Mσρτώ Γραγώνα-Μονάτοσ Ο Αριστοτέλης τότε και τώρα: Από τη Φύση, στον Λόγο και τον Άνθρωπο. Μπνξεί ν αηψλαο πνπ άξρηζε κε ηε γέλλεζε ηνπ Πεξηθιή θαη ηειείσζε ζρεδφλ κε ην ηέινο ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ Πνιέκνπ λα νλνκάζηεθε «Υξπζνχο αηψλαο» ηεο Αζελατθήο Γεκνθξαηίαο. Καη κπνξεί ε ιεγφκελε «αλαθάιπςε ηνπ πλεχκαηνο» κε ηα πξψηα θηινζνθηθά εξσηήκαηα πνπ θέξεηαη λα έζεζε ν πξψηνο «θπζηνιφγνο» Θαιήο ζηηο απαξρέο ηνπ η αηψλα λα κελ έθιεηζε πνηέ, φκσο ε θνξχθσζε ηνπ ελδηαθέξνληνο ηεο θηινζνθίαο γηα ηνλ άλζξσπν, φπσο ηελ ελλννχκε θαη ζήκεξα, ζθξαγίδεηαη απφ ηε ζπάληα ζπγθπξία ηεο ηδεψδνπο ζρέζεο δαζθάινπ-καζεηή πνπ απνηέιεζε ε κνλαδηθή ζηελ ηζηνξία ηεο θηινζνθίαο ζχκπησζε ηεο ηξηάδαο σθξάηε- Πιάησλα-Αξηζηνηέιε. Σα 150 πεξίπνπ ρξφληα πνπ δηέξξεπζαλ απφ ηε γέλλεζε ηνπ σθξάηε (469 π.υ.) κέρξη ην ζάλαην ηνπ Αξηζηνηέιε (322 π.υ.) έδεζε ε Διιάδα, θπξίσο ε Αζήλα, κηα αλεπαλάιεπηε πλεπκαηηθή παλδαηζία φπσο κπνξεί λα ην δηαπηζηψζεη θάπνηνο απφ ην ζθξίγνο ηεο θηινζνθίαο ζηνλ πεξίθεκν πίλαθα ηνπ Ραθαήι «Η ρνιή ησλ Αζελψλ» ζην Βαηηθαλφ (1509-15100). ην έξγν απηφ κάιηζηα ζην θέληξν βξίζθεηαη ν Πιάησλ πνπ δείρλεη κε ην δάρηπιν ηνλ νπξαλφ ή ηνλ ππεξνπξάλην ηφπν ησλ ηδεψλ ηνπ ελψ δίπια ηνπ ν Αξηζηνηέιεο ζηξέθεη αλνηρηή ηελ παιάκε ηνπ ζηε γε, ζαλ γηα λα ηε ρατδέςεη, λα ηελ αδξάμεη ή λα ηελ δηαπαηδαγσγήζεη. Απφ ηνλ πίλαθα απηφ ιείπεη ή δελ δηαθξίλεηαη-- ν σθξάηεο. Απηφο, φκσο, επηβηψλεη φρη κφλν ζηηο θαξδηέο θαη ζην πλεχκα ησλ πξσηαγσληζηψλ ηεο ρνιήο, αιιά θαη φισλ ζρεδφλ ησλ επηγφλσλ ηνπ θηινζφθσλ, ησλ ιεγφκελσλ κηθξψλ σθξαηηθψλ, σθξαηηθψλ ή Μεηαζσθξαηηθψλ. Γηαηί ε ζηξνθή απφ ηε Φχζε θαη ηνλ θφζκν ζηνλ άλζξσπν θαη ζηνλ Λφγν-- ηνλ νπνίν πξψηνο εγθαηέζηεζε ζηνλ θφζκν ν Ηξάθιεηηνο-- έγηλε κε ηνλ σθξάηε. Καη ν ιφγνο έγηλε ελδηάζεηνο ζην πλεχκα ηνπ Αλζξψπνπ, αλάρσκα ζηνλ ρατδεπηηθφ πξνθνξηθφ θαη ξεηνξηθφ ιφγν ησλ ζνθηζηψλ. Ο άλζξσπνο θαη ν ιφγνο ηνπ ζθξαγίδνπλ ηα 100 πεξίπνπ ρξφληα ηεο δξάζεο ησλ ζπνπδαίσλ απηψλ θηινζφθσλ, ηνλ «Χπςζούν αιώνα ηηρ απεηήρ» φπσο ηνλ απνθάιεζε ν Γψξεο θαιηζάο (1993). Γηαηί νη θηιφζνθνη απηνί, καδί ίζσο κε ηνλ ζπλνκήιηθν ηνπ 1
σθξάηε Γεκφθξηην (469) αιιά θαη ηνπο ζνθηζηέο, έθεξαλ ζην πξνζθήλην ηνλ άλζξσπν πνπ απνηέιεζε ηελ έγλνηα ησλ ηξηψλ κεγάισλ απηψλ αλζξσπνθεληξηθψλ θηινζφθσλ ηεο Αζήλαο, παξάιιεια κε ηελ επηκέιεηα ηεο ςπρήο πνπ θήξπμε ν σθξάηεο κε ηε καηεπηηθή ηνπ κέζνδν, κε ηελ ςχρσζε ηνπ Πιάησλα γηα ηηο ηδέεο θαη ηα Μαζεκαηηθά θαη ην ελδηαθέξνλ ηνπ Αξηζηνηέιε γηα φιεο ζρεδφλ ηηο ηφηε εθθνιαπηφκελεο θπξίσο απ απηφλ επηζηήκεο. ηνπο δχν ηειεπηαίνπο απηνχο θηινζφθνπο απηνχο δηαβάδνπκε έλα ππφδεηγκα καζεηψλ πνπ ηίκεζαλ αιιά θαη κε ηνλ ηξφπν ηνπο ν θαζέλαο ηνπο μεπέξαζαλ ηνλ δάζθαιφ ηνπο. ην πξφζσπν ηνπ Αξηζηνηέιε, σζηφζν, πνπ έρσ ηελ ηηκή θαη ηε ραξά λα θνπβεληηάζσ ζήκεξα καδί ζαο, ηνπ ζρνιάξρε ηνπ Λπθείνπ, πνπ δελ αμηψζεθε ηνλ ηίηιν ηνπ Αζελαίνπ πνιίηε, έρνπκε έλα θηιφζνθν, πνπ ηίκεζε θαη φινπο ζρεδφλ ηνπο πξνγελέζηεξνπο νκφηερλνχο ηνπ, θηινζφθνπο ηεο θχζεο, γηαηί θαη ν ίδηνο έηαμε ζθνπφ ηνπ λα απνθξππηνγξαθήζεη φια ηα κπζηηθά ηεο, Καη ηηκήζεθε ν ίδηνο αθφκε θαη ζην ιεγφκελν «ζθνηεηλφ» Μεζαίσλα ηφζν απφ ηνπο Έιιελεο ηνπ Βπδαληίνπ θαη ηνπο ζρνιαζηηθνχο ηεο Γχζεο, φζν θαη απφ αιινεζλείο (θπξίσο Άξαβεο) πνπ κεηέθξαζαλ θαη δηέδσζαλ θαη ζρνιίαζαλ ηα έξγα ηνπ. Καη εμαθνινπζεί λα ηηκάηαη αθφκε θαη ζηελ επνρή καο πνπ εγθνιπψζεθε ην ππξεληθφ κέξνο ηεο εζηθήο θηινζνθίαο ηνπ: ηνλ νξζνινγηζκφ ηνπ θαη θπξίσο ηελ έκθαζε ζηελ αξεηή θαη ηηο αξεηέο. Ίζσο ε επηζηεκνληθή ζθέςε ηεο Αλαγέλλεζεο θαη ησλ Νέσλ ρξφλσλ, ε ζπκβνιηθή ινγηθή θαη θπξίσο ε ηερλνινγηθή έθξεμε ησλ ηειεπηαίσλ εηψλ λα πεξηζσξηνπνίεζαλ κεξηθά επηζηεκνληθά επηηεχγκαηα ηνπ Αξηζηνηέιε, φκσο ε εζηθή θηινζνθία ηνπ ζπδεηείηαη αθφκε επξχηαηα ζηελ επνρήο καο, θαη παξαιιαγέο ηεο αλαβηψλνπλ ζε αξθεηά ζχγρξνλα ξεχκαηα ηεο εζηθήο ηδηαίηεξα θηινζνθίαο, αθφκε θαη ηεο κεηαεζηθήο, αιιά θαη ηεο εθαξκνζκέλεο εζηθήο. Μπνξεί ινηπφλ λα αγαπάεη θαλείο βαζχηαηα ηνλ σθξάηε, ηνλ ήξσα ηεο θηινζνθίαο, πνπ ζπζηάζηεθε γηα ράξε ηεο, λα πνλά κε ηε κνίξα ηνπ θαη λα ηνλ βιέπεη αθφκε σο ηνλ άγην ηεο θηινζνθίαο, λα ζαπκάδεη ηνλ πνηεηή-ινγνηέρλε θαη θνξπθαίν κεηαθπζηθφ θηιφζνθν Πιάησλα, αιιά απνθαιχπηεηαη εθζηαηηθφο κπξνζηά ζην πνιπδηάζηαην δηεπηζηεκνληθφ θαη θηινζνθηθφ πλεχκα ηνπ Αξηζηνηέιε, ηνπ νπνίνπ ε εζηθή θηινζνθία ηδηαίηεξα απνηειεί πνιπζρηδή πεγή έκπλεπζεο θαη ζηελ επνρή καο, φπσο καξηπξεί θαη ην θίλεκα ηνπ Νέναξηζηνηειηζκνχ.. 2
Μπνξεί αθφκε πξψηνο ν σθξάηεο, παηέξαο ηεο εζηθήο, φπσο καο ιέεη επηγξακκαηηθά ν Κηθέξσλαο αιιά θαη ν ίδηνο ν Αξηζηνηέιεο, λα έζεζε ζε παξέλζεζε ηε θηινζνθία ηεο θχζεο, λα θαηέβαζε ηε θηινζνθία απφ ηνλ νπξαλφ ζηε γε, λα ηελ έκπαζε κέζα ζηελ πφιε, ζηα ζπίηηα, ζηα εξγαζηήξηα θαη ζηελ αγνξά, θαη λα ηελ είδε σο επηκέιεηα εαπηνχ θαη σο απάληεζε ζηα εξσηήκαηα «πψο βησηένλ» θαη σο «φληηλα ηξφπνλ ρξε δελ», λα ηελ είδε, δειαδή, φπσο καο ιέεη ν Αιέμαλδξνο Νερακάο, σο «ηέρλε ηνπ βίνπ». Μπνξεί ν Πιάησλ λα αλέβαζε ηελ εζηθή θηινζνθία ζηνλ ππεξνπξάλην ηφπν ησλ ηδεψλ θαη λα απνζέσζε ηελ «ηδέα ηνπ αγαζνχ», φκσο ν Αξηζηνηέιεο θαηαπηάζηεθε κε ην «αλζξψπηλν αγαζφ», κε ην αγαζφ πνπ αθνξά ηνλ θαζεκεξηλφ άλζξσπν θαη πνιίηε σο ινγηθφ, πνιηηηθφ αιιά θαη βηνινγηθφ φλ. Γηα ηνχην θαη αλαδήηεζε επαλεηιεκκέλσο ηε ζηήξημε, αλ φρη ηε ζεκειίσζε ηεο εζηθήο ηνπ ζηελ ηαηξηθή θαη θαηαπηάζηεθε λα θαζνξίζεη ην «έξγνλ ηνπ αλζξψπνπ» σο πνιηηηθνχ δψνπ θαη θπξίσο σο δψνπ «ιφγνλ έρνληνο». Η νξζνινγηθφηεηα ηνπ αλζξψπνπ θαη θπξίσο ε θεληξηθφηεηα ηεο έλλνηαο ηεο αξεηήο ζην βίν ηνπ, δηαζθάιηζε ηελ επηθαηξφηεηά ηνπ ζηελ ζχγρξνλε εζηθή θηινζνθία, πνπ είδε ηελ εζηθή θηινζνθία ηνπ είηε σο εζηθή ηνπ νξζνχ ιφγνπ (ethics of right reason: Frankena-Dryer) είηε σο κνληέιν γηα πνηθίιεο παξαιιαγέο ηεο ζχγρξνλεο αξεηνθξαηηθήο εζηθήο (virtue ethics). Ώζηε δελ εηπψζεθε αζηήξηθηα πξηλ ιίγα ρξφληα φηη «ε Ομθφξδε θηινζνθεί καδί κε ηνλ Αξηζηνηέιε». 1. Όπσο ζα ζπλεηδεηνπνηήζαηε απφ ηνλ ηίηιν ηεο νκηιίαο κνπ θαη απ φζα είπα κέρξη ηψξα, ζα επηθεληξψζσ ινηπφλ ηελ νκηιία κνπ ζηελ εζηθή θηινζνθία ηνπ Αξηζηνηέιε θαη ηελ επηβίσζή ηεο ζηε ζχγρξνλε επνρή ζην πιαίζην ηεο εηδηθφηεηάο κνπ. Δπεηδή, φκσο ην ζπνπδαίν απηφ ίδξπκα ζην νπνίν βξηζθφκαζηε ζήκεξα κνπ έθαλε ηε κεγάιε ηηκή λα θάλσ ηελ πξψηε νκηιία ηεο ζεηξάο ησλ δηαιέμεσλ-καζεκάησλ πνπ ζα αθνινπζήζνπλ, φπνπ γηα ηα θπξηφηεξα επηζηεκνληθά θαη ινγηθά έξγα ηνπ Αξηζηνηέιε θαζψο θαη γηα ηε κεηαθπζηθή ηνπ ζα κηιήζνπλ άιινη άμηνη ζπλάδειθνη, εηδηθνί ζηνπο ρψξνπο εθείλνπο, ζεψξεζα απαξαίηεην λα ζαο μαλαζπκίζσ ηνλ Αξηζηνηέιε κε κεξηθά εηζαγσγηθά γηα ηε δσή θαη ηα έξγα ηνπ. Δπεηδή ε αξηζηνηειηθή βηβιηνγξαθία είλαη ηεξάζηηα, ηα ιίγα ζηνηρεία γηα ην βίν θαη ην έξγν ηνπ, γηα ζα ηα αληιήζσ θπξίσο απφ ηνλ Γηνγέλε ηνλ Λαέξηην ν 3
νπνίνο ηνλ Γ αηψλα κ. Υ. έγξαςε ην θάπσο γξαθηθφ θαη αλεθδνηνινγηθφ, αιιά θαη πνιχ ρξήζηκν γηα ηνπο κεηαγελέζηεξνπο βηβιίν Βίοι Φιλοζόθυν. Ο Αξηζηνηέιεο, γηφο ηνπ Νηθνκάρνπ θαη ηεο Φαηζηηάδνο, γελλήζεθε καθξηά απφ ηελ Αζήλα, ζηα ηάγεηξα ηεο Μαθεδνλίαο ην 384 π.υ.. Ο παηέξαο ηνπ, πξνζσπηθφο γηαηξφο θαη θίινο ηνπ Ακχληα, βαζηιηά ηεο Μαθεδνλίαο, ήηαλ απφγνλνο ηνπ Μαράνλα, γηνπ ηνπ Αζθιεπηνχ θαη αλήθε ζηε ζπληερλία ησλ Αζθιεπηαδψλ, ζεξαπφλησλ ηνπ ζενχ ηεο ηαηξηθήο Αζθιεπηνχ. Τπνζηεξίδεηαη κάιηζηα φηη ν Αξηζηνηέιεο σο Αζθιεπηάδεο κπήζεθε απφ κηθξφο ζηηο αξρέο ηεο ηαηξηθήο ηέρλεο θαη γηα ην ιφγν απηφ ζηξάθεθε ζηελ εκπεηξηθή έξεπλα. Ίζσο γη απηφ, πηζηεχσ, ν Αξηζηνηέιεο δελ αηζζάλζεθε ηελ αλάγθε λα επηθεληξψζεη ην εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ ηνπ ζηελ ηαηξηθή, γηαηί απηή ζηελ επνρή ηνπ είρε ήδε ζπγθξνηεζεί ζε θαζηεξσκέλε ηερλν-επηζηήκε, ψζηε λα ρξεζηκνπνηείηαη ζπρλά σο παξαδεηγκαηηθή ηέρλε ηφζν απφ ηνλ Πιάησλα, φζν θαη θπξίσο απφ ηνλ ίδην. Όπσο έδεημα ζε πεξπζηλή κνπ δηάιεμε ζην Γηεπηζηεκνληθφ Κέληξν ησλ Αξηζηνηειηθψλ Μειεηψλ ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαινλίθεο, γηα ηνλ Αξηζηνηέιε θαη ηελ ηαηξηθή, ν θηιφζνθνο απηφο θαηέθεπγε ζπζηεκαηηθά ζηελ ηαηξηθή, σο κε αθξηβνινγηθή ηερλν-επηζηήκε, γηα λα ζεκειηψζεη πνιιά ζηνηρεία ηεο εζηθήο ηνπ, αλαθέξνληάο ηνλ Ιππνθξάηε ζηα Πολιηικά ηνπ σο πνιχ ζπνπδαίν γηαηξφ (1326 α 15). Έηζη, θαίηνη αζρνιήζεθε εξεπλεηηθά κε φινπο ζρεδφλ ηνπο θιάδνπο ηνπ επηζηεηνχ, κε ηνλ άλζξσπν θαη ηελ ςπρή ηνπ, κε ηα δψα θαη ηα θπηά, ζεσξείηαη κάιηζηα ν ζεκαληηθφηεξνο βηνιφγνο φισλ ησλ επνρψλ, δελ επηθέληξσζε ην εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ ηνπ ζηελ ηαηξηθή θαη ηα καζεκαηηθά-- ρψξν πνπ θαιιηεξγνχζε ε Αθαδεκία-- θαίηνη ζεσξείηαη δηθή ηνπ ζπκβνιή ην δφγκα ησλ ηεζζάξσλ βαζηθψλ πνηνηήησλ: ηνπ ζεξκνχ, ηνπ ςπρξνχ, ηνπ πγξνχ θαη ηνπ μεξνχ, πνπ ήηαλ ζεκαληηθέο γηα ηελ ηζνξξνπία θαη ηελ νκνηφζηαζε ζηελ πεξηνρή ηεο ηαηξηθήο. Ο Αξηζηνηέιεο, θεδεκνλεπφκελνο απφ ηνλ Πξφμελν φηαλ έραζε ηνπο γνλείο ηνπ, έιαβε ηελ εγθχθιηα παηδεία ζηε Μαθεδνλία φπνπ σο κέινο εχπνξεο ηαηξηθήο νηθνγέλεηαο απέθηεζε ηελ θαιχηεξε γηα ηελ επνρή ηνπ κφξθσζε, εμνηθεηψζεθε κε ηελ επηζηεκνληθή γξακκαηεία, πξέπεη λα δηάβαζε θαη θάπνηνπο δηαιφγνπο ηνπ Πιάησλα θαη λα γνεηεχζεθε απφ ηε θηινζνθία ηνπ. ηα 17 ηνπ ήιζε γηα ζπνπδέο ζηε δεκνθξαηηθή Αζήλα, πνπ κεηά ηνπο πεξζηθνχο πνιέκνπο είρε γίλεη ην κνξθσηηθφ θέληξν ηεο Διιάδαο απφ 4
θαιιηηερληθή, επηζηεκνληθή θαη πλεπκαηηθή άπνςε, θαη γξάθηεθε ζηελ πιαησληθή Αθαδεκία, θεκηζκέλν αλψηαην ίδξπκα ηεο επνρήο, θνηηίδα ηψξα πηα ηεο επηζηήκεο θαη θπξίσο κηαο «αζελατθήο θηινζνθίαο» ζηε ζπλνηθία ηνπ Κεξακεηθνχ. ηελ Αθαδεκία έκεηλε 20 ρξφληα. Γηαςεχζηεθε σζηφζν ζηηο πξνζδνθίεο ηνπ, γηαηί δελ έγηλε ζρνιάξρεο ηεο κεηά ην ζάλαην ηνπ Πιάησλα (347) εθφζνλ πξνηηκήζεθε ν αλεςηφο ηνπ Πιάησλα πεχζηππνο θαη αξγφηεξα ν Ξελνθξάηεο. Καηά ηελ εθεί ζεηεία ηνπ ιάκβαλε ελεξγφ κέξνο θαη έπαηδε επνηθνδνκεηηθφ ξφιν ζηηο ζρεηηθέο θηινζνθηθέο ζπδεηήζεηο. Καη, φπσο έρεη ππνζηεξηρζεί ζρεηηθά θπξίσο κε ηα χζηεξα πιαησληθά έξγα, έθαλε ηνλ Πιάησλα λα δηαθνξνπνηήζεη ζε κεξηθά ζεκεία ην ζχζηεκά ηνπ, φπσο ίζσο πξνθχπηεη απφ ηνλ πιαησληθφ δηάινγν Παπμενίδη θαη απφ ηελ απνπζία ηεο ζεσξίαο ησλ ηδεψλ ζηνπο Νόμοςρ. Σν 347 εμάιινπ επηθξαηνχζε ζηελ Αζήλα ην αληη-καθεδνληθφ θφκκα θαη ν Αξηζηνηέιεο θαηέθπγε ζηνλ θίιν ηνπ Δξκεία, εγεκφλα ηνπ Αηαξλέα θαη ζηελ Άζζν ηεο Σξσάδαο, φπνπ ίδξπζε ζρνιή ζπγαηξηθή ηεο Αθαδεκίαο. ηε κλήκε ηνπ Δξκεία κάιηζηα αθηέξσζε θαη ηνλ πεξίθεκν Ύκλν ηνπ ζηελ αξεηή. Σν 345 πεγαίλεη ζηε Μπηηιήλε θαη ζπλεξγάδεηαη κε ηνλ Θεφθξαζην ζηε ζπιινγή βηνινγηθψλ δεδνκέλσλ θαη ζε δσνινγηθέο έξεπλεο. Σν 343 πξνζθαιείηαη απφ ηνλ Φίιηππν ζηελ Μίεδα ή ζηελ Πέιια, γηα λα αλαιάβεη ηελ αγσγή ηνπ ηφηε δεθαηξηάρξνλνπ Αιέμαλδξνπ θνληά ζηνλ νπνίν έκεηλε κέρξη πνπ απηφο μεθίλεζε ηελ εθζηξαηεία ηνπ ζηελ Αζία. Όπσο επηζεκαίλεη ν ζπλάδειθνο Κάιθαο ζηε ζπνπδαία κνλνγξαθία ηνπ γηα ηνλ Αξηζηνηέιε (ζει. 46), ν Αξηζηνηέιεο δελ επεξέαζε ηνλ Αιέμαλδξν ζηελ πξνζπάζεηα ζπλχπαξμεο Διιήλσλ θαη «βαξβάξσλ» ζην ίδην πνιηηηθφ θαη λνκηθφ θαζεζηψο, γηαηί πίζηεπε ζηελ αλσηεξφηεηα ησλ Διιήλσλ. Σν 335 επέζηξεςε ζηελ Αζήλα θαη ίδξπζε ηε δηθή ηνπ θηινζνθηθή ζρνιή ζην Λχθεην αθηεξσκέλε ζηηο Μνχζεο. Η ρνιή νλνκάζηεθε Πεξηπαηεηηθή είηε γηα ηηο ηνέο ηεο είηε γηαηί νη ζπδεηήζεηο γίλνληαλ ελψ πεξηπαηνχζαλ, είηε απφ ην πεξηζηχιην ζην νπνίν ζπλαληηφληαλ. Γηέζεηε κεγάιε βηβιηνζήθε θαη εθεί γξάθηεθαλ πνιιά απφ ηα ζπγγξάκκαηά ηνπ, θπξίσο σο δηδαθηηθά εγρεηξίδηα. Ο ίδηνο είρε δεκνζηεχζεη ειάρηζηα έξγα, ηα νπνία καο ζψδνληαη απνζπαζκαηηθά. Σα ινηπά ήηαλ ζεκεηψζεηο θαη εγρεηξίδηα γηα ηε δηδαζθαιία ηνπ, ζηα νπνία επαλεξρφηαλ κε δηνξζψζεηο θαη ηα νπνία δεκνζηεχηεθαλ πνιχ αξγφηεξα. Μεηά ην ζάλαην ηνπ Αιέμαλδξνπ ην 323, ν Αξηζηνηέιεο θαηεγνξήζεθε απφ ηελ αληη-καθεδνληθή θαηξία γηα αζέβεηα, θαη θαηέθπγε 5
ζηε Υαιθίδα ζ έλα θηήκα ηεο κεηέξαο ηνπ, γηα λα κελ θάλνπλ νη Αζελαίνη ην ίδην έγθιεκα θαηά ηεο θηινζνθίαο πνπ έθαλαλ γηα ηνλ σθξάηε. Πέζαλε εθεί ζε ειηθία κφιηο 63 εηψλ είηε απφ θάπνηα επηδεκία είηε πίλνληαο κάιινλ θαηά ιάζνο έλα δειεηεξηψδεο θπηφ (αθφληηνλ-θνηλψο ζθνξπίδη). Δλδεηθηηθή γηα ην ήζνο ηνπ ππήξμε ε δηαζήθε ηνπ πνπ καο ζψδεη ν Γηνγέλεο ν Λαέξηηνο. Ο ίδηνο ηζηνξηθφο, ζηελ αξρή ηεο βηνγξαθίαο ηνπ θηινζφθνπ, καο δίλεη κηα ραξαθηεξηζηηθή πεξηγξαθή ηεο εκθάληζήο ηνπ: Λέεη: Ο Αξηζηνηέιεο ήηαλ ηξαπιφο, αδχλαηνο κε κηθξά κάηηα, ληπλφηαλ επίζεκα, θνξνχζε δαρηπιίδηα θαη είρε θνληά καιιηά. ρεηηθά κε ηα ζπγγξάκκαηά ηνπ ν Γηνγέλεο καο παξαζέηεη πεξίπνπ 150 ηίηινπο θαη αλάγεη ηνλ αξηζκφ ησλ ζηίρσλ ηνπ έξγνπ ηνπ ζε 44 κπξηάδεο θαη 5.270. Ο Αξηζηνηέιεο ήηαλ πξάγκαηη πνιπγξαθφηαηνο, αθνχ θαηά ηνλ Γηνγέλε ηα αλακθίιεθηα ζπγγξάκκαηά ηνπ αλάγνληαλ ζε ηεηξαθφζηα (V 34). Πξνθαλψο δελ πξέπεη λα είρε ππφςε ηνπ ηελ έθδνζή ηνπο απφ ηνλ Αλδξφληθν ηνλ Ρφδην ν νπνίνο ηνπο έδσζε ηε κνξθή κε ηελ νπνία θαζηεξψζεθαλ. 2. ρεηηθά κε ηα έξγα ηνπ Αξηζηνηέιε ζπλέβε ην εμήο: Καηαξρήλ ν Αξηζηνηέιεο έγξαςε ειάρηζηα έξγα πξννξηζκέλα γηα δεκνζίεπζε θαη απεπζπλφκελα ζην επξχ θνηλφ, δειαδή θάπνηα πνηήκαηα θαη κεξηθνχο δηαιφγνπο πξνθαλψο θαηά ην πιαησληθφ πξφηππν. Απφ απηνχο, πνπ πξέπεη λα ήηαλ γξακκέλνη ζε πνιχ σξαίν χθνο, φπσο επηζεκαίλεη ν Κηθέξσλ επαηλψληαο ηελ θαιιηέπεηά ηνπ, ζψδνληαη κφλν κεξηθά απνζπάζκαηα ζε αλαθνξέο κεηαγελεζηέξσλ. Πξφθεηηαη γηα ηα έξγα: Εύδημορ, Πεπί θιλοζοθίαρ, Πεπί ιδεών, Πποηπεπηικόρ θαη Πεπί ηος αγαθού. Σνπ απνδίδνληαη αθφκε 158 ζπληάγκαηα ειιεληθψλ πφιεσλ απφ ηα νπνία έρεη δηαζσζεί κφλν ε Αθηγαίυν Πολιηεία, ν πάππξνο ηεο νπνίαο αλαθαιχθζεθε ην 1890. Η ηχρε ησλ έξγσλ ηνπ ήηαλ πεξηπεηεηψδεο. Οη δηάδνρνί ηνπ ζην Λχθεην, κεηέθεξαλ ηα ρεηξφγξαθά ηνπ ζηε θήςε ηεο Μηθξάο Αζίαο φπνπ έκεηλαλ ζακκέλα θαη μεραζκέλα γηα πεξίπνπ 200 ρξφληα, ελψ ηα βηβιία ηνπ, ρσξίο ηα ρεηξφγξαθά ηνπο, θαηέιεμαλ ζηε Βηβιηνζήθε ηεο Αιεμάλδξεηαο. Απηά ηα αλαδήηεζε ηνλ 1 ν αηψλα έλαο πινχζηνο Αζελαίνο βηβιηφθηινο ν Απειιηθψλ, ηα αγφξαζε θαη ηα έθεξε ζηελ Αζήλα. Καηά ηελ θαηάιεςε ηεο Αζήλαο ην 86 π.υ., ν χιιαο κεηέθεξε ηα ρεηξφγξαθα ζηε Ρψκε θαη 50 ρξφληα αξγφηεξα, έλαο εμαηξεηηθφο θηιφινγνο θαη ζαπκαζηήο ηνπ Αξηζηνηέιε, ν Αλδξφληθνο ν Ρφδηνο ηα εμέδσζε ελνπνηψληαο 6
ηα ζεκαηηθά, ζηε κνξθή πνπ ηα έρνπκε ζήκεξα θαη δίλνληαο ν ίδηνο ζε κεξηθά ηελ ηειηθή κνξθή ηνπο. Όπσο επηζεκαίλεη ν Κάιθαο, «ε έθηαζε ηνπ αξηζηνηειηθνχ έξγνπ είλαη ηξηπιάζηα ηνπ πιαησληθνχ. Πξφθεηηαη γηα έλα πιήξεο θηινζνθηθφ ζχζηεκα πνπ θαηαπηάλεηαη κε ηελ πξαγκαηηθφηεηα ζην ζχλνιφ ηεο. Έθηνηε, δειαδή 3 αηψλεο κεηά ην ζάλαηφ ηνπ, αξρίδεη ε κεγάιε δηάδνζε ηεο ζθέςεο ηνπ Αξηζηνηέιε».Όπσο είλαη γλσζηφ, πάλσ ζε απηά ηα ζπγγξάκκαηα ζηεξίρηεθε ε θηινζνθηθή ζθέςε ησλ Βπδαληηλψλ, αιιά θαη ησλ Διιήλσλ θηινζνθνχλησλ θαηά ηε κεηαβπδαληηλή πεξίνδν, ησλ Αξάβσλ (Αι Φαξάκπη, Αβηθθέλα θαη Αβεξφε), θαη ησλ ζρνιαζηηθψλ ηεο Γχζεο, ηδηαίηεξα ηνπ Θσκά ηνλ Αθηλάηε. (Summa Theologica, Summa contra Gentiles). Σν αξηζηνηειηθφ έξγν θαηαπηάλεηαη ζπζηεκαηηθά κε ηε Φχζε, ην ιφγν θαη ηνλ άλζξσπν, αιιά θαη ηνλ Θεφ, ηφζν ζηηο εζηθέο πξαγκαηείεο φζν θαη θπξίσο ζην βηβιίν Λ ησλ Μεηαθςζικών. Aμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ν Αξηζηνηέιεο θαζηέξσζε φρη κφλν ηε θηινζνθηθή αιιά θαη ηελ επηζηεκνληθή νξνινγία, κεγάιν κέξνο ηεο νπνίαο δηαηεξείηαη κέρξη ζήκεξα. Σα έξγα ηνπ θαηεγνξηνπνηνχληαη σο εμήο: Λογικά, ην ιεγφκελν «Οπγανον»: Καηηγοπίαι (απνθάλζεηο γηα ην νλ θαη ηα φληα), Πεπί επμηνείαρ (πξφηαζε θαη θξίζε), Τοπικά (δηαιεθηηθή ηέρλε, πηζαλνινγία), Πεπί ηυν ζοθιζηικών έλέγσυν (έιεγρνη ζνθηζκάησλ), Αναλςηικά ππόηεπα ( ζπιινγηζκφο), Αναλςηικά Ύζηεπα ( απφδεημε). Φσσικά-Βιολογικά: Φςζικά (ή Φςζική Άκπόαζιρ), Πεπί οςπανού, Πεπί γενέζευρ και θθοπάρ, Μεηευπολογικά, Πεπί ηα ζώα ιζηοπίαι, Πεπί ζώυν μοπίυν, Πεπί ζώυν γενέζευρ, Πεπί ζώυν ποπείαρ, Πεπί ζώυν κινήζευρ, Πεπί τςσήρ (Η πξψηε ςπρνινγία θαη θπζηνινγία) θαη ηα «Μικπά θςζικά». Μεταυσσικά-Οντολογικά: Τα μεηά ηα θςζικά (ή «πξψηε θηινζνθία, θπξηνιεθηηθά ην βηβιίν πνπ έξρεηαη κεηά ηα θπζηθά, δειαδή πνηθίιεο πξαγκαηείεο πνπ βξέζεθαλ πάλσ απφ ηε θπζηθή ηνπ, ή πξψηε ονηολογία, επηζηήκε ησλ πξψησλ αξρψλ, θξηηηθή ηζηνξία ησλ αξρψλ ηνπ θφζκνπ ησλ πξψησλ θπζηνιφγσλ, δειαδή ησλ ιεγφκελσλ πξνζσθξαηηθψλ. Δλψ ην βηβιίν Λ ησλ Μεηαθςζικών πεξηέρεη έλα είδνο ζενινγίαο, ηα βηβιία Μ θαη Ν απνηεινχλ θξηηηθή ηεο πιαησληθήο ζεσξίαο ησλ ηδεψλ θαη ηεο αξηζκνινγίαο). Ηθικά: [Ηθικά Μεγάλα], Ηθικά Εςδήμεια, Ηθικά Νικομάσεια, Πολιτικά: Πολιηικά ( ε πνιηηηθή θηινζνθία ηνπ) Αθηναίυν πολιηεία (ην κφλν πνπ δηαζψδεηαη απφ ηε ζπιινγή ηνπ ησλ 158 πνιηηεπκάησλ) 7
Ρητορική και Ποιητική : Ρηηοπική Τέσνη, Πεπί ποιηηικήρ (θηινινγηθέο θαη ινγνηερληθέο κειέηεο-- θπξίσο πεξί ηξαγσδίαο--, αηζζεηηθή θαη ινγνηερληθή θξηηηθή). 3. Όπσο εμήγεζα, ζηελ εηζαγσγηθή απηή νκηιία ζα καο απαζρνιήζεη ζπλνπηηθά ε εζηθή θηινζνθία ηνπ Αξηζηνηέιε, φρη κφλν γηαηί αθνξά ηνλ άλζξσπν σο βηνινγηθφ θαη πνιηηηθφ νλ αιιά θαη επεηδή ζε δηάθνξεο παξαιιαγέο ηεο σο πξαθηηθή θαη θνηλσληθή θηινζνθία επηβηψλεη θαη ζήκεξα ηφζν ζηελ πεξηνρή ηεο εζηθήο θηινζνθίαο, φζν θαη ζηελ κεηαεζηθή θαη ηελ εθαξκνζκέλε εζηθή. Η εζηθή θηινζνθία ηνπ Αξηζηνηέιε δηαζηαπξψλεηαη απφ αξθεηέο απφςεηο θαη κε ηελ πνιηηηθή θηινζνθία ηνπ εθφζνλ ζέκαηα φπσο ε δηθαηνζχλε θαη ε θηιία πνπ ζπδεηνχληαη εθηελψο ζηηο εζηθέο πξαγκαηείεο ηνπ αθνξνχλ ζε κεξηθά ζεκεία θαη ηελ πνιηηηθή θηινζνθία ηνπ. Σα ζηνηρεία πνπ καο δίλεη ν Γηνγέλεο ν Λαέξηηνο γηα ηελ εζηθή ηνπ είλαη ειάρηζηα, αιιά σο επηγξακκαηηθά είλαη θαη ηα πην ραξαθηεξηζηηθά γηα κηα πξψηε εθηίκεζή ηεο θαη κάιηζηα ππφ ην πξίζκα ηεο θηινζνθίαο ηεο ειιεληζηηθήο επνρήο. εκεηψλεη ινηπφλ ν Γηνγέλεο φηη ν Αξηζηνηέιεο ζεψξεζε θξηηήξην αιήζεαο ησλ ζέζεσλ πνπ αθνξνχλ ηα εζηθά δεηήκαηα, ηελ πφιε, ηoλ νίθν, ηνπο λφκνπο θαη ηνλ λνπλ ( V 30-31). Όηη έηαμε σο ζθνπφ ηεο δσήο ηε «ρξήζε ηεο αξεηήο ζε έλα ηέιεην βίν» θαη ζεψξεζε ηελ επδαηκνλία ζπλάξηεζε ηξηψλ αγαζψλ: θαηά πξψην ιφγν ησλ αγαζψλ ηεο ςπρήο, δεπηεξεπφλησο ησλ ζσκαηηθψλ αγαζψλ, φπσο είλαη ε πγεία, ε ξψκε, ην θάιινο θαη ηα ζρεηηθά, θαη θαηά ηξίην ιφγν ησλ εμσηεξηθψλ αγαζψλ, ηνπ πινχηνπ, ηεο επγεληθήο θαηαγσγήο, ηεο δφμαο θαη άιισλ ζρεηηθψλ. Γηαθνξεηηθά απφ ηνπο κεηαγελέζηεξνπο ησηθνχο, θαη σο έλα ζεκείν θαη απφ ηνλ ηδξπηή ηεο εζηθήο θηινζνθίαο ηνλ σθξάηε, δελ ζεσξνχζε ν Αξηζηνηέιεο ηελ αξεηή απηάξθε γηα ηελ εμαζθάιηζε ηεο επδαηκνλίαο, γηαηί ε ςπρηθή απηή θαηάζηαζε είρε αλάγθε ηφζν ηα ζσκαηηθά, φζν θαη ηα εμσηεξηθά αγαζά. Γηαηί πίζηεπε πσο αθφκε θαη ν ζνθφο ζα «θαθνδαηκνλνχζε» αλ ήηαλ έξκαην πφλσλ, πείλαο θαη άιισλ παξφκνησλ δπζρεξψλ θαηαζηάζεσλ. Σελ θαθία σζηφζν ηελ ζεσξνχζε απηάξθε γηα ηελ εμαζθάιηζε ηεο «θαθνδαηκνλίαο». Καη ηνχην επεηδή, θαη αλ αθφκε ηελ ζπλφδεπαλ ηα εμσηεξηθά θαη ηα ζσκαηηθά αγαζά, δελ ζα ηελ ζπλφδεπαλ νπθ αληαθνινπζείλ-- νη αξεηέο πνπ ζπληεινχλ ζηελ επδαηκνλία. Καη ηζρπξηδφηαλ ν Γηνγέλεο φηη θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε ν ζνθφο δελ είλαη απαζήο φπσο ζεσξνχληαλ ν ζησηθφο ζνθφο-- 8
αιιά κεηξηνπαζήο. Σε θηιία ηελ φξηδε, ιέεη σο ηζφηεηα αληίζηνηρεο εχλνηαο. Καη ηε δηέθξηλε ζε ζπγγεληθή, εξσηηθή, θαη μεληθή (θηιφμελε δειαδή δηάζεζε). Καη πίζηεπε φηη ν έξσηαο δελ απνβιέπεη κφλν ζε ζπλνπζία αιιά θαη ζηε θηιία ή ζηε θηινζνθία. Γερφηαλ ινηπφλ φηη ν ζνθφο ζα εξσηεπζεί, ζα πνιηηεπζεί, ζα παληξεπηεί θαη ζα ζπκβηψζεη θαη κε βαζηιέα. Ωζηφζν, απφ ηνπο ηξεηο γλσζηνχο ηξφπνπο βίνπ, ηνλ ζεσξεηηθφ, ηνλ πξαθηηθφ θαη ηνλ εδνληθφ, θαη ν Αξηζηνηέιεο φπσο ν Πιάησλ ηειηθά πξφβαιε ηνλ ζεσξεηηθφ βίν. Καη ζεσξνχζε εχρξεζηα ηα καζήκαηα πνπ ζπγθξνηνχζαλ ηελ παηδεία θάζε ειεχζεξνπ καζεηή (εγθχθιηα καζήκαηα) πξνο ελδπλάκσζε (αλάιεςηλ) ηεο αξεηήο (V 30-31). Πψο θαηφξζσζε ν Γηνγέλεο ν Λαέξηηνο, πνπ δελ ζεσξείηαη εμαηξεηηθά αμηφπηζηνο ζηηο ζεσξεηηθέο εθηηκήζεηο ηνπ, λα ζπκππθλψζεη ζε δχν ζχληνκεο παξαγξάθνπο, έζησ απινπζηεχνληάο ηελ πεκπηνπζία ηεο, ηελ αξηζηνηειηθή εζηθή θαη ζπγθξίλνληάο ηε κε ηε ιίγν κεηαγελέζηεξε ζησηθή είλαη αμηνζαχκαζην. Γηαηί ν Αξηζηνηέιεο αλέπηπμε ηελ εζηθή θηινζνθία ηνπ ζε δχν, θαηά κεξηθνχο --Schleirmaher--ζε 3 παξαιιαγέο: ηα Ηθικά Νικομάσεια, πνπ δελ είλαη βέβαην αλ απνηεινχλ ηελ ηειηθή εθδνρή ηεο εζηθήο ηνπ, εθφζνλ ν ζεσξεηηθφο βίνο πνπ πξνθξίλεηαη εθεί είλαη πην πιαησληθφο απφ ηελ θαινθαγαζία, χςηζηε αξεηή ησλ Δπδεκείσλ-- ζηα Ηθικά Εςδήμεια πνπ θαηά ηνλ Antony Kenny θαη άιινπο, απνηειεί ηνλ ηειεπηαίν ιφγν ηνπ, φπσο έρσ ζπδεηήζεη ην 1983. Δλψ νη δχν απηέο παξαιιαγέο έρνπλ ηξία θνηλά βηβιία, ηα Ηθικά Εςδήμεια απνηεινχληαη απφ 8 θαη ηα Ηθικά Νικομάσεια απφ 10 βηβιία. Σελ σξηκφηεηα ησλ ηειεπηαίσλ πάλησο θαίλεηαη ηειηθά λα αλαγλψξηζε θαη ν Κenny ζην κεηαγελέζηεξν βηβιίν ηνπ, φπσο επηζεκαίλσ ζε αλάιπζε ησλ Ηθικών Εςδημείυν ζε κεηαγελέζηεξε εξγαζία κνπ (1996). Σα Ηθικά Μεγάλα κάιινλ απνηεινχλ ζεκεηψζεηο καζεηή ηνπ. 4. Σηο βαζηθέο ζέζεηο ηεο αξηζηνηειηθήο εζηθήο, ή πξαθηηθήο θηινζνθίαο, ζα πξνζπαζήζσ λα ζθηαγξαθήζσ πνιχ πεξηιεπηηθά ζηε ζπλέρεηα, φπσο θπξίσο έρνπλ δηαηππσζεί ζηελ πξαγκαηεία Ηθικά Νικομάσεια, κε βάζε ην ίδην ην θείκελν γηα λα ζρεκαηίζεηε απζεληηθή άπνςε ησλ βαζηθψλ ζέζεσλ ηνπ θηινζφθνπ καο, αλεμάξηεηα απφ ηηο πξνζσπηθέο θαη ζε κεξηθά ζεκεία δηαθνξεηηθέο εξκελείεο θαη εθηηκήζεηο ησλ αλαξίζκεησλ κειεηεηψλ ηνπ θεηκέλνπ απηνχ. Γηα ιφγνπο θιεςχδξαο ζα είκαη πην αλαιπηηθή ζρεηηθά κε ην πξψην θεθάιαην, ζπλνςίδνληαο επηιεθηηθά ηα ππφινηπα. 9
εκεηψλσ απιψο εηζαγσγηθά ηη είρε πξνεγεζεί ζρεηηθά κε ηελ εζηθή ζηνλ αξραίν ειιεληθφ θφζκν πξηλ απφ ηνλ Αξηζηνηέιε. Ο θαζαπηφ εζηθφο ζηνραζκφο αλαπηχρζεθε απφ ηνπο Έιιελεο φηαλ ν πνιηηηζκφο ηεο ηηκήο θαη ηεο «αηδνχο» κε ηηο αληαγσληζηηθέο αμίεο ηνπο άξρηζε λα ππνρσξεί κπξνζηά ζηνλ πνιηηηζκφ ηεο «δίθεο», δειαδή ηεο δηθαηνζχλεο θαη ζηηο ζπλεξγαζηαθέο αμίεο κε ηελ αθχπληζε ηεο εζηθήο επζχλεο θαη ηνλ θινληζκφ ηεο ζενλνκηθήο εηεξνλνκίαο πνπ γλσξίδνπκε απφ ηνλ Όκεξν. Η αξραία ειιεληθή εζηθή αληρλεχεηαη ζπεξκαηηθά ζηνλ Ηζίνδν πνπ έζησ πξν-θηινζνθηθά ζεκαηνπνηεί ηηο έλλνηεο ηεο δηθαηνζχλεο θαη ηεο εξγαζίαο, ζε κεξηθνχο πξνζσθξαηηθνχο, πέξαλ απφ ηελ αλαδήηεζή ηνπο ηεο πξψηεο αξρήο ηνπ θφζκνπ, ι.ρ. ζηνλ Ππζαγφξα, ηνλ Ξελνθάλε, ηνλ Ηξάθιεηην, ηνλ Δκπεδνθιή θαη θπξίσο ζηνλ Γεκφθξηην, αιιά σο θηινζνθηθή εζηθή θαζηεξψλεηαη απφ ηνλ σθξάηε θαη ηνπο νπαδνχο ηνπ Πιάησλα θαη Ξελνθψληα ζε αληηπεξηζπαζκφ κε ην ιεγφκελν ζνθηζηηθφ θίλεκα ην νπνίν ηππηθά εηζάγεη έλαλ λέν εζηθφ πξνβιεκαηηζκφ κε ην λα θινλίδεη παξαδεδεγκέλεο αμίεο θαη απηνλφεηα πξφηππα ιατθήο, ζενλνκηθήο θαη θνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο θαη κε ην λα θαζηεξψλεη κηα θξηηηθή ζηάζε απέλαληη ζε παξαδνζηαθέο αμίεο, λα ζεσξεί ηνλ άλζξσπν κέηξν φισλ ησλ πξαγκάησλ, λα εηζάγεη ηνλ αγλσζηηθηζκφ ζρεηηθά κε ηνπο ζενχο (Πξσηαγφξαο) θαη ηνλ ζρεηηθηζκφ, ζεκαηνδνηψληαο σζηφζν απηφ πνπ νλνκάζηεθε «Αξραίνο ειιεληθφο δηαθσηηζκφο». Σφηε εκθαλίδεηαη ν σθξάηεο. Αλ θαη δελ έδηλε πξνζσπηθή απάληεζε ζηα πεξηζζφηεξα εζηθά εξσηήκαηα, θαη ν ίδηνο δελ έγξαςε ηίπνηα, είλαη θαηά ηνλ G. Δ. Moore ν ζπνπδαηφηεξνο «εξσηεηήο» ζηελ ηζηνξία ηεο εζηθήο θηινζνθίαο». Πξψηνο, αζθψληαο ηε καηεπηηθή κέζνδν, πξνζπαζνχζε λα εθκαηεχζεη απφ ηνπο ζπλνκηιεηέο ηνπ ην λφεκα ησλ εζηθψλ φξσλ θαη θπξίσο ησλ αξεηψλ κε νξζνινγηθά θξηηήξηα. Όπσο καο πιεξνθνξεί ν Αξηζηνηέιεο, ν σθξάηεο εηζήγαγε ζηελ εζηθή θηινζνθία ηελ επαγσγή θαη ηνλ θαζνιηθφ νξηζκφ (Μεη. 1078b 17), ζεσξνχζε ηηο αξεηέο επηζηήκεο θαη ιφγνπο φρη κεηά ιφγνπ, φπσο ν Αξηζηνηέιεο αιιά θαηαμηψζεθε θαη απφ ηνλ Αξηζηνηέιε θαη πην επηγξακκαηηθά απφ ηνλ Κηθέξσλα σο ν πξψηνο εζηθφο θηιφζνθνο. Σν γλσζηφ ζσθξαηηθφ παξάδνμν «ε αξεηή είλαη γλψζε» ζπκπιήξσζε ν Πιάησλ κε ηε δηεπθξίληζε «γλψζε ηεο ηδέαο ηνπ αγαζνχ» θαη επηβηψλεη αθφκε ε αηζηφδνμε γηα ηελ αλζξψπηλε θχζε ξήζε ηνπ «νπδείο εθψλ θαθφο» θαη ε ζρεδφλ ρξηζηηαληθή εηπκεγνξία ηνπ φηη αλ ήηαλ αλάγθε, ζα πξνηηκνχζε λα 10
αδηθεζεί παξά λα αδηθήζεη, δεηήκαηα πνπ θαη κε ηα δχν δηαθσλεί ν Αξηζηνηέιεο. Ο σθξάηεο ζεσξείηαη ζε ηειηθή αλάιπζε ινγνηερληθφ πξφζσπν, εθφζνλ εκθαλίδεηαη θπξίσο ζηνπο δηαιφγνπο ηνπ Πιάησλα σο θεξέθσλφ ηνπ. Πξέπεη φκσο λα έζεζε ηα δπν βαζηθά εξσηήκαηα: «πψο βησηένλ» θαη «φληηλα ηξφπνλ ρξε δελ» πνπ βξίζθνπκε ζην δηάινγν Γοπγία ηνπ Πιάησλα.. Ο Πιάησλ είλαη απεξίθξαζηα αληη-εδνληζηήο θαη αληη-σθειηκηζηήο, αιιά ε εζηθή θηινζνθία ηνπ έρεη δερηεί πνηθίιεο εηηθέηεο: ελνξαζηνθξαηηθή εζηθή, ζενλνκηθή εζηθή απφ ην ξεηφ ηνπ «νκνίσζηο ζεψ θαηά ην δπλαηφλ» (Θεαίηεηνο, Φαίδξνο) αγαζνθεληξηθή, κεηαθπζηθή, θ..ι.π. θ.ιπ. Με βάζε ην πεξίθεκν ρσξίν «ε ηδέα ηνπ αγαζνχ νξάηαη» (Πνι. 517β) σο «κέγηζηνλ κάζεκα», ζεσξείηαη ν Πιάησλ απφ κεξηθνχο κεηα- εζηθνχο ξεαιηζηέο πξφδξνκνο ηνπ εζηθνχ ξεαιηζκνχ. Απηφ, ε ηδέα δειαδή ηνπ αγαζνχ είλαη θπξίσο ην ζεκείν κε ην νπνίν δηαθσλεί ξηδηθά ν Αξηζηνηέιεο ν νπνίνο απφ άιιε ζθνπηά, απφ ηηο ξήζεηο ηνπ «θξφληκνπ»--ζεσξείηαη θη απηφο εζηθφο ξεαιηζηήο. Καη αζθεί απζηεξή θξηηηθή ζην θίιν-δάζθαιφ ηνπ ζην φλνκα ηεο αιήζεηαο, φπσο ιέεη. Καη ηνχην, επεηδή έλα αγαζφ «ρσξηζηφλ θαζαπηφ» δελ είλαη πξαθηφ θαη δελ κπνξεί ν άλζξσπνο λα ην απνθηήζεη. Γηαηί ζθνπφο ηεο εζηθήο θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε δελ είλαη ε γλψζε αιιά ε πξάμε. Η εζηθή ηνπ Αξηζηνηέιε είλαη πξαθηηθή θαη θνηλσληθή. Δίλαη κηα εζηθή αλζξσπνθεληξηθή, κηα εζηθή πνπ νη επηηαγέο ηεο ππαγνξεχνληαη απφ ηνλ νξζφ ιφγν κηα εζηθή πνπ πξνβάιιεη ηνλ άλζξσπν θπξηαξρηθά ζηελ πεξίθεκε scala naturae αιιά, παξφια απηά, δελ ππνηηκά ηνλ παξάγνληα θύζιρ θαη ηα ινηπά θπζηθά φληα ζηα νπνία έζηξεςε ην επηζηεκνληθφ θπξίσο ελδηαθέξνλ ηνπ. Καη εξρφκαζηε ζε κηα ζχληνκε αλάιπζε ηεο πξαγκαηείαο ηνπ Ηθικά Νικομάσεια. Ο Αξηζηνηέιεο μεθηλά ηελ πξαγκάηεπζε ηεο εζηθήο κε ηε δηαθήξπμε φηη θάζε ηέρλε, κέζνδνο, πξάμε θαη πξναίξεζε απνζθνπνχλ ζε θάπνην αγαζφ ρξεζηκνπνηψληαο ηηο ιέμε «εζηθφο» θαη «εζηθή» θπξίσο σο επίζεηα, αθνχ σο νπζηαζηηθφ ε εζηθή ρξεζηκνπνηήζεθε αξγφηεξα απφ ηνλ Ξελνθξάηε θαη θπξίσο απφ ηνπο ησηθνχο. Γη απηφ ζσζηά ηζρπξίδνληαη νη άλζξσπνη, ιέεη, φηη αγαζφ είλαη απηφ πνπ επηζπκνχλ φινη. Ωζηφζν, κεηαμχ ησλ αγαζψλ πνπ εθπιεξψλνπλ ηνπο ζθνπνχο ησλ ελεξγεηψλ καο ππάξρεη 11
ηεξαξρία (Α 1). Σν χςηζην αγαζφ, απηφ πνπ επηδηψθνπκε γη απηφ ην ίδην, θαη φρη σο κέζνλ γηα θάηη άιιν, είλαη ν έζραηνο ζθνπφο ησλ ελεξγεηψλ καο (ην ηέινο, ζχκθσλα κε ηελ λ ηειενινγηθή ηάζε ηνπ. Καη απηφ ην αγαζφ απνηειεί αληηθείκελν ηεο πνιηηηθήο «επηζηήκεο» πνπ είλαη «θπβεξλεηηθή» ησλ ινηπψλ επηζηεκψλ ζην πιαίζην ηεο πφιεο θαη είλαη «ην αλζξψπηλν αγαζφ», σο θνηλφ θαη πνιηηηθφ. Γηαηί ην αγαζφ ηεο πφιεο είλαη ζεκαληηθφηεξν θαη ηειεηφηεξν απφ ην αγαζφ θάζε πνιίηε αηνκηθά. Με απηφ ην πλεχκα ε κέζνδνο ηεο πξαγκαηείαο ηνπ πεξί εζηθήο είλαη θαη πνιηηηθή, αθνξά ηνλ άλζξσπν σο πνιίηε (2). Η εζηθή δελ είλαη αθξηβήο επηζηήκε, ιέεη. ρεηηθά κε ηηο αμίεο πνπ επηδηψθεη, δειαδή κε ηα θαιά θαη ηα δίθαηα, ππάξρεη ηφζε δηρνγλσκία, ψζηε νη αμίεο απηέο λα ζεσξνχληαη ζπκβαηηθέο (λφκσ) θαη φρη θπζηθέο (θχζεη). Γη απηφ ην είδνο ηεο ζπιινγηζηηθήο πνπ ρξεζηκνπνηεί ε εζηθή θηινζνθία δελ είλαη απνδεηθηηθφ, φπσο ζπκβαίλεη κε ηα καζεκαηηθά. Η εζηθή θηινζνθία έρεη ηδηαίηεξε κέζνδν θαη απαηηεί γεληθή γλψζε θαη βηνηηθή εκπεηξία. Γη απηφ ν λένο θαηά ηελ ειηθία ή ην ήζνο δελ είλαη ηδεψδεο αθξναηήο ηεο, αιιά ν ψξηκνο θαη απην-πεηζαξρεκέλνο άλζξσπνο. θνπφο ηεο εζηθήο δελ είλαη ε γλψζε, αιιά ε πξάμε, φρη δειαδή λα κάζνπκε ηη είλαη ην αγαζφ, αιιά λα ην πξάμνπκε (3). Πξψηε ινηπφλ επηδίσμε ηνπ αλζξψπνπ είλαη λα επηηχρεη ην αγαζφ. Σν αγαζφ απηφ είλαη ε επδαηκνλία, πνπ απνηειεί ην ηειηθφ αγαζφ φισλ ησλ αλζξψπηλσλ πξάμεσλ. Τπάξρεη φκσο κεγάιε δηρνγλσκία ζρεηηθά κε ην δήηεκα ζε ηη έγθεηηαη ε επδαηκνλία. πλήζσο, ιέεη, ε επδαηκνλία ηαπηίδεηαη κε ηελ εδνλή, απφ άιινπο ηαπηίδεηαη κε ηελ ηηκή, ή κε ηνλ πινχην θαη κε άιια αγαζά θαηά ηηο πεξηζηάζεηο ή κε ην αγαζφ θαζαπηφ (4). Έηζη, νη ηξέρνπζεο απφςεηο κπνξνχλ λα αλαρζνχλ ζηνπο ηξεηο ηππηθνχο βίνπο: ηνλ απνιαπζηηθφ, ηνλ πνιηηηθφ θαη ηνλ ζεσξεηηθφ (5). Με πνιχ πφλν θαη κε κεγάιε ιεπηφηεηα απφ ζεβαζκφ θαη κφλν ηελ αιήζεηα απνξξίπηεη ν Αξηζηνηέιεο σο αγαζφ θαζαπηφ ην «θαζφινπ», δειαδή ηελ πιαησληθή ηδέα ηνπ αγαζνχ κε βάζε ηε ζεσξία ηνπ γηα ηηο θαηεγνξίεο. Δίλαη ελδεηθηηθά ηνπ ήζνπο ηνπ ηα ιφγηα ηεο δηαθνξνπνίεζήο ηνπ απφ ηνλ Πιάησλα. Λέεη: «Ίζσο είλαη θαιχηεξα λα εμεηάζνπκε ηελ θαζνιηθή ηδέα ηνπ αγαζνχ θαη λα εγείξνπκε ηελ απνξία γηα ην πνηα έλλνηα έρεη ην αγαζφ «θαίπεξ πξνζάληνπο ηεο ηνηαχηεο δεηήζεσο γηλνκέλεο δηα ην θίινπο άλδξαο εηζαγαγείλ ηα είδε. Γφμεηε δ αλ ίζσο βέιηηνλ είλαη θαη δεηλ επί ζσηεξία γε ηεο αιεζείαο θαη ηα 12
νηθεία αλαηξείλ, άιισζηε θαη θηινζφθνπο φληαο. Ακθνίλ γαξ φληνηλ θίινηλ φζηνλ πξνηηκάλ ηελ αιήζεηαλ» ( 1096 α 14-17).. Απηφ πνπ ζέιεη λα πεη ν Αξηζηνηέιεο είλαη φηη ε πιαησληθή ηδέα ηνπ αγαζνχ δελ πξνζθέξεη κηα ζσζηή βάζε γηα ην ηη είλαη ην αγαζφ σο αληηθείκελν ηεο εζηθήο. Έλα ππεξβαηηθφ αγαζφ δελ είλαη πξαθηφ θαη ε γλψζε ηνπ είλαη άρξεζηε ζηελ πεξηνρή ηεο πξάμεο (6). Σν «αλζξψπηλν αγαζφ» σο ζθνπφο ηεο αλζξψπηλεο δσήο είλαη ε επδαηκνλία γηαηί απηήλ επηιέγνπκε θαζαπηή θαη γηαηί καο εμαζθαιίδεη έλα ηέιεην θαη απηάξθε βίν, φρη βέβαηα γηα έλα «κνλψηε» άλζξσπν, αθνχ ν άλζξσπνο είλαη «θχζεη πνιηηηθφλ δψνλ». Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ηνλ κνλαρηθφ άλζξσπν ζεσξεί ν Αξηζηνηέιεο, ππέξκαρνο ηεο θηιίαο, ή ζεξίν ή ζεφ. Αθνχ ινηπφλ δελ είλαη χςηζην θαιφ γηα ηνλ άλζξσπν ε ηδέα ηνπ αγαζνχ, αιιά ε επδαηκνλία, κέλεη λα δνχκε ζε ηη έγθεηηαη απηή, Ση είλαη ε επδαηκνλία. Απηφ κπνξνχκε λα ην εμαθξηβψζνπκε φηαλ ζθεθηνχκε πνην είλαη ην «έξγν» ηνπ αλζξψπνπ, απηφ δειαδή πνπ ηνλ δηαθξίλεη απφ ηα ινηπά δψα. Απηφ είλαη, ιέεη, ε πξαθηηθή δσή ηνπ ινγηθνχ ηνπ, ε έιινγε ελέξγεηα ηεο ςπρήο ηνπ. Δίλαη δειαδή ε επδαηκνλία «ςπρήο ελέξγεηα θαηά ιφγνλ ζχκθσλα κε ην ινγηθφ ή ηνπιάρηζηνλ φρη ρσξίο ην ιφγν. Καη νξίδεηαη ε επδαηκνλία σο «ςπρήο ελέξγεηα θαη αξεηήλ», θαη κάιηζηα θαηά ηελ ηειεηφηεξε αξεηή ζην πιαίζην κηαο νινθιεξσκέλεο δσήο». Έηζη ζθηαγξαθείηαη ην αγαζφ ζην βαζκφ ηεο αθξίβεηαο πνπ ε επηζηήκε ηεο εζηθήο επηηξέπεη (7). Γηαηί ε εζηθή, φπσο θαη ε ηαηξηθή, δελ είλαη αθξηβήο επηζηήκε, εμαξηάηαη απφ πνιιά θαη πξέπεη λα ιακβάλεη ππ φςε ηεο ηνλ «θαηξφλ», ηε δεδνκέλε θαηάζηαζε. Πψο ζπλάγεηαη φκσο απηφ ην ζπκπέξαζκα, ζρεηηθά κε ηελ επδαηκνλία σο χςηζην αγαζφ; Απφ ηα εκπεηξηθά δεδνκέλα, ιέεη ν Αξηζηνηέιεο. Καη δηαθξίλεη ηξία είδε αγαζψλ: εμσηεξηθά αγαζά, ζσκαηηθά αγαζά θαη αγαζά ηεο ςπρήο, πνπ είλαη θαη ηα αλψηεξα. Η επδαηκνλία ινηπφλ είλαη ζπλάξηεζε ησλ πξάμεσλ θαη ησλ ελεξγεηψλ ηεο ςπρήο καο. Ωο ελέξγεηα θαη φρη σο απιή έμε είλαη εγγελψο επράξηζηε. Δίλαη ζπλεπψο ε επδαηκνλία σο ςπρήο ελέξγεηα «ην άξηζηνλ θαη θάιιηζηνλ θαη ήδηζηνλ» απ φια ηα πξάγκαηα. Υξεηάδεηαη φκσο θαη νξηζκέλα ζσκαηηθά αγαζά θαη κεξηθά εμσηεξηθά αγαζά σο «εξγαιεία» ηεο (8). Σν δήηεκα είλαη ηψξα πσο κπνξεί θάπνηνο λα ηελ απνθηήζεη; Με άζθεζε, κε εζηζκφ, κε κάζεζε, απφ ζείθή δσξεά ή απφ ηχρε; Οπσζδήπνηε φρη απφ ηχρε, ιέεη, έζησ θη αλ απηφ ζπκβαίλεη θάπνηε, γηαηί ηφηε δελ ζα ήηαλ «πνιχθνηλε» θνηλή γηα φινπο, γηαηί δελ είλαη φινη ηπρεξνί, ζα 13
ιέγακε ζήκεξα. Οχηε ηα δψα νχηε ηα παηδηά είλαη επδαίκνλα, ιέεη. Γηαηί γηα ηελ επδαηκνλία απαηηείηαη ηέιεηα αξεηή θαη νινθιεξσκέλε δσή (9), ρσξίο απηφ λα ζεκαίλεη φηη επδαίκσλ είλαη ν λεθξφο, γηαηί ν Αξηζηνηέιεο δελ κηιά γηα κεηαζαλάηηα δσή, αιιά γηαηί ε επδαηκνλία σο θαη αξεηήλ ελέξγεηα δελ εμαξηάηαη απφ ηηο κεηαβνιέο ηεο ηχρεο. Η επδαηκνλία είλαη απηνζθνπφο, ππεξβαίλεη ηηο αξεηέο σο πιήξσκά ηνπο, γη απηφ θαη δελ επαηλείηαη ν επδαίκσλ, φπσο ν ελάξεηνο, αιιά καθαξίδεηαη (10). Έηζη, ε επδαηκνλία νξίδεηαη σο «ςπρήο ελέξγεηα θαη αξεηήλ ηειείαλ». Βξηζθφκαζηε ζην ηέινο ηνπ πξψηνπ θεθαιαίνπ ησλ Ηθικών Νικομασείυν, θαη είλαη πηα ε ψξα, εθφζνλ είλαη ε επδαηκνλία ε ηέιεηα αξεηή, λα δνχκε ηη είλαη ε αξεηή. Η ζπδήηεζε φκσο γηα ηελ επδαηκνλία νινθιεξψλεηαη ζην 10 ν βηβιίν (Κ), θαη ζηα θεθάιαηα VI-VIII ηεο πξαγκαηείαο κεηά ηε ζπδήηεζε ησλ επηκέξνπο εζηθψλ θαη δηαλνεηηθψλ αξεηψλ πνπ είλαη αλαγθαίεο γηα ηελ πξαμηνινγία ηνπ. Κη έηζη πξέπεη λα θάλνπκε έλα κεγάιν βήκα πξνο ηα εθεί.. Eθεί φκσο δηαθνξεηηθά απφ φ,ηη ππνζηεξίδεηαη ζηνλ επίινγν ησλ Ηζηθψλ Δπδεκείσλ φπνπ ε πην αξραην-ειιεληθή αξεηή «θαινθαγαζία» εμαίξεηαη σο χςηζηνο ζθνπφο ηεο δσήο ε επδαηκνλία εδψ, ζηα Ηθικά Νικομάσεια,- αλάγεηαη ζε «ελέξγεηαλ θαη αξεηήλ ηειείαλ» σο αξεηή ηνπ άξηζηνπ κνξίνπ ηεο ςπρήο πνπ είλαη ν λνπο, δειαδή ζε «ζεσξεηηθή ελέξγεηα», γηαηί ηειηθά γηα ην θηιφζνθν ν άλζξσπνο πξέπεη λα δήζεη ηηκψληαο ην ζετθφ ζηνηρείν πνπ ππάξρεη κέζα ηνπ (1177β27), λα κελ πεξηνξίδεηαη ζε ζλεηά θξνλήκαηα, αιιά «εθφζνλ ελδέρεηαη αζαλαηίδεηλ» (1177β 33-4). Πξνδίδεη άξαγε ε θαηάιεμε απηή ησλ Ηθικών Νικομασείυν κηα αλαβίσζε ηεο πιαησληθήο κεηαθπζηθήο εζηθήο; Όρη, αλ ηνλ ηειεπηαίν ιφγν ηνλ έρνπλ ηα Ηθικά Εςδήμεια, φπνπ ηδεψδεο βίνπ είλαη ε θαινθαγαζία, θάηη πνπ δελ είλαη εληειψο εμαθξηβσκέλν ζηε βηβιηνγξαθία.. Αιιά αο δνχκε ηη είλαη γηα ηνλ Αξηζηνηέιε ε αξεηή, γηαηί απηφ πνπ θάλεη ηελ αξηζηνηειηθή εζηθή επίθεληξν ζχγρξνλσλ ζπδεηήζεσλ είλαη ε αξεηνινγία ηνπ. Καη κάιηζηα, φρη ηφζν απηή πνπ αλαιχεη ηηο εζηθέο αξεηέο, φζν ε αξεηνινγία πνπ αζρνιείηαη κε ηηο δηαλνεηηθέο αξεηέο κε θέληξν αλαθνξάο ηεο ηνλ ιφγνλ, ην νξζνινγηθφ ζηνηρείν πνπ πξέπεη λα ξπζκίδεη ηελ αλζξψπηλε πξάμε, δειαδή ε πξαμηνινγία ηνπ. Η αξεηή γεληθψο, νη επηκέξνπο εζηθέο θαη θπξίσο νη δηαλνεηηθέο αξεηέο κε θνξπθαία ηεο θξφλεζε, αλάγνπλ ηελ αξηζηνηειηθή 14
εζηθή ζε εζηθή ηνπ νξζνχ ιφγνπ (ethics of right reason) θαη εκπλένπλ παξαιιαγέο ηεο ζχγρξνλεο αξεηνθξαηηθήο εζηθήο. Πξάγκαηη, ε ζπδήηεζε ησλ αξεηψλ θαιχπηεη κεγάιν κέξνο ησλ αξηζηνηειηθψλ εζηθψλ πξαγκαηεηψλ. Οη αξεηέο δηαθξίλνληαη ζε εζηθέο, ηνπ ήζνπο θαη ζε δηαλνεηηθέο. Οη εζηθέο αξεηέο «εμ έζνπο πεξηγίγλνληαη -κε παξαιιαγή ηεο ιέμεο έζνο ζε ήζνο-ραξαθηήξα. Δίλαη πξντφληα εζηζκνχ, ελψ νη δηαλνεηηθέο είλαη πξντφληα δηδαζθαιίαο. Γελ είκαζηε ελάξεηνη εθ θχζεσο, ιέεη, αιιά είκαζηε επηδεθηηθνί ηεο αξεηήο, πνπ νινθιεξψλεηαη κε ην έζνο. Δπεηδή ε εζηθή δελ είλαη ζεσξεηηθή έξεπλα, αιιά έρεη πξαθηηθφ ζθνπφ, δειαδή ην πψο ζα γίλνπκε αγαζνί, θαη πψο ζα πξάμνπκε ζσζηά, βαζηθή αξρή γηα λα ην επηηχρνπκε απηφ είλαη ην «θαηά ηνλ νξζφλ ιφγνλ πξάηηεηλ», λα πξάηηεη δειαδή θαλείο ζχκθσλα κε ηνλ νξζφ ιφγν. Απηφ βέβαηα ερεί θάπσο ρνλδξηθά, γηαηί ζηελ πεξηνρή ηεο ζπκπεξηθνξάο δελ ηζρχεη ε αθξηβνινγία. Όπσο ζπκβαίλεη θαη κε ηελ πγεία, ιέεη, νη εζηθέο αξεηέο είλαη αζπκβίβαζηεο κε ηελ ππεξβνιή θαη ηελ έιιεηςε. Η εζηθή αξεηή ζψδεηαη κε ηε κεζφηεηα. Καη ζπλίζηαηαη ζε κηα νξζή ζηάζε απέλαληη ζηε ιχπε θαη ζηελ εδνλή. Γηαθνξεηηθά απ φ,ηη ζπκβαίλεη κε ηηο ηέρλεο, γηα ηα έξγα ηεο αξεηήο έρεη ζεκαζία θαη ε ςπρηθή θαηάζηαζε ηνπ πξάηηνληνο. Γηαηί ε ςπρή είλαη ε κνξθή ηνπ ζψκαηνο, θαη ε αξεηή δελ είλαη έκθπηε αιιά είλαη πξντφλ εζηζκνχ. Πξέπεη ν άλζξσπνο λα ελεξγεί ζπλεηδεηά, λα απνθαζίδεη ειεχζεξα θαη λα θάλεη ζσζηέο επηινγέο. ηηο εζηθέο αξεηέο δελ παίδεη ζπνπδαίν ξφιν ηφζν ε γλψζε, φζν ην ήζνο ηνπ πξάηηνληνο. Οη εζηθέο αξεηέο είλαη «πξναηξέζεηο (ειεχζεξεο επηινγέο θαη απνθάζεηο, πξνζέζεηο ) ή, ηνπιάρηζηνλ, δελ απνθηψληαη άλεπ πξναηξέζεσο». (1105 α). Γηαηί δελ είκαζηε αγαζνί εθ θχζεσο. Η αξεηή είλαη θάπνηνπ είδνπο κεζφηεηα Δίλαη θιαζηθφο ν νξηζκφο ηεο αξεηήο απφ ηνλ Αξηζηνηέιε: «Δζηηλ άξα ε αξεηή έμηο πξναηξεηηθή ελ κεζφηεηη νχζα ηε πξνο εκάο, σξηζκέλε ιφγσ θαη σ αλ ν θξφληκνο νξίζεηελ»(1106β-1107 α. Δίλαη δειαδή ε αξεηή «κηα δηάζεζε πνπ θαηαιήγεη ζε απνθάζεηο. εμαξηάηαη απφ ην ζρεηηθφ κε εκάο κέζνλ πνπ θαζνξίδεηαη απφ ην ινγηθφ καο φπσο ζα ην θαζφξηδε ν ζνθφο άλζξσπνο (Sarah Broadie- Christopher Rowe, ζει. 117). Δίλαη κηα ζηαζεξή έμε πνπ ζρεκαηίδεηαη απφ ηηο πξάμεηο πνπ είλαη ζχκθσλεο κε ηνλ νξζφ ιφγν θαηά ηελ θξίζε ηνπ θξφληκνπ αλζξψπνπ θαηά ηηο επηηαγέο δειαδή ηεο θξφλεζεο πνπ είλαη δηαλνεηηθή αξεηή κε ηήξεζε ηνπ ζσζηνχ κέζνπ ζε ζρέζε κε ηελ επραξίζηεζε θαη ηνλ 15
πφλν. Σν κέζνλ απηφ δελ ππνινγίδεηαη απφιπηα αιιά είλαη ζρεηηθφ κε ηνλ θαζέλα απφ εκάο. Καη είλαη δηαθνξεηηθφ γηα ηνλ θαζέλα. Δίλαη ινηπφλ ε εζηθή αξεηή κηα κέζε θαηάζηαζε θαηά ηνλ νξηζκφ θαη ηελ νπζία ηεο αιιά κε βάζε ηελ νξζφηεηά ηεο είλαη αθξφηεηα (VI). ηε ζπλέρεηα ζπδεηνχληαη σο κεζφηεεο νη εζηθέο αξεηέο ηεο αλδξείαο, ηεο ζσθξνζχλεο, ηεο ειεπζεξηφηεηαο, ηεο πξαφηεηαο, ηεο αιήζεηαο. ηεο πξνζπνίεζεο, ηεο επηξαπειίαο, ηεο θηιίαο, ηεο αηδνχο, ηεο λέκεζεο θαη ηεο δηθαηνζχλεο. ην Γ βηβιίν ησλ Ηζηθψλ Νηθνκαρείσλ θξίλεη ν Αξηζηνηέιεο απαξαίηεην γηα ηελ εζηθή, ηε λνκνζεηηθή θαη ηε δηθαζηηθή λα δηαθξηβψζεη ηηο έλλνηεο ηνπ εθνπζίνπ, ηνπ αθνπζίνπ θαη ηεο πξναηξέζεσο, επεηδή ν άλζξσπνο σο πξάηηνλ ππνθείκελν είλαη ειεχζεξνο θαη ππεχζπλνο θαη πξέπεη λα πξάηηεη ζπλεηδεηά. Δμαηξεηηθά ζεκαληηθή ζεσξεί ηελ πξναίξεζε σο θξηηήξην ηνπ ήζνπο θαη ιφγσ ηεο εζσηεξηθέο ζρέζεο ηεο κε ηελ αξεηή. Η πξναίξεζε βέβαηα, σο πξνβνχιεπζε, αθνξά θπξίσο ηα κέζα γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ζθνπνχ πνπ ζέηεη ε βνχιεζε. θεπηφκαζηε θαη απνθαζίδνπκε γηα πξάγκαηα πνπ είλαη ζηελ εμνπζία καο, θαη θπξίσο γηα ηα κέζα ηεο επίηεπμήο ηνπο θαη φρη γηα ηνπο ζθνπνχο, γηαηί ν άλζξσπνο είλαη αξρή ησλ πξάμεψλ ηνπ θαη ε «βνπιή» ηνπ αθνξά ζηα κέζα πνπ ζα κεηαρεηξηζζεί. Οξίδεη ινηπφλ ν Αξηζηνηέιεο ηελ πξναίξεζε σο «βνπιεπηηθήλ φξεμηλ ησλ εθ εκίλ» (1113 α 11), επηζπκία πνπ ππαγνξεχεηαη απφ πξνεγνχκελε ζθέςε γηα πξάγκαηα πνπ είλαη ζηελ εμνπζία καο. ην εξψηεκα αλ ε βνχιεζε-επρή θαηεπζχλεηαη ζην πξαγκαηηθφ αγαζφ ή φρη, θέξλεη σο πξφηππν ηνλ «ζπνπδαίνλ», γηαηί είλαη απηφο εθείλνο πνπ «ην αιεζέο ελ εθάζηνηο νξά ψζπεξ θαλψλ θαη κέηξνλ απηψλ σλ» (1113 α 33). Δίλαη ν ζπνπδαίνο κέηξν θαη θαλφλαο ηνπ θάζε αιεζηλνχ πξάγκαηνο. Απηφ πνπ έρεη ζεκαζία είλαη ε δηαπίζησζε φηη θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε ε αξεηή θαη ε θαθία εμαξηψληαη απφ εκάο. Θειεκαηηθά γηλφκαζηε θαινί ή θαθνί, φπσο θαίλεηαη απν ηηο ακνηβέο πνπ ιακβάλνπκε θαη ηηο ηηκσξίεο πνπ πθηζηάκεζα. Αθφκε θαη γηα ηελ άγλνηά ηνπ ππεχζπλνο είλαη ν ίδηνο ν άλζξσπνο, έζησ θαη αλ κεξηθνί θαη φρη φινη είλαη πξνηθηζκέλνη κε εζηθή ελφξαζε. Απηφ πνπ είλαη ζπνπδαίν, γηαηί ζηελ Οκεξηθή επνρή, νη άλζξσπνη ηα απέδηδαλ φια ζηνπο ζενχο θαη ζηα θαπξίηζηα ηνπο γηα παξάδεηγκα ε Διέλε ζηελ Σξνία-- είλαη φηη νη αλζξσπνη είλαη ζπλππεχζπλνη κε ηε θχζε ηνπο γηα ην ραξαθηήξα ηνπο. Ο Αξηζηνηέιεο ζπδεηεί δηα καθξψλ φιεο ζρεδφλ ηα ηηο εζηθέο αξεηέο φπσο ηελ αλδξεία, ηε ζσθξνζχλε, φπνπ εμαίξεη 16
ηηο επηηαγέο ηνπ νξζνχ ιφγνπ, ρσξίο λα παξαιείπεη λα ζπδεηήζεη θαη ηα αληίζηνηρα ειαηηψκαηα. Δπίζεο ηελ ειεπζεξηφηεηα, ηε κεγαινπξέπεηα, ηε ζσζηή δειαδή ρξήζε ηνπ πινχηνπ, ηε κεγαινςπρία φπνπ «ν κεγάισλ εαπηφλ αμηψλ, άμηνο σλ» είλαη απηφο πνπ έρεη πνιχ πςειφ απηνζπλαίζζεκα, θαη ν νπνίνο κεηαμχ άιισλ ζπνπδαίσλ πξνηεξεκάησλ ηνπ δελ «αλζξσπνινγεί», δειαδή δελ θνπηζνκπνιεχεη θαη δελ θαθνινγεί. Πξνζζέηεη ηελ πξαφηεηα, ηε ζπγγεληθή κε ηε θηινθξνζχλε θηιία, ηε κεζφηεηα κεηαμχ αιαδνλείαο θαη εηξσλείαο, ηελ επηξαπειία, ηελ αηδψ, θ.ιπ., θ. ιπ. Οιν ην εμαηξεηηθά ζεκαληηθφ Δ βηβιίν είλαη αθηεξσκέλν ζηε δηθαηνζχλε.η δηθαηνζχλε, ιέεη, δελ είλαη κέξνο αξεηήο αιιά νιφθιεξε ε αξεηή ζε ζρέζε κε ηνπο άιινπο αλζξψπνπο, θαη ζεσξείηαη ε θξαηίζηε ησλ ινηπψλ αξεηψλ, φρη κφλν αηνκηθά αιιά θαη ζε ζπιινγηθή θιίκαθα θαη δελ απνζθνπεί κφλν ζην αηνκηθφ ζπκθέξνλ. Ο Αξηζηνηέιεο νξίδεη ην δίθαην, πνπ είλαη εζηθή έλλνηα, σο ην λφκηκν θαη ην ίζν. πδεηεί εθηελψο ην δηαλεκεηηθφ θαη ην επαλνξζσηηθφ δίθαην θαζψο θαη ην δίθαην ησλ αληηπνίλσλ σο κεζoηήησλ αλάκεζα ζην αδηθείλ θαη ην αδηθείζζαη. Σν δηαλεκεηηθφ δίθαην θαζνξίδεηαη απφ ηε γεσκεηξηθή αλαινγία, ζχκθσλα δειαδή κε ηελ αμία ηνπ θαζελφο-- «θαη αμίαλ»-- αιιά ην επαλνξζσηηθφ κε βάζε ηελ αξηζκεηηθή αλαινγία: φηη έθαλεο, λα πάζεηο.. Αμίδεη λα μαλαηνληζηεί σζηφζν ηελ αμία νη δεκνθξαηηθνί ηελ αλάγνπλ ζηελ ειεπζεξία, νη νιηγαξρηθνί ζηνλ πινχην ή ηελ επγέλεηα αιιά νη αξηζηνθξαηηθνί ζηελ αξεηή Σν πνιηηηθφ δίθαην πάλησο ηζρχεη θαη απηφλ κεηαμχ ειεπζέξσλ πνιηηψλ θαη δηαθξίλεηαη ζε θπζηθφ θαη λνκηθφ. Γελ δέρεηαη ν Αξηζηνηέιεο φηη κπνξεί ή πξέπεη, λα αδηθείηαη θαλείο εθνπζίσο φπσο γηα παξάδεηγκα θήξπηηε ν σθξάηεο--, αιιά κφλν, αλ ηχρεη απφ ηηο πεξηζηάζεηο, λα βιάπηεηαη εθνπζίσο. ε ζχγθξηζε πάλησο κε ην αδηθείζζαη ζεσξεί ρεηξφηεξν ην αδηθείλ. Κάλεη επίζεο, πξψηνο ζηα ρξνληθά, ιφγν γηα ηελ επηείθεηα σο επαλφξζσζε ηνπ ζεηηθνχ δηθαίνπ, φηαλ κηα ππφζεζε δελ θαιχπηεηαη πιήξσο απφ ηνλ λφκν. Σφηε ν «επηεηθήο» δηθαζηήο ζπκπιεξψλεη ην δίθαην κε αλζξσπηζηηθή δηάζεζε. Καη ην ζρεηηθφ κε ηε δηθαηνζχλε θεθάιαην θιείλεη κε επάλνδν ζην πξφβιεκα αλ έρεη θάπνηνο δηθαίσκα λα αδηθεί ηνλ εαπηφ ηνπ, παξά ηνλ νξζφ ιφγν, δειαδή λα απηνθηνλεί, πξάγκα πνπ δελ ην δέρεηαη, γηαηί πηζηεχεη πσο κε ηε ρεηξνλνκία απηή ν απηφρεηξαο αδηθεί ηελ πφιε. 17
Κεληξηθή αξεηή φρη κφλν θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε αιιά ηδηαίηεξα γηα ηνλ Αξηζηνηέιε είλαη ε θπόνηζιρ ηελ νπνία πξαγκαηεχεηαη ζην η βηβιίν πνπ είλαη θνηλφ ηφζν ζηα Ηθικά Νικομάσεια φζν θαη ζηα Ηθικά Δπδήκεηα, αιιά θαη ζηα ακθηιεγφκελα γηα ηελ παηξφηεηά ηνπο Ηθικά Μεγάλα. Σνλ φξν ηνλ βξίζθνπκε θαη ζηελ εμσ-θηινζνθηθή γξακκαηεία ελδεηθηηθφ ηνπ «ζθνπνχ», ηεο πξφζεζεο ή ζθέςεο λα θάλνπκε θάηη. Καη ζηνλ Πιάησλα ε θπόνηζιρ εκθαλίδεηαη σο ζχλεζε θαη θξνληκάδα αλαγθαία γηα ηελ θπβέξλεζε ησλ αλζξψπσλ θαη ηε δηεπζέηεζε ησλ πξαγκάησλ.. ηνπο γλσζηνχο Όποςρ πνπ απνδίδνληαη ζηνλ Πιάησλα (411d), ε θπόνηζιρ νξίδεηαη σο «δχλακηο πνηεηηθή θαζ απηήλ ηεο αλζξψπηλεο επδαηκνλίαο, επιζηήμη αγαθών και κακών, επιζηήμη ποιηηική εςδαιμονίαρ, διάθεζιρ, καθ ήν κπίνομεν ηι ππακηέον και ηι ος ππακηέον». ηνλ Αξηζηνηέιε, φκσο, ε θπόνηζιρ γίλεηαη ε θεληξηθή δηαλνεηηθή αξεηή ηνπ αλζξψπνπ θαη νξίδεηαη σο «έξιρ αληθήρ μεηά λόγος ππακηική πεπί ηα ανθπώπυ αγαθά και κακά» (Η.Ν. 6, 5 θαη 8). Γελ απνθιείεη σζηφζν, ζε άιια ζπκθξαδφκελα ηε θξφλεζε θαη απφ κεξηθά επθπή θαη απηφλ δψα, ηα πνιηηηθά δψα, φπσο ηα ιέεη, πνπ πεηνχλ ή πνξεχνληαη αγειεδφλ, αθνινπζψληαο ηνλ αξρεγφ ηνπο, φπσο δηαβάδνπκε ζηα έξγα ηνπ Πεπί ζώυν γενέζευρ 3,2,15, Πεπί ηα ζώα ιζηοπίαι 9,1,1 και Πεπί ζώυν μοπίυν 2,2,6,4 κ.λπ. Η γλψκε ηνπ θπόνιμος, σζηφζν είλαη θαη απηφλ απφιπην θξηηήξην αξεηήο θαη εγγχεζε ηεο νξζήο πξάμεο. Δθφζνλ φκσο, ζχκθσλα κε ηνλ νξηζκφ πνπ έδσζε ν Αξηζηνηέιεο ζηελ αξεηή, ζεψξεζε ηνλ νξζφ ιφγν θαη ηνλ θξφληκν άλζξσπν σο απζεληίεο γηα ηελ επηινγή ηεο κεζφηεηαο πνπ ζεσξνχληαλ επίζεο ηππνθξαηηθή δηαηηεηηθή θαη ζεξαπεπηηθή αξρή--, ζεσξεί αλαγθαία κηα επηζηακέλε δηεξεχλεζε ηεο δηαλνεηηθήο αξεηήο ηεο θξφλεζεο θαη ηνπ οπθού λόγος θαζψο θαη ηνπ θαζνξηζκνχ ηνπ θαλφλα πνπ ηα θαζνξίδεη. Γηαθνξεηηθά απ φηη ζηα Ηθικά Εςδήμεια φπνπ ε θπόνηζιρ δηαζθαιίδεη ηε ζέα ηεο πξψηεο αξρήο, δειαδή ηνπ ζείνπ, ζηα Ηθικά Νικομάσεια ε θξφλεζε είλαη δηαλνεηηθή αξεηή σο πξαθηηθή ζνθία θαη δηνξαηηθφηεηα. Η ςπρή θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε απνηειείηαη απφ έλα ινγηθφ θαη έλα άινγν κέξνο, θαη ην ινγηθφ δηαθξίλεηαη ζε επηζηεκνληθφ θαη ινγηζηηθφ, δειαδή βνπιεπηηθφ. Καζέλα απφ δχν απηά κέξε έρεη ηελ αξεηή ηνπ. Πνηεηηθή αηηία ηεο πξάμεο είλαη ε πξναίξεζε πνπ θαηεπζχλεηαη ζε έλα ζθνπφ. Καη ε πξναίξεζε νξίδεηαη σο «λνπο νξεθηηθφο ή φξεμε δηαλνεηηθή». Ιδηφηεηα ηνπ θξφληκνπ είλαη λα 18
ζθέπηεηαη θαιά γηα φ,ηη είλαη θαιφ θαη ζπκθέξνλ γηα ηνλ εαπηφ ηνπ αιιά θαη κέζνλ γηα κηα θαιή δσή ζρεηηθψο κε πξάγκαηα πνπ είλαη ζηελ εμνπζία ηνπ. Η θξφλεζε δελ είλαη νχηε επηζηήκε νχηε ηέρλε, αιιά νξίδεηαη σο «έμηο αιεζήο κεηά ιφγνπ πξαθηηθή πεξί ηα αλζξψπσ αγαζά θαη θαθά» απηά πνπ κπνξεί θαλείο λα πξνκειεηήζεη (1140β 5). Φξφληκνη είλαη θαη νη έκπεηξνη ηεο νηθηαθήο νηθνλνκίαο θαζψο θαη ηεο πνιηηηθήο. Απηφ πνπ ζψδεη ηε θξφλεζε, ιέεη, είλαη ε ζσθξνζχλε, ελψ ηε δηαζηξέθεη ε εδνλή. Η θξφλεζε είλαη ε αξεηή ηνπ δνμαζηηθνχ κέξνπο ηεο ςπρήο, φρη απιψο κηα ινγηθή έμε. Δλψ ν λνπο ζπιιακβάλεη ηηο πξψηεο αξρέο ηεο επηζηήκεο θαη ε ζνθία είλαη ε αθξηβεζηάηε ησλ επηζηεκψλ, ε θξφλεζε θαη ε πνιηηηθή δελ είλαη ζπνπδαηφηεξεο απφ ην λνπ θαη ηε ζνθία, γηαηί δελ είλαη θαη ν άλζξσπνο ην άξηζην ησλ φλησλ, εθφζνλ ππάξρνπλ άιια ζετθφηεξα. Η πνιηηηθή σο λνκνζεηηθή ελέξγεηα ιεηηνπξγεί ζσζηά κε βάζε ηε θξφλεζε πνπ απαηηεί εκπεηξία θαη σξηκφηεηα. Αξρή θαη ηέινο ελφο ζπιινγηζκνχ είλαη γηα ηνλ Αξηζηνηέιε ν λνπο πνπ ζπιιακβάλεη ηνπο πξσηαξρηθνχο θαη ηνπο έζραηνπο φξνπο, ελψ ν ιφγνο έρεη λα θάλεη κε ηα ελδερφκελα θαη ηελ ειάζζνλα πξφηαζε ελφο πξαθηηθνχ ζπιινγηζκνχ, γηαηί νη απνδείμεηο πεγάδνπλ απφ απηά θαη αλαθέξνληαη ζ απηά. ην πιαίζην απηφ θάλεη ιφγν γηα έλα βιέκκα πνπ νξακαηίδεηαη ην αγαζφ ζαλ λα είλαη θάηη πνπ έρεη νληνινγηθή ππφζηαζε, ψζηε λα πξνζεγγίδεη ε ζέζε ηνπ απηή ζηνλ ζχγρξνλν εζηθφ ξεαιηζκφ ηεο κεηαεζηθήο θαη ζηηο αληηζεσξεηηθέο ζρεηηθά κε ηελ εζηθή θηινζνθία ηάζεηο. Λέεη: «ψζηε δεη πξνζέρεηλ ησλ εκπείξσλ θαη πξεζβπηέξσλ ή θξνλίκσλ ηαηο αλαπνδείθηνηο θάζεζη θαη δφμαηο νπρ ήηηνλ ησλ απνδείμεσλ. Γηα γαξ ην έρεηλ εθ ηεο εκπεηξίαο φκκα νξψζηλ νξζψο» ( 1143 β 11-14). Κξηηηθέο δηαλνεηηθέο αξεηέο ζεσξεί επίζεο ηε ζχλεζε θαη ηε γλψκε, Οη δηαλνεηηθέο αξεηέο, φπσο ε θξφλεζε, θαη νη πξαθηηθέο φπσο ε εζηθή αξεηή, είλαη ρξήζηκεο σο ζθνπφο θαη κέζνλ γηα ηελ επηηέιεζε ηνπ έξγνπ ηνπο δειαδή, ζε θαληηαλή γιψζζα--ησλ θαζεθφλησλ- ηνπ αλζξψπνπ. Απηφ πνπ έρεη ζεκαζία βέβαηα είλαη ην θξφλεκα ηνπ πξάηηνληνο, δειαδή ε πξναίξεζή ηνπ πνπ θαληάδεη θάπσο θαληηαλφ, καδί κε ηελ έθθξαζε «ην δένλ» πνπ ζπλαληάκε ζηα εζηθά έξγα ηνπ Αξηζηνηέιε ζπρλά. Η εζηθή ελφξαζε πάλησο επηηπγράλεηαη κε ηελ εζηθή αξεηή. Δίλαη αδχλαην λα είλαη θαλείο θξφληκνο, ρσξίο λα είλαη αγαζφο, θαίηνη ε θχξηα αξεηή δελ επηηπγράλεηαη ρσξίο ηε θξφλεζε. ην ζεκείν απηφ αλαθέξεηαη ν Αξηζηνηέιεο ζηνλ σθξάηε πνπ είρε θαη απηφλ θαη δίθην αιιά 19
θαη άδηθν. Δίρε άδηθν φηαλ έιεγε φηη φιεο νη αξεηέο είλαη πξντφληα ηεο θξφλεζεο εδψ ηεο γλψζεο--αιιά είρε δίθην φηη δελ κπνξνχλ λα ππάξρνπλ ρσξίο ηε θξφλεζε. Γηαηί θαη ηψξα φινη ζηνλ νξηζκφ ηεο αξεηήο, ιέεη, πξνζέηνπλ φηη είλαη κηα έμε ζχκθσλε κε ηνλ νξζφ ιφγν. Καη νξζφο είλαη ν ιφγνο ν ζχκθσλνο κε ηε θξφλεζε. Ο σθξάηεο, ιέεη, ζεσξνχζε ηηο αξεηέο ιφγνπο σο επηζηήκεο, ν ίδηνο φκσο ηηο ζεσξεί «κεηά ιφγνπ», φηη δειαδή ζπλππάξρνπλ κε ην ιφγν (1144β 20-30). Καη ζεσξεί αλαγθαία ηε ζχλδεζε ηεο θξφλεζεο κε ηελ εζηθή αξεηή. Η πξψηε αθνξά ηα κέζα γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ζθνπνχ ηνλ νπνίν επηδηψθεη ε δεχηεξε. Σειηθά φκσο ζεσξεί ηε θξφλεζε θαηψηεξε απφ ηε ζνθία. Ο Αξηζηνηέιεο ζπδεηεί εθηελψο ηελ αθξαζία (πάζνο) ζε αληηδηαζηνιή κε ηελ εγθξάηεηα, ηελ αθνιαζία φπνπ παίδεη ξφιν ε πξφζεζε θαη γεληθψο ηα πάζε θαη ηελ εδνλή (ΙΥ) κε ηαηξηθέο παξακέηξνπο--- θαη ζρεδφλ ζε δχν βηβιία πξαγκαηεχεηαη ηε θηιία θαη ηα είδε ηεο. Θεσξεί ηε θηιία αξεηή ή κεηά αξεηήο, αλζξψπηλε αλάγθε, πνιχηηκε σο κέζνλ γηα ην «επ δελ» θαη δεζκφ ηεο θνηλσλίαο. Σε δηαθξίλεη ζε θηιία πνπ βαζίδεηαη ζηε ρξεζηκφηεηα, ζηελ εδνλή θαη ζηελ αξεηή πνπ είλαη θαη ε ηέιεηα θηιία θαη ζπδεηεί εθηελψο ηε ζρέζε ηεο κε ηελ πεξηηηή ζηελ πεξίπησζε απηή δηθαηνζχλε. Γηαηί, φπνπ ππάξρεη θηιία, είλαη πεξηηηή ε δηθαηνζχλε, ιέεη, γηαηί ν θίινο δελ αδηθεί πνηέ ηνλ θίιν ηνπ. Θεσξεί ηέιεηα θαη αδηάβιεηε ηε θηιία «ησλ αγαζψλ θαη θαη αξεηήλ νκνίσλ» γηαηί σο θαη αμίαλ θίιεζε πξνυπνζέηεη ηζφηεηα. ην πιαίζην απηφ θάλεη ιφγν γηα ηα πνιηηεχκαηα βαζηιεία, αξηζηνθξαηία θαη ηηκνθξαηία ή πνιηηεία θαη ηηο παξεθβάζεηο ηνπο, θαη αλάινγα αμηνινγεί ηηο θηιίεο, ζεσξψληαο αξηζηνθξαηηθή ηε ζπδπγηθή θηιία, δηφηη «θαη αμίαλ άξρεη ν αλήξ, ηηκνθξαηηθή ηελ αδειθηθή θαη δεκνθξαηηθή φηαλ δελ ζπκπεξηθέξεηαη θάπνηνο σο δεζπφηεο. Μηιά γηα ηε θπζηθή θηιία αλδξψλ θαη γπλαηθψλ, φρη κφλν ράξηλ ηεθλνπνηίαο, αθφκε θαη γηα ηε θηιία κε ηνπο δνχινπο σο αλζξψπνπο. Η αξηζηνηειηθή ξήζε «θίινο άιινο εγψ» δελ είλαη εγσθεληξηθή αιιά εμηζσηηθή. Η ζσζηή αγάπε ηνπ εαπηνχ καο πάλησο δηαρσξίδεηαη απφ ηνλ εγσηζκφ, ελψ ε πνιηηηθή θηιία ηαπηίδεηαη κε ηελ νκφλνηα. Θεσξεί ηε θηιία απαξαίηεηε γηα πνιινχο ιφγνπο θαη θπξίσο γηαηί ν άλζξσπνο είλαη θνηλσληθφ δψν. Καη ραξαθηεξίδεη ηνλ κνλψηε άλζξσπν ζεξίν ή ζεφ. ην ηειεπηαίν βηβιίν ησλ Η.Ν. επαλέξρεηαη ζηα πεξί εδνλήο ζπδεηψληαο ηε ζεσξία ηνπ Δπδφμνπ (ππέξηεο εδνλήο ) ζε αληηδηαζηνιή κε απηή ηνπ πεπζίππνπ (θαηά ηεο 20
εδνλήο), δηαθνξνπνηψληαο ηεο αλακεηαμχ ηνπο θαη αμηνινγψληαο ηηο εδνλέο ζε ζπλάθεηα κε ηελ ελεξγεηηθφηεηα, ηελ πγεία θαη ην ήζνο ηνπ θάζε αλζξψπνπ (Ι-V). ηηο ηειεπηαίεο ηέζζεξεο παξαγξάθνπο ηεο πξαγκαηείαο ηνπ απηήο επαλέξρεηαη ζηελ ζρέζε επδαηκνλίαο θαη ζεσξίαο, σο ελέξγεηαο ηνπ άξηζηνπ ζηνηρείνπ ηνπ αλζξψπνπ πνπ είλαη ν λνχο, δειαδή ηνπ ζετθνχ ζηνηρείνπ πνπ ππάξρεη ζηνλ άλζξσπν θαη ηνλ αληηδηαζηέιιεη απφ ηα δψα. Ο πλεπκαηηθφο άλζξσπνο είλαη ζενθηιέζηαηνο θαη καθάξηνο, ιέεη. Καη θαηαιήγεη ηνλίδνληαο ηε ζπλάθεηα ηεο εζηθήο κε ηελ πνιηηηθή γηα ηελ επίηεπμε ηεο επδαηκνλίαο θαη ηελ εζηθή ππνρξέσζε ηεο πνιηηείαο λα αλαιάβεη ηελ εζηθή θαη πνιηηηθή παηδεία ησλ πνιηηψλ κε ζθνπφ λα θαζνξηζηεί «ηηο ε αξίζηε πνιηηεία». Αμίδεη λα ζεκεησζεί, φπσο ήδε ππαηλίρηεθα, φηη ζηα Ηθικά Εςδήμεια ε αθξνηειεχηεηα αξεηή είλαη ε καλοκαγαθία, πνπ πξνυπνζέηεη θαηνρή φισλ ησλ ινηπψλ αξεηψλ. Σν πλεχκα εδψ είλαη πην ηαηξν-θεληξηθφ, φπσο έρσ δείμεη αιινχ. Η θαινθαγαζία είλαη «ηέιεηα αξεηή». Καη φξνο ηεο είλαη ν νξζφο ιφγνο. Όκσο, φπσο δηαθέξεη ε αξρή ηεο ηαηξηθήο απφ ηελ αξρή ηεο πγείαο, έηζη θαη ε ζεσξεηηθή ηθαλφηεηα δηαθέξεη απφ ηελ αγαζφηεηα. Δμσηεξηθά αγαζά, θίινη θιπ., είλαη θαιά ζην βαζκφ πνπ καο επηηξέπνπλ ηελ ηνπ ζενχ ζεσξίαλ θαη δελ καο εκπνδίδνπλ λα ελαηελίδνπκε ην ζεφ, ην αθίλεην θηλνχλ, πνπ βξίζθεηαη ζηελ θνξπθή ηεο θιίκαθαο ησλ αμηψλ σο ζθέςε ηνπ εαπηνχ ηνπ πξνο ην νπνίν ηείλνπλ φια ηα φληα. Ο άξηζηνο φξνο ηεο ςπρήο ηνπ αλζξψπνπ πάλησο είλαη λα αηζζάλεηαη ειάρηζηα ην άινγν κέξνο ηεο, θαη λα θαηεπζχλεηαη πάληνηε απφ ην ιφγν. Ο άλζξσπνο ζε αληηδηαζηνιή κε ηα άιια δψα, πξνζπαζεί λα επηηχρεη ην ζθνπφ ηνπ κε βάζε ηελ νξζνινγηθφηεηα, γηαηί ν ιφγνο είλαη απηφ πνπ θπξίσο ηνλ δηαθξίλεη απφ ηα αιια δψα. Καη ν Αξηζηνηέιεο θιείλεη ηελ πξαγκαηεία ηνπ κε κηα κηθξή εηζαγσγή ζηελ πνιηηηθή. Γηαηί, φπσο εηπψζεθε, «ηα Ηζηθά Νηθνκάρεηα καο δείρλνπλ πνηα κνξθή θαη πνην ζηπι δσήο είλαη αλαγθαία γηα ηελ επδαηκνλία θαη ηα Πνιηηηθά πνηα κνξθή πνιηηεχκαηνο θαη ζχλνιν ζεζκψλ θάλνπλ δπλαηή θαη εγγπψληαη απηή ηε κνξθή δσήο. Ο Αξζηνηέιεο δελ θάλεη δηάθξηζε αλάκεζα ζην πνιηηηθφ θαη ην θνηλσληθφ θη απηφ ην επηηξέπεη ε κηθξή θιίκαθα ηεο πφιεο-θξάηνπο (Μc Intyre ζει. 57). 21
Βέβαηα δελ πξέπεη λα μερλάκε φηη ν Αξηζηνηέιεο δελ αληηζηξαηεχεηαη θαη αξρήλ ηε δνπιεία, θπξίσο απηή πνπ πξνέξρεηαη απφ αηρκαισζία, θιπ., νπζηαζηηθά φκσο ζεσξεί δνχιν απηφλ πνπ δελ ζθέθηεηαη νξζνινγηθά θαη δελ είλαη πλεπκαηηθά απηάξθεο, γηαηί κε ην δνχιν σο άλζξσπν κπνξεί λα ζπλδεζεί θηιηθά. Καη δελ ζεσξεί ηε γπλαίθα ηζφηηκε κε ηνλ άλδξα, φπσο ν Πιάηβλ. Γηαηί θαη απηφλ ε γπλαίθα έρεη ειαηησκέλν ην ινγηζηηθφ, ην νπνίν ζηεξεί επίζεο απφ ηα παηδηά. Ο Αξηζηνηέιεο δελ κηιά ππνηηκεηηθά γηα ηε δεκνθξαηία, φπσο ν Πιάησλ, αιιά άξηζην πνιίηεπκα θαη απηφο ζεσξνχζε έλα είδνο πλεπκαηηθήο αξηζηνθξαηίαο, ηελ πνιηηεία, φπσο ιέεη. Η εζηθή ηνπ είλαη, φπσο εηπψζεθε, απφ έλα ζχγρξνλν ζε πνιιά κάιηζηα νπαδφ ηνπ, ηνλ Alasdair MacIntyre, ε εζηθή ηεο αξηζηνθξαηηθήο ηάμεο ηεο επνρήο ηνπ, κηα εζηθή γηα gentlemen, φπσο ην δηαηππψλεη. Καη ε έλλνηα θαη αμία ηεο κεζφηεηαο κπνξεί λα παξεμεγεζεί, παξφιν πνπ, φπσο ν ίδηνο ηνλίδεη, είλαη απηή ζε ηειηθή αλάιπζε εζηθά αθξφηεο. Πνιιά ζηνηρεία ηεο αξηζηνηειηθήο εζηθήο θαη κάιηζηα ζε ζενινγηθφ πιαίζην πηνζεηήζεθαλ απφ ηνπο Βπδαληηλνχο, πνπ ζπδήηεζαλ ηδηαίηεξα ηηο δηαθνξέο ηεο αξηζηνηειηθήο θηινζνθίαο, ζε ζενινγηθά θπξίσο δεηήκαηα, απφ ηελ πιαησληθή, θαζψο θαη απφ ηνλ ιεγφκελν ζρνιαζηηθηζκφ ηνπ Γπηηθνχ Μεζαίσλα κε θχξην εθπξφζσπν ην Θσκά ηνλ Αθηλάηε. εκαληηθή φκσο είλαη θαη κηα αλαβίσζε ηεο αξηζηνηειηθήο εζηθήο θηινζνθίαο ζηελ επνρή καο, ηφζν απφ ηε κεηαεζηθή σο επηζηεκνινγία ησλ εζηθψλ ελλνηψλ, φζν θαη σο αξεηνθξαηηθή εζηθή ζε δηάθνξεο παξαιιαγέο θαη θάπνηα ζπλάθεηά ηεο κε ηελ εθαξκνζκέλε εζηθή. Πξσηαγσλίζηξηεο σζηφζν ζηελ αλζξσπνθεληξηθή απηή εζηθή πνπ ζηεξίδεηαη ζηε ζέζε φηη «ε θχζε έθαλε φια ηα πξάγκαηα πξνο ράξηλ ηνπ αλζξψπνπ» (Πνι. Ι, 8), πνπ απαληά ζην εξψηεκα «ηη είδνπο άλζξσπνο πξέπεη λα είκαη;» ή «πψο ζα έπξαηηε έλα ελάξεην πξφζσπν;» θαη φρη ηφζν ζην θαληηαλφ «ηη πξέπεη λα πξάμσ;» ή ζην σθειηκηζηηθφ «ηη ζα είλαη θαιιίηεξν γηα κέλα» πνπ απαζρνιεί ηηο δενληνινγηθέο θαη ζπλεπεηνθξαηηθέο ζεσξίεο, είλαη γπλαίθεο θηιφζνθνη, φπσο ε Elisabeth Anscobe ζηα έξγα ηεο Modern Moral Philiosophy (1958) θαη Ιntention, ην νπνίν έρσ ζπδεηήζεη αιινχ(1978), ε Irish Murdoch, The Sovereignty of Good (1970), ε Philippa Foot, Virtues and Vices (1978) ε Martha Nussbaum( Τhe Fragility of Godness (1986) θαη πην πξφζθαηα, ζρεηηθά κε ηε ζπδήηεζε γηα ηα εμσηεξηθά αγαζά ζην χληαγκα ησλ Ηλσκέλσλ Πνιηηεηψλ θαη ζε λνκηθφ πιαίζην, πνπ έρσ 22