη νομή του κλήρου τους αποβληθέντες κληρούχους κρίθηκε αντισυνταγματική διότι η επίλυση ιδιωτικών διαφορών από όργανα της Διοίκησης αντίκειται στην από το Σύνταγμα καθιερούμενη αρχή της διακρίσεως των εξουσιών. 85 Ως γνωστόν οι διαφορές μεταξύ ιδιωτών - και τέτοιοι είναι τόσο ο κληρούχος όσο και ο αποβαλών- δεν γίνεται να αφαιρούνται από την αρμοδιότητα των τακτικών δικαστηρίων στην οποία ανήκουν και να ανατίθενται στη διοίκηση. 86 Κατά την έννοια του άρθρου 79&2 ΑγρΚ καθιερώνεται από το νόμο πλάσμα νομής 87 σύμφωνα με το οποίο ο αποκατασταθείς κληρούχος από της εγκαταστάσεώς του στον χορηγηθέντα κλήρο θεωρείται σαν καλής πίστεως νομέας κατάτμησης των γεωτεμαχίων», εκδόσεις Σάκκουλα 2009, σελ. 8,Καραμανώλης, «Μελέτες αγροτικής νομοθεσίας», σελ.11, 84 Καραμανώλης σε σχόλιο στην υπ αριθμ. ΠρΛαρ 840/1962, ΝοΒ έτος 10 ο, σελ. 926. 85 Ολ ΣτΕ 574/1954 ΝοΒ 2 σελ. 613 86 Διατσίδης «Η μεταβίβαση εποικιστικών ακινήτων», Αρμ 1997, σελ. 748, Καραμανώλης, «Μελέτες αγροτικής νομοθεσίας», σελ.18, 87 Από τη νομολογία βλ. ΑΠ 8/2001 Β Τακτική Ολομέλεια ΕλλΔ/νη 2001 σελ. 382, ΑΠ 100/2016 ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 1189/2012 ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 613/2012 ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 1134/2011 ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 1173/2011 ΧρΙΔ 2012 σελ. 268, ΑΠ 232/1984, ΝοΒ 1985, σελ. 263, ΑΠ 242/81 ΝοΒ 29 σελ. 1478, ΑΠ 41/1953, EEN έτος κ σελ. 440, ΕφΘες 2149/2012 Αρμ 2013 σελ. 1861, από τη θεωρία βλ. Ν. Τσάκος, «Η προστασία του κληρούχου νομέα κατά το άρθρο 79&2 ΑΓΡΚ», Αρμ 1987, σελ. 374, Α. Γεωργιάδης «Εμπράγματο Δίκαιο, εκδόσεις Σάκκουλα 2010, σελ. 521, Κωτούλας «Το δίκαιο της κατάτμησης των γεωτεμαχίων», εκδόσεις Σάκκουλα 2009, σελ. 8. 27