Αθαναςία Μπάλτα, Ελπίδα Βόγλη και Χρήςτοσ Χρηςτίδησ, Θέματα Ελληνικής Ιστορίας (19 ος -20 ός αι.) Ebook 2016

Αθαναςία Μπάλτα, Ελπίδα Βόγλη και Χρήςτοσ Χρηςτίδησ, Θέματα Ελληνικής Ιστορίας (19 ος -20 ός αι.) Ebook 2016 Κεφϊλαιο 4 ο : Από το 1864 ώσ τα τϋλη του αιώνα: εξϋλιξη και εδραύωςη των κοινοβουλευτικών θεςμών. Η περύοδοσ του Χαριλϊου Σρικούπη (1881-1895) Περιεχόμενα Αϋ Ενότθτα: Από το 1864 ϊσ τα τζλθ του αιϊνα: εξζλιξθ και εδραίωςθ των κοινοβουλευτικϊν κεςμϊν.... 183 4.1. Θ Βϋ Εκνοςυνζλευςθ, θ πολιτειακι μεταβολι και το φνταγμα του 1864... 184 4.1.1. Θ Προςωρινι Κυβζρνθςισ και θ Μεςοβαςιλεία (12 Οκτωβρίου 1862-18 Οκτωβρίου1863).... 184 Οι εμφφλιεσ ςυγκροφςεισ και τα τθσ εκλογισ νζου βαςιλιά... 185 «Θ εν Ακιναισ Βϋ των Ελλινων Εκνοςυνζλευςισ»... 187 Σο φνταγμα του 1864... 191 Οι βαςικζσ διατάξεισ του υντάγματοσ... 192 Θ διεφρυνςθ τθσ πολιτικισ δθμοκρατίασ: θ ςυνταγματικι κακιζρωςθ τθσ Κακολικισ Ψθφοφορίασ.... 194 Θ ςχετικι ςυηιτθςθ ςτθν Εκνοςυνζλευςθ... 198 Οι ςυμπλθρωματικζσ αρχζσ τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ... 200 Ρυκμίςεισ του εκλογικοφ δικαιϊματοσ. Εξζλιξθ του εκλογικοφ ςυςτιματοσ και τθσ εκλογικισ νομοκεςίασ.... 200 Ο Εκλογικόσ νόμοσ του 1864... 202 4.2. Πολιτικό ςφςτθμα, κόμματα και λειτουργία τθσ πολιτικισ από το 1864 ζωσ το 1874/1875... 204 Οι βουλευτικζσ εκλογζσ από το 1864 ωσ το 1877... 205 ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 180

Θ πολιτικι κρίςθ του 1874-75. Σα «ςτθλιτικά»... 205 Θ κακιζρωςθ τθσ αρχισ τθσ δεδθλωμζνθσ (1875)... 206 H ςθμαςία τθσ κακιζρωςθσ τθσ «Αρχισ τθσ δεδθλωμζνθσ» για τθν εξζλιξθ του πολιτικοφ ςυςτιματοσ και τθν εμπζδωςθ του κοινοβουλευτιςμοφ... 208 Από τθν αρχι τθσ δεδθλωμζνθσ ζωσ τα τζλθ του αιϊνα... 209 Ενότθτα Βϋ: Θ περίοδοσ του Χαριλάου Σρικοφπθ (1881-1895)... 210 4.3. Θ περίοδοσ του ελλθνικοφ δικομματιςμοφ.... 210 Λ. Κυβερνιςεισ και λειτουργία του δικομματιςμοφ... 211 Οι Εκλογζσ τθσ 20 θσ Δεκεμβρίου 1881... 211 Θ πρϊτθ πρωκυπουργία Σρικοφπθ (Μάρτιοσ 1882- Απρίλιοσ 1885)... 213 Οι εκλογζσ τθσ 7 θσ Απριλίου 1885... 214 Οι εκλογζσ τθσ 4 θσ Λανουαρίου 1887... 215 Θ δεφτερθ πρωκυπουργία Σρικοφπθ (1886/87 1890)... 216 Θ εκλογικι μεταρρφκμιςθ του 1886... 216 Οι Εκλογζσ τθσ 14 θσ Οκτωβρίου 1890... 218 Κυβζρνθςθ Δθλιγιάννθ (Οκτϊβριοσ 1890- Μάιοσ 1892)... 219 Οι εκλογζσ τθσ 3 θσ Μαίου 1892... 219 Θ τρίτθ πρωκυπουργία Σρικοφπθ 1892-1893... 220 Οι Εκλογζσ τθσ 16 θσ Απριλίου του 1895: «Ανκϋ θμϊν λοιπόν βουλευτισ ο κφριοσ Γουλιμισ».... 224 Σο εςωτερικό και διεκνζσ πλαίςιο ςτα τζλθ τθσ δεκαετίασ του 1870... 224 Α. Θ διεκνισ ςυγκυρία... 224 Β. Οι μεταςχθματιςμοί ςτο εςωτερικό τθσ χϊρασ... 226 Σο πρόγραμμα τθσ «Ανορκϊςεωσ» του Χαριλάου Σρικοφπθ... 227 Δθμόςια ζργα... 229 Εξωτερικι πολιτικι... 230 Σα τζλθ του αιϊνα: θ κρίςθ του δικομματιςμοφ... 231 Βιβλιογραφία... 232 ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 181

Κεφϊλαιο 4 ο : Από το 1864 ώσ τα τϋλη του αιώνα: εξϋλιξη και εδραύωςη των κοινοβουλευτικών θεςμών. Η περύοδοσ του Χαριλϊου Σρικούπη (1881-1895) Αντικείμενο αυτοφ του κεφαλαίου είναι α) θ ιςτορία τθσ εξζλιξθσ του ελλθνικοφ κοινοβουλευτιςμοφ κατά τθν περίοδο του Γεωργίου Αϋ και β) θ μελζτθ τθσ περιόδου κατά τθν οποία κυριαρχεί θ προςωπικότθτα του Χαριλάου Σρικοφπθ. τθν 1 η Ενότητα εξετάηονται καταρχιν οι ςθμαντικοί ςτακμοί ςτθν ιςτορία του αντιπροςωπευτικοφ ςυςτιματοσ μετά τθν ζξωςθ του Όκωνα, θ Βϋ Εκνικι υνζλευςθ των Ελλινων, το φνταγμα του 1864, θ ςυνταγματικι κατοχφρωςθ τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ και γενικϊτερα οι όροι διαμόρφωςθσ και λειτουργίασ του πολιτικοφ ςυςτιματοσ. Εξετάηονται επίςθσ οι ςθμαντικϊτερεσ όψεισ του ηθτιματοσ τθσ πολιτικισ ςυμμετοχισ, όπωσ το εκλογικό δικαίωμα και το εκλογικό ςφςτθμα (εκλογικοί νόμοι και εκλογικζσ διαδικαςίεσ) και θ ιςτορία των βουλευτικϊν εκλογϊν, κορυφαίου κεςμοφ ςτθ λειτουργία του κοινοβουλευτικοφ ςυςτιματοσ, από το 1864 ϊσ τα τζλθ του αιϊνα. τθν 2 η Ενότητα εξετάηονται τα ςθμαντικϊτερα πολιτικά και κοινωνικά ηθτιματα τθσ τρικουπικισ περιόδου, θ λειτουργία του δικομματικοφ ςυςτιματοσ και το μεταρρυκμιςτικό ζργο του Χαριλάου Σρικοφπθ. Μζςα ςτισ ςυνκικεσ που διαμορφϊνουν οι κρίςεισ του Ανατολικοφ ηθτιματοσ 1 και οι εςωτερικοί μεταςχθματιςμοί που ζχουν ςυντελεςκεί ςτα τζλθ τθσ δεκαετίασ του 1870, το Πρόγραμμα τθσ Ανορκϊςεωσ του Χαριλάου Σρικοφπθ επιδιϊκει μζςω κεςμικϊν αλλαγϊν, τθσ εκτζλεςθσ ζργων υποδομισ και τθσ ςτρατιωτικισ ενίςχυςθσ τθσ χϊρασ, τον εκςυγχρονιςμό του κράτουσ και τθν οικονομικι ανάπτυξθ, απαραίτθτων προχποκζςεων για τθν επιδι- 1 Ανατολικό ηιτθμα: ζνα από τα ςθμαντικϊτερα ηθτιματα τθσ διεκνοφσ πολιτικισ που αφορά τθν τφχθ των εδαφϊν τθσ καταρρζουςασ διοικθτικά και οικονομικά Οκωμανικισ Αυτοκρατορίασ ωσ αντικείμενο ανταγωνιςμοφ των Μεγάλων Δυνάμεων. Σο ηιτθμα κάνει τθν εμφάνιςι του περί τα μζςα του 18ου αιϊνα, εντείνεται και αποτελεί μείηον κζμα τθσ διεκνοφσ διπλωματίασ κατά τον 19ο αιϊνα, επιλφεται δε οριςτικά με τον Αϋ Παγκόςμιο Πόλεμο. Με τθν Ρωςία να επικυμεί τθν διάλυςθ του «Μεγάλου Αςκενοφσ», όπωσ επικράτθςε να αποκαλείται θ Οκωμανικι Αυτοκρατορία, και τθν Αγγλία και Γαλλία να τάςςονται υπζρ τθσ ακεραιότθτάσ τθσ, κα γίνει αιτία πολεμικϊν ςυγκροφςεων και κα αποτελζςει το γεωπολιτικό πλαίςιο εντόσ του οποίου κα διαμορφωκοφν οι ςυνκικεσ τθσ ιςτορικισ εξζλιξθσ των Βαλκανίων γενικά και τθσ Ελλάδασ ειδικϊτερα. ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 182

ωκόμενθ εκνικι ολοκλιρωςθ. Ο δικομματιςμόσ λειτουργεί με τθν εναλλαγι ςτθν εξουςία δυο διακριτϊν πολιτικϊν κομμάτων με διαφορετικό πολιτικό λόγο και πολιτικζσ επιλογζσ. Α Ενότητα: Από το 1864 ώσ τα τϋλη του αιώνα: εξϋλιξη και ε- δραύωςη των κοινοβουλευτικών θεςμών. Η ηζηνξία ηνπ ειιεληθνύ θξάηνπο ραξαθηεξίδεηαη από ηελ πξώηκε ζέζπηζε ηνπ αληηπξνζσπεπηηθνύ ζπζηήκαηνο θαη ησλ θνηλνβνπιεπηηθώλ ζεζκώλ, κε νξόζεκν ηελ ζπληαγκαηηθή θαζηέξσζε ηεο θαζνιηθήο ςεθνθνξίαο, ην 1864. Βαζηζκέλνη ζην ηδενινγηθό ππόβαζξν ηνπ Δηαθσηηζκνύ θαη ζηελ ηζρπξή παξάδνζε θηιειεύζεξσλ αληηιήςεσλ ηεο Επαλάζηαζεο πεξί ηζνπνιηηείαο, νη θνηλνβνπιεπηηθνί ζεζκνί πνπ ζεζπίζζεθαλ θαη άξρηζαλ λα ιεηηνπξγνύλ, απνηεινύλ ην ζεκέιην επί ηνπ νπνίνπ νηθνδνκείηαη όιε ε ειιεληθή θνηλνβνπιεπηηθή παξάδνζε, ζηνηρεία ηεο νπνίαο ραξαθηεξίδνπλ ηνλ θνηλνβνπιεπηηζκό έσο θαη ζήκεξα. Η πξσηκόηεηα απηή ζπλνδεύεηαη θαη από ηελ νκαιή ζε γεληθέο γξακκέο εμέιημε ησλ αληηπξνζσπεπηηθώλ ζεζκώλ, θπξίσο θαηά ηελ πεξίνδν κεηά ηελ θαζηέξσζε ηεο αξρήο ηεο δεδεισκέλεο, ην 1875, παξά ηηο αξξπζκίεο θαη δπζθνιίεο ηεο εθαξκνγήο ηνπο. Η εκπέδσζε ησλ θνηλνβνπιεπηηθώλ ζεζκώλ θαηά ην ηειεπηαίν ηέηαξην ηνπ 19νπ αηώλα ζπλαξηάηαη άκεζα κε ηελ εύξπζκε ιεηηνπξγία ηνπ δηθνκκαηηζκνύ θαη ραξαθηεξίδεηαη από ηε κεγάιε, θπξηνιεθηηθά «πάλδεκε» ζπκκεηνρή ζηηο εθινγηθέο δηαδηθαζίεο. Σεκεησηένλ όηη ζηελ ζέζπηζε θαη εμέιημε ησλ θνηλνβνπιεπηηθώλ ζεζκώλ θαη ζηελ δηεύξπλζε ηεο πνιηηηθήο ζπκκεηνρήο ζπκβάιινπλ πνιινί παξάγνληεο, πνιηηηθνί, θνηλσληθνί θαη νηθνλνκηθνί. Μηα εηο βάζνο κειέηε ηνπ θαηλνκέλνπ ζα πξέπεη λα ιάβεη ππ όςηλ ην πώο ζπλδένληαη θαη αιιεινδηαπιέθνληαη νη πνιηηηθέο εμειίμεηο, ν δηακεζνιαβεηηθόο ξόινο ησλ θνκκάησλ ζηα πιαίζηα ηνπ πειαηεηαθνύ ζπζηήκαηνο θαη ν εθδεκνθξαηηζκόο ηνπ θαζεζηώηνο κε ηελ εμηζσηηθή ηδενινγία ηζρπξή, όπσο ζα δνύκε παξαθάησ αιιά θαη ηελ κεηαξξπζκηζηηθή βνύιεζε θαη ηηο θνηλσληθέο/νηθνλνκηθέο κεηαξξπζκίζεηο (αλαδηαλνκή εζληθώλ γαηώλ, θνξνινγηθό ζύζηεκα). Μηα ηέηνηα αλάιπζε όκσο ζα ππεξέβαηλε ηα όξηα ηεο επηζθόπεζεο πνπ επηρεηξνύκε εδώ θαη ηνλ ραξαθηήξα ελόο εγρεηξηδίνπ. ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 183

4.1. Η Β Εθνοςυνϋλευςη, η πολιτειακό μεταβολό και το ύνταγμα του 1864 Με το «Ψιφιςμα του Ζκνουσ» τθσ 10 θσ Οκτωβρίου 1862 καταργείται θ βαςιλεία του Όκωνοσ και θ δυναςτεία των Wittelsbach όχι όμωσ και ο κεςμόσ τθσ βαςιλείασ φορζασ τθσ κυριαρχίασ ανακθρφςςεται το ζκνοσ και όχι ο μονάρχθσ, και ςυγκροτείται Προςωρινι Κυβζρνθςισ με ςκοπό τθν άμεςθ ςφγκλθςθ Εκνικισ υνζλευςθσ. «Ψιφιςμα του Ζκνουσ Σα δεινά τθσ Πατρίδοσ ζπαυςαν. Άπαςαι αι επαρχίαι και θ πρωτεφουςα ςυνενωκείςαι μετά του ςτρατοφ ζκεςαν τζρμα εισ αυτά. Ωσ κοινι δε ζκφραςισ του Ελλθνικοφ Ζκνουσ ολοκλιρου κθρφττεται και ψθφίηεται: Θ βαςιλεία του Όκωνοσ καταργείται. Θ αντιβαςιλεία τθσ Αμαλίασ καταργείται. Προςωρινι κυβζρνθςισ ςυνιςτάται όπωσ κυβερνιςθ το κράτοσ μζχρι ςυγκαλζςεωσ τθσ Εκνικισ υνελεφςεωσ, ςυγκειμζνθ εκ των εξισ πολιτϊν: Δθμθτρίου Βοφλγαρθ Προζδρου, Κωνςταντίνου Κανάρθ, Βενιηζλου Ροφφου. Εκνικι υντακτικι υνζλευςισ καλείται αμζςωσ προσ ςφνταξιν τθσ Πολιτείασ και εκλογιν θ- γεμόνοσ. Ηιτω το Ζκνοσ! Ηιτω θ Πατρίσ! Εγζνετο εισ Ακινασ εν ζτει ςωτθρίω 1862 εν μθνί 8βρίω τθ δεκάτθ αυτοφ». 2 4.1.1. Η Προςωρινό Κυβϋρνηςισ και η Μεςοβαςιλεύα (12 Οκτωβρύου 1862-18 Οκτωβρύου1863). 3 Σα κζματα που καταρχάσ απαςχόλθςαν τθν Προςωρινι Κυβζρνθςθ και τθν Εκνοςυνζλευςθ ιταν θ ςφνκεςι τθσ, θ πολιτικι που κα ακολουκοφςε ζωσ και τθν ψιφιςθ του νζου υντάγματοσ και θ εκλογι του νζου βαςιλιά. 4 Με βάςθ το Ψιφιςμα θ Προςωρινι Κυβζρνθςισ είχε τθν ςαφϊσ κακοριςμζνθ αποςτολι να αςκιςει αφενόσ μεν τθν εκτελεςτικι εξουςία, με τθν ζκδοςθ «κεςπιςμάτων» -υποκακιςτϊντασ και τον ανϊτατο άρχοντα ζωσ τθν ςφγκλθςθ τθσ Εκνικισ υνζλευςθσ ςτθν οποία και κα παρζδιδε τθν εξουςία, αφετζρου δε τθ νομοκετικι εξουςία με τθν ζκδοςθ «ψθφιςμάτων». 2 Νικόλαοσ Μοςχονάσ, «Θ Μεςοβαςιλεία», ςτο Ιςτορία του Ελλθνικοφ Ζκνουσ, Ακινα: Εκδοτικι Α- κθνϊν, 1977, τ. ΛΓϋ, ς. 220. 3 Για μια ςυνοπτικι αλλά πλιρθ εξιςτόρθςθ των γεγονότων τθσ Μεςοβαςιλείασ βλ. ο.π., ς. 220-229. 4 Βλ. αναλυτικά, Gunnar Herring, Σα πολιτικά κόμματα ςτθν Ελλάδα 1821-1936, Ακινα: ΜΛΕΣ, 2008, τ. 1, ς. 367. ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 184

Οι εμφύλιεσ ςυγκρούςεισ και τα τησ εκλογόσ νϋου βαςιλιϊ Πριν ακόμθ ςυγκλθκεί θ Εκνικι υνζλευςθ θ Προςωρινι Κυβζρνθςισ με ψιφιςμά τθσ (19 Νοεμβρίου 1862) προκιρυξε δθμοψιφιςμα για τθν εκλογι νζου βαςιλιά. Τποψιφιοι για τον κρόνο τθσ Ελλάδασ ιταν ο πρίγκθπασ Αλφρζδοσ, δευτερότοκοσ γιόσ τθσ βαςίλιςςασ Βικτωρίασ και ο ορκόδοξοσ δοφκασ Νικόλαοσ του Leuchtenburg, ανθψιόσ του Σςάρου Αλεξάνδρου του Βϋ, τθν υποψθφιότθτα του οποίου εκτόσ από τθν Ρωςία υποςτιριηε και θ Γαλλία. 5 Θ αγγλικι διπλωματία είχε προωκιςει εντζχνωσ τθν υποψθφιότθτα του Αλφρζδου, καλλιεργϊντασ τθν προςδοκία ότι θ εκλογι του κα ςυνοδευόταν από τθν ενςωμάτωςθ των Λονίων Νιςων ςτο ελλθνικό κράτοσ. Σο αποτζλεςμα ιταν ο Αλφρζδοσ να γίνει ιδιαίτερα δθμοφιλισ: «Οι Ζλλθνεσ λθςμόνθςαν ότι ο Αλφρεδάκθσ καταγόταν από μια τουρκόφιλθ χϊρα και κατά βάκοσ πίςτευαν ότι θ Μεγάλθ Βρετανία ιταν τουρκόφιλθ μόνο και μόνο επειδι ιταν αντίπαλθ τθσ Ρωςίασ. Νόμιηαν ότι μόλισ ο Αλφρζδοσ μασ κρονιαηόταν ςτθν Ακινα, θ Μ. Βρετανία κα μετατρεπόταν ςε υπζρμαχο τθσ Μεγάλθσ Λδζασ (όπωσ ακριβϊσ είχε μεταβάλει τθ ςτάςθ τθσ ςτο κζμα τθσ ενότθτασ τθσ Λταλίασ) και κα χάριηε ςτθν Ελλάδα, μαηί με τα νθςιά του Λουνίου, δάνεια και εμπόριο, τθν Ιπειρο και τθ Κεςςαλία, ακόμθ και τθν Κωνςταντινοφπολθ». 6 Σελικϊσ, παρά το γεγονόσ ότι Ρωςία και Αγγλία ςυμφωνοφν ωσ προσ τθν αδυναμία εκλογισ και των δυο υποψθφίων, 7 το δθμοψιφιςμα διεξιχκθ με αποτζλεςμα τθν πανθγυρικι εκλογι του Αλφρζδου με 230.016 ψιφουσ επί 240.701 ψθφιςάντων. Εν τω μεταξφ εκλζγεται και ςυγκαλείται θ Εκνοςυνζλευςθ, θ οποία αρχίηει τισ εργαςίεσ τθσ. Θ Προςωρινι Κυβζρνθςθ κατζκεςε ςτθν Εκνοςυνζλευςθ τθν προςωρινι εξουςία τθσ (21 Λανουαρίου 1863) και θ Εκνοςυνζλευςθ τθσ ανζκεςε εκ νζου τθν εκτελεςτικι εξουςία. Μζλθ τθσ εξελζγθςαν και πάλι οι Δθμιτριοσ Βοφλγαρθσ, Κωνςταντίνοσ Κανάρθσ και Μπενιηζλοσ Ροφφοσ. Οι διαφωνίεσ ςχετικά με τον οριςμό των μελϊν του υπουργικοφ ςυμβουλίου προκάλεςαν ςφντομα κυβερνθτικι κρίςθ που προςζλαβε μεγάλεσ διαςτάςεισ και δεν περιορίςκθκε ςτισ αντιπαρακζςεισ Ορεινϊν και Πεδινϊν εντόσ τθσ Εκνοςυνζλευςθσ αλλά επεκτάκθκε με τθ μορφι αιματθρϊν ςυγκροφςεων ςτουσ δρόμουσ τθσ Ακινασ, οι οποίεσ διιρκεςαν για αρκετζσ θμζρεσ (7-12 Φεβρουαρίου 1863) και ονομάςκθκαν «Φεβρουαριανά». τθν 5 Θ αναφορά ςτο κζμα αυτό είναι εδϊ ςυνοπτικι. Για τθν ςτάςθ και τισ ςχετικζσ διπλωματικζσ διεργαςίεσ των Μ.Δυνάμεων βλ. Νικόλαοσ Μοςχονάσ, «Θ Μεςοβαςιλεία», ΛΕΕ, ο.π., ς. 222-227 και D.Dakin, Θ ενοποίθςθ τθσ Ελλάδασ, 1770-1913, Ακινα: ΜΛΕΣ, 1982, ς. 142-147. 6 Dakin, ο.π., ς. 143. 7 Βάςει των προβλεπομζνων από το Πρωτόκολλο του Λονδίνου του 1830 οι υποψιφιοι για τον ελλθνικό κρόνο δεν μποροφςαν να είναι μζλθ των βαςιλικϊν οίκων των χωρϊν που είχαν υπογράψει τθν υνκικθ τθσ 6 θσ Λουλίου 1827. ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 185

εμφφλια ςφγκρουςθ βρζκθκαν αντιμζτωπεσ οι διχαςμζνεσ δυνάμεισ του ςτρατοφ και τθσ χωροφυλακισ και ζνοπλοι προςκείμενοι ςτουσ Ορεινοφσ και τουσ Πεδινοφσ. Θ αποκατάςταςθ τθσ κοινωνικισ ειρινθσ και θ ςυγκρότθςθ νζασ προςωρινισ κυβζρνθςθσ, χάρισ ςτισ ψφχραιμεσ ενζργειεσ τθσ Εκνοςυνζλευςθσ κα αποδειχκοφν, όπωσ κα αναφζρουμε αμζςωσ παρακάτω, βραχφβιεσ και πρόςκαιρεσ. Μετά τα «Λουνιανά» θ εκτελεςτικι εξουςία ανατίκεται ςτθν Εκνοςυνζλευςθ («κυβερνϊςα Βουλι»). Εν τω μεταξφ ο κρόνοσ εξακολουκεί να χθρεφει και μετά από μερικζσ προτάςεισ για τθν εκλογι διαφόρων υποψθφίων πριγκιπων, αλλά και μετά από μια προςπάκεια κφκλων παλαιϊν οκωνικϊν να εκλεγεί ο Λουδοβίκοσ, ανθψιόσ του Όκωνα, 8 τελικϊσ θ Εκνοςυνζλευςθ αναγορεφει με ψιφιςμά τθσ τον πρίγκθπα τθσ Δανίασ Χριςτιανό- Γουλιζλμο -Γεϊργιο τθσ Δανίασ ςε ςυνταγματικό βαςιλζα των Ελλινων. Ψιφιςμα ΚΕ «Θ εν Ακιναισ Βϋ Εκνικι των Ελλινων υνζλευςισ Άρκρ. 1. Αναγορεφει παμψθφεί τον Πρίγκθπα τθσ Δανίασ Χριςτιανόν- Γουλιζλμον-Φερδινάνδον-Αδόλφον-Γεϊργιον, δευτερότοκον υιόν του Πρίγκθποσ Χριςτιανοφ τθσ Δανίασ ςυνταγματικόν Βαςιλζα των Ελλινων υπό το όνομα: ΓΕΩΡΓΙΟ Αϋ, ΒΑΙΛΕΤ ΣΩΝ ΕΛΛΘΝΩΝ.» «Με το ψιφιςμα αυτό δόκθκε ςτο νζο θγεμόνα ο τίτλοσ του «Βαςιλζωσ των Ελλινων» (Roi des Hellènes) και όχι του «Βαςιλζωσ τθσ Ελλάδοσ» (Roi de Grèce), ϊςτε υπό το ςτζμμα του να κεωρείται ότι υπάγονται και οι αλφτρωτοι Ζλλθνεσ». 9 Μετά τθν αποδοχι του ςτζμματοσ από τον Γεϊργιο και τθν ανακιρυξι του από τθν Εκνοςυνζλευςθ ςε ενιλικα διότι δεν είχε ςυμπλθρϊςει ακόμθ το 18 ο ζτοσ τθσ θλικίασ του υπογράφεται από τθν Γαλλία, τθν Αγγλία και τθν Ρωςία θ υνκικθ του Λονδίνου για τθν ανάρρθςι του ςτον ελλθνικό κρόνο (1/13 Λουλίου 1863), ςτθν οποία αναγγζλλεται και θ προςάρτθςθ των Λονίων νιςων ςτο ελλθνικό κράτοσ. Θ ςυνκικθ παραχϊρθςισ τουσ υπογράφεται ςτισ 17/29 Μαρτίου 1864. Θ ςυνζχιςθ των αντιπαρακζςεων ςε ό,τι αφορά τθ νομιμοποίθςθ και τισ ε- ξουςίεσ τθσ κυβζρνθςθσ, τθν κατάςταςθ ςτον ςτρατό, ςτον οποίο επικρατοφςε φατριαςμόσ και παραλυςία, οδθγοφν και πάλι ςε ςταςίαςθ ςτο ςτράτευμα, παρεκτροπζσ, ζκτροπα ςτουσ δρόμουσ από ςτρατιϊτεσ ζνοπλουσ πολίτεσ και ςυμμορίεσ λθ- 8 Σο επειςόδιο ζγινε γνωςτό ωσ τα «Μπερναϊκά», από το όνομα του προξζνου τθσ Βαυαρίασ Μπερνάου. 9 Νικόλαοσ Μοςχονάσ, «Θ Μεςοβαςιλεία», ΛΕΕ, ο.π., ς. 225. ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 186

ςτϊν, κοινωνικι αναταραχι και νζεσ εμφφλιεσ ςυγκροφςεισ και οδομαχίεσ με δεκάδεσ νεκροφσ, τον Λοφνιο του 1863 ( «Λουνιανά»). «Η εν Αθόναισ Β των Ελλόνων Εθνοςυνϋλευςισ» τισ 23 Οκτωβρίου 1862 θ Προςωρινι Κυβζρνθςθ δθμοςίευςε προκιρυξθ για τθν ςφγκλθςθ τθσ υνζλευςθσ των πλθρεξουςίων, οι οποίοι κα εκλζγονταν με βάςθ τον εκλογικό νόμο του 1844, με μερικζσ τροποποιιςεισ που ζγιναν με Ψιφιςμα τθσ Προςωρινισ Κυβζρνθςθσ προςαρτθμζνο ςτθν προκιρυξθ. Βάςει του άρκρου 4 του Ψθφίςματοσ, πλθρεξοφςιουσ κα εξζλεγαν και οι Ζλλθνεσ του εξωτερικοφ και των παροικιϊν. 10 Οι εκλογζσ για τθν ανάδειξθ των 327 πλθρεξουςίων άρχιςαν ςτισ 24 Νοεμβρίου και ολοκλθρϊκθκαν ςτισ 28 Νοεμβρίου 1862. 11 Θ Εκνοςυνζλευςθ άρχιςε τισ εργαςίεσ τθσ ςτισ 10 Δεκεμβρίου 1862. Αρχικϊσ τθν απαςχόλθςαν τα εξισ ηθτιματα: α) Θ ολοκλιρωςθ τθσ διαδικαςίασ ενςωμάτωςθσ των Επτανιςων και ο τρόποσ εκλογισ των επτανθςίων πλθρεξουςίων και β) οι ςχζςεισ με τον βαςιλιά και θ διαφοροποίθςθ του τρόπου λειτουργίασ του βαςιλικοφ κεςμοφ ςε ςχζςθ με τισ πρακτικζσ τθσ οκωνικισ περιόδου. τθν Εκνοςυνζλευςθ, οι μεγαλφτερεσ κοινοβουλευτικζσ ομάδεσ 12 ιταν των «Πεδινϊν» και των «Ορεινϊν», οι οποίεσ διαμορφϊκθκαν μζςα ςτθν Εκνοςυνζλευςθ, κυρίωσ κατά τισ ςυηθτιςεισ για το κυριϊτερο ηιτθμα τθσ περιόδου αυτισ, τθσ Μεςοβαςιλείασ, για το ποια πολιτικι δθλαδι κα ζπρεπε να ακολουκιςει θ Προςωρινι Κυβζρνθςθ. Οι ομάδεσ δθλαδι αυτζσ δεν ιταν διαμορφωμζνεσ από πριν. 13 Θ μόνθ ομάδα που είχε από πριν μια ςχετικά ςαφι ιδεολογία ιταν θ ςυςπειρωμζνθ περί τον Επαμεινϊνδα Δελθγεϊργθ ομάδα τθσ «νζασ γενιάσ», ςτθν οποία κα αναφερκοφμε παρακάτω. Μια άλλθ ομάδα πλθρεξουςίων που ςυνδζονταν πολιτικά ιδθ πριν από τισ εκλογζσ ιταν εκείνοι που προζρχονταν από τθν φιλελεφκερθ λζ- 10 Hering, Herring, Σα πολιτικά κόμματα ςτθν Ελλάδα 1821-1936, ο.π., ςελ. 367, ςθμ.2 11 Θ ψθφοφορία διαρκοφςε 4 θμζρεσ. Βλ. παρακάτω. 12 Για τισ κοινοβουλευτικζσ ομάδεσ ςτθν Βϋ Εκνοςυνζλευςθ, βλ. Hering, Σα πολιτικά κόμματα ςτθν Ελλάδα 1821-1936, ο.π., ς. 367-402. 13 Είναι πολφ ςθμαντικι θ επιςιμανςθ του Hering ότι οι υποψιφιοι για τθν Εκνοςυνζλευςθ ζκεςαν υποψθφιότθτα «ςε τοπικοφσ ςυνδυαςμοφσ των εκλογικϊν περιφερειϊν χωρίσ διακριτι κομματικι ζνταξθ» με βάςθ τα ηθτιματα τθσ περιοχισ ι τθσ περιφζρειασ ςτθν οποία ανικαν» Ζτςι λοιπόν μζςα από τθν οργάνωςθ ανά περιφζρεια των εκλογικϊν ςυνδυαςμϊν και εκλογικϊν διαδικαςιϊν( π.χ. οριςμό εκπροςϊπων ςτα εκλογικά κζντρα) δθμιουργικθκαν τοπικά και περιφερειακά δίκτυα ςτελεχϊν. Αυτό ιταν ζνα ςθμαντικό βιμα για τθν δθμιουργία των νζων κομμάτων. Σα επόμενα βιματα πραγματοποιικθκαν μζςα από τισ διεργαςίεσ (ςυμπράξεισ, αντιπαρακζςεισ, ςυηθτιςεισ, ηυμϊςεισ) που ςυνζβθςαν κατά τθν διάρκεια των εργαςιϊν τθσ Εκνοςυνζλευςθσ. Βλ. ο.π., ςελ. 368. ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 187

ςχθ «Ριγασ Φεραίοσ», 14 θ οποία διαλφκθκε μετά τθν ςφγκλθςθ τθσ Εκνοςυνζλευςθσ. Σα περιςςότερα μζλθ τθσ προςχϊρθςαν ςτουσ Ορεινοφσ. 15 τθν κοινοβουλευτικι ομάδα των Πεδινϊν ανικαν οι οπαδοί του Δθμθτρίου Βοφλγαρθ. Σο πρόγραμμά του, το οποίο «οι αντίπαλοί του ςτθλίτευαν ωσ τυραννία, μπορεί να περιγραφεί ωσ ςυνδυαςμόσ μιασ ιςχυρισ θγεςίασ που είχε τθν τάςθ να παρακάμπτει τθ διάκριςθ των εξουςιϊν, με μια ευρεία λαϊκι υποςτιριξθ, προερχόμενθ από τουσ δυςαρεςτθμζνουσ του παρελκόντοσ και όςουσ είχαν επωφελθκεί από τθν ανατροπι. Ζνασ ςυνδυαςμόσ που ςε κρίςιμεσ καταςτάςεισ, όπου χρειαηόταν θ λιψθ αποφάςεων, κα βριςκόταν ςε ςχζςθ αυξανόμενθσ ζνταςθσ με το κεςμοκετθμζνο αντιπροςωπευτικό ςφςτθμα». 16 Θ κοινοβουλευτικι ομάδα των Ορεινϊν ςυγκροτικθκε από διάφορεσ ομάδεσ που αντιςτζκονταν ςτθν πολιτικι του Βοφλγαρθ, κυριϊτερεσ από τισ οποίεσ ι- ταν θ ομάδα περί τον μετριοπακι Δθμιτριο Γρίβα και θ ομάδα περί τον ιρωα τθσ Επανάςταςθσ του 1821 Κωνςταντίνο Κανάρθ. 17 Θ ονομαςία Ορεινοί δεν τουσ δόκθκε, όπωσ γενικά πιςτεφεται, «κατά το γαλλικό πρότυπο των Montagnards (Ορεινϊν τθσ Γαλλικισ Επανάςτααςθσ), 18 αλλά επειδι οι βουλευτζσ του κόμματοσ, ακριβϊσ όπωσ οι Montagnards κατζλαβαν τα πίςω, υψθλότερα ζδρανα τθσ Εκνοςυνζλευςθσ. 19 Θ ονομαςία Πεδινοί δόκθκε από αντίκεςθ ςτο κόμμα των Ορεινϊν. 20 Ωσ προσ τον πολιτικό προςανατολιςμό των δυο μεγάλων αυτϊν υπό διαμόρφωςιν κομμάτων ζχουν διατυπωκεί διάφορεσ απόψεισ, από τισ οποίεσ θ πλζον διαδεδομζνθ κεωρεί, με βάςθ τισ ονομαςίεσ τουσ ςτισ οποίεσ αναφερόμαςτε αμζςωσ παρακάτω τουσ μεν Ορεινοφσ ωσ τθν ριηοςπαςτικι ομάδα με προοδευτικό προςανατολιςμό, τουσ δε Πεδινοφσ ωσ μια μετριοπακι ομάδα με ςυντθρθτικό προςανατολιςμό, κατϋ αναλογίαν προσ τισ αντίςτοιχθσ ονομαςίασ ομάδεσ τθσ Γαλλικισ Επανάςταςθσ. Μια άλλθ, εκ διαμζτρου αντίκετθ άποψθ, κεωρεί τουσ Ορεινοφσ ωσ μετριοπακείσ και τουσ Πεδινοφσ ωσ ριηοςπάςτεσ. τθν πραγματικότθτα, οι ερμθνείεσ αυτζσ είναι εντελϊσ ςχθματικζσ. Θ πολιτικι των ομάδων τθσ Εκνοςυνζλευςθσ ςε αυτιν τθν πρϊιμθ φάςθ τθσ ιςτορίασ των ελλθνικϊν κομμάτων και μζςα ςτο περίπλοκο πολιτικό ςκθνικό και τισ εμφφλιεσ ςυγκροφςεισ, είναι προφανϊσ πολφ ςφνκε- 14 Βλ. Αντϊνθσ Λιάκοσ, «Οι φιλελεφκεροι ςτθν Επανάςταςθ του 1862. Ο πολιτικόσ ςφλλογοσ Ριγασ Φεραίοσ, Μνιμων, 1882, ς. 9-46. 15 Hering, Σα πολιτικά κόμματα ςτθν Ελλάδα 1821-1936, ο.π., ς. 367-368. 16 Ο.π., ς. 376. 17 Hering, Σα πολιτικά κόμματα ςτθν Ελλάδα 1821-1936, ο.π., ς. 378-79. 18 Σθσ Γαλλικισ Επανάςταςθσ του 1789. 19 Hering, Σα πολιτικά κόμματα ςτθν Ελλάδα 1821-1936, ο.π., ς. 375, ςθμ. 45. 20 Ο.π. ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 188

τθ ωσ προσ τθν καταγραφι και τθν ερμθνεία τθσ, όπωσ προκφπτει από τθν υποδειγματικι ανάλυςθ του Hering. 21 θμαντικι είναι επίςθσ μζςα ςτθν Εκνοςυνζλευςθ θ ομάδα των «Εκλεκτικϊν», μια ομάδα με χαλαρι ςυνοχι και μετριοπακι ςυντθρθτικι ιδεολογία, τθν οποία απαρτίηουν αξιόλογεσ προςωπικότθτεσ με επιρροι, ακαδθμαϊκοί, κυρίωσ νομικοί, μια «εςωτερικά ςχετικϊσ ετερογενισ ομάδα διακεκριμζνων πολιτικϊν, λογίων και αξιωματικϊν που αντλοφςε τθ ςυνοχι τθσ από τθν επικυμία να μεςολαβιςει μεταξφ των παγιωμζνων ομάδων, να ςτθρίηει ςτακερζσ κυβερνιςεισ και να καταςτιςει δυνατό τον ορκολογικό διάλογο ςτθν Εκνοςυνζλευςθ» 22 και διαμορφϊκθκε κυρίωσ μετά τα «Φεβρουαριανά». Μικρό αρικμθτικά αλλά ιςχυρό ςε επιρροι ιταν το «Εκνικό Κομιτάτο», θ ομάδα που με αρχθγό τον Επαμεινϊνδα Δελθγεϊργθ εκπροςωπεί τθν «χρυςι νεολαία» 23 του αντιοκωνικοφ κινιματοσ, και ιταν θ μόνθ ομάδα που ιταν ιδεολογικά διαμορφωμζνθ από πριν, πριν δθλαδι τα μζλθ τθσ εκλεγοφν ςτθν Εκνοςυνζλευςθ. 24 Σα μζλθ τθσ, εκφράηουν τισ πλζον προωκθμζνεσ δθμοκρατικζσ αντιλιψεισ. Πζρα όμωσ από τουσ οφτωσ ι άλλωσ χαλαροφσ κομματικοφσ ςχθματιςμοφσ 25, τελικϊσ, με επίκεντρο και ςθμείο αντιπαράκεςθσ τθν δθμοκρατικι αρχι, διαμορφϊνονται και κυριαρχοφν δυο ιδεολογικοπολιτικζσ τάςεισ, θ «δθμοκρατικι» και θ «ςυντθρθτικι». τθν πρϊτθ ανικουν όςοι ενςτερνίηονται ζνα ςφνολο ιδεϊν και α- ντιλιψεων που ζχουν διαμορφϊςει θ παράδοςθ του Νεοελλθνικοφ Διαφωτιςμοφ και οι ευρωπαϊκζσ επαναςτατικζσ ιδζεσ, ενϊ ςτθν δεφτερθ όςοι αςπάηονται τθν ςυντθρθτικι εκδοχι του αςτικοφ φιλελευκεριςμοφ που κυριαρχεί κατά το αϋ ιμιςυ του 19ου αιϊνα ςτθν Ευρϊπθ των μοναρχιϊν τθσ Παλινόρκωςθσ, οι οπαδοί τθσ μοναρχικισ αρχισ. 26 Θ μζςα από τον ςυςχετιςμό των δυνάμεων επικράτθςθ τθσ «δθμοκρατικισ» τάςθσ ζναντι τθσ «ςυντθρθτικισ» αποτυπϊνεται και αποκρυςταλλϊνεται τελικά ςτθν κατίςχυςθ των ιςοπολιτειακϊν επιλογϊν, ςτθν κρίςιμθ και κεμελιϊδθ κεςμικι επιλογι τθσ δθμοκρατικισ αρχισ και όλων των ςυναφϊν με αυτι κεςμϊν, όπωσ εκείνου τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ που τελικϊσ διαμορφϊνουν τον δθμοκρατικό χαρακτιρα του υντάγματοσ του 1864. 21 Ο.π., ς. 370 κ. ε. 22 Ο.π., ς. 390. 23 Κατϋ αντιςτοιχίαν προσ τθν Jeunesse Dorée τθσ Γαλλικισ Επανάςταςθσ, βλ.νικόλαοσ Μοςχονάσ, «Θ Μεςοβαςιλεία», ο.π., ς. 221. 24 Hering, Σα πολιτικά κόμματα ςτθν Ελλάδα 1821-1936, ο.π., ς. 368. 25 Σθν διαμόρφωςθ απόψεων που τζμνουν τουσ κομματικοφσ ςχθματιςμοφσ και τθν ρευςτότθτα που παρατθρείται κατά τθν τελικι φάςθ των εργαςιϊν για το φνταγμα επιςθμαίνει ο Hering, ο.π., ς. 404. 26 ωτθρζλθσ, φνταγμα και εκλογζσ ςτθν Ελλάδα 1864-1909, ο.π., ς. 113-116. ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 189

Θ ιςτορικι ςυγκυρία που διαμορφϊνει λοιπόν το ςυνταγματικό πλαίςιο κακορίηεται από πολλζσ πολιτικζσ και ιδεολογικζσ παραμζτρουσ: α) το πολιτικοιδεολογικό ριηοςπαςτικό κλίμα τθσ «Οκτωβριανισ Μεταπολίτευςθσ», 27 τα αιτιματα του αντιοκωνικοφ κινιματοσ και τισ ιδζεσ του «ςυντθρθτικοφ φιλελευκεριςμοφ» και «ςυνταγματιςμοφ», κυρίαρχεσ ςτθν Ευρϊπθ τθσ εποχισ, αλλά και β) τθν μεγάλθ φιλελεφκερθ παράδοςθ τθσ ελλθνικισ κοινωνίασ ζτςι όπωσ διαμορφϊνεται ιδθ από τα χρόνια τθσ Επανάςταςθσ. Οι ιδζεσ του πολιτικοφ φιλελευκεριςμοφ (δθμοκρατικό πνεφμα, ιδζα λαϊκισ κυριαρχίασ, αντιπροςωπευτικοί κεςμοί, διευρυμζνο εκλογικό δικαίωμα, διάκριςθ εξουςιϊν, πρόνοια για προςταςία των ατομικϊν δικαιωμάτων και των πολιτικϊν ελευκεριϊν) εμφανίηονται κατά τθ περίοδο τθσ ιδεολογικισ προετοιμαςίασ τθσ Επανάςταςθσ ςτουσ κφκλουσ τθσ ελλθνικισ λογιοςφνθσ και διαμορφϊνουν το πιο ριηοςπαςτικό ρεφμα του ελλθνικοφ Διαφωτιςμοφ. Με βάςθ αυτζσ τισ ιδζεσ διατυπϊνονται και αποκρυςταλλϊνονται τα πολιτικά και εκνικά αιτιματα τθσ Επανάςταςθσ: ίδρυςθ εκνικοφ κράτουσ, φιλελεφκεροι αςτικοί κεςμοί. Κατά τθν διάρκεια του Αγϊνα, οι ιδζεσ αυτζσ αποτυπϊνονται ςτα ςυνταγματικά κείμενα τθσ Επανάςταςθσ αλλά και ςε πλικοσ άλλα κείμενα (κυβερνθτικζσ προκθρφξεισ, άρκρα ςτον Σφπο κλπ). Οι επαναςτάτεσ, φορείσ αυτϊν των ιδεϊν του «φιλελεφκερου ςυνταγματιςμοφ» και του «δθμοκρατικοφ εκνικιςμοφ», αποβλζπουν ςτθν ίδρυςθ ενόσ κράτουσ που κα λειτουργεί με βάςθ κεςμοφσ και νόμουσ κατά τα φιλελεφκερα αςτικά πρότυπα τθσ Δφςθσ. το Αϋ φνταγμα τθσ Επιδαφρου αποτυπϊνεται θ βοφλθςθ του εξεγερμζνου ζκνουσ να οργανϊςει τον ελεφκερο πολιτικό βίο του υπό δθμοκρατικι κυβζρνθςθ, με αντιπροςωπευτικοφσ κεςμοφσ και διάκριςθ των εξουςιϊν. το φνταγμα τθσ Σροιηινασ το 1827, το οποίο ψθφίηει θ Γϋ Εκνοςυνζλευςθ, διακθρφςςεται θ αρχι τθσ λαϊκισ κυριαρχίασ και προςτατεφονται τα ατομικά δικαιϊματα και οι πολιτικζσ ελευκερίεσ. Ο φιλελεφκεροσ ςυνταγματιςμόσ υποχϊρθςε όμωσ μπροςτά ςτθν δφςκολθ πραγματικότθτα: ιδθ ςτθν Δϋ Εκνοςυνζλευςθ ενιςχφεται θ εκτελεςτικι εξουςία του Καποδίςτρια και ακολουκεί το απολυταρχικό κακεςτϊσ του Όκωνοσ. Παρά ταφτα, το κράτοσ που κεμελιϊνεται κατά τθν περίοδο αυτι, είναι αποτζλεςμα του φιλελευκεριςμοφ, ζνα κράτοσ με κεςμοφσ, κεντρικι διοίκθςθ και γραφειοκρατικι οργάνωςθ, αυτοκζφαλθ εκκλθςία, τακτικό ςτρατό, εκπαιδευτικό ςφςτθμα και Πανεπιςτιμιο και δυναμικζσ εφθμερίδεσ. Ακόμθ και ο 27 Θ «Οκτωβριανι Μεταπολίτευςισ» δεν ιταν το αποτζλεςμα μιασ επανάςταςθσ κοινωνικισ ανατροπισ, όπωσ οι περιςςότερεσ ευρωπαϊκζσ επαναςτάςεισ που εξερράγθςαν ςτο τζλοσ του ΛΘϋ και ςτον ΛΚϋ αιϊνα. Ιταν πρωταρχικά ζνα πολιτικό κίνθμα με ςτόχουσ αντιδυναςτικοφσ και αντιαπολυταρχικοφσ. Απζβλεπε κυρίωσ ςτθν ζξωςθ του Όκωνοσ αλλά και ςτον εκδθμοκρατιςμό τθσ κρατικισ εξουςίασ και ςτον εκςυγχρονιςμό τθσ πολιτικισ ηωισ». Ο.π., ς. 106. ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 190

ίδιοσ ο αντιοκωνικόσ αγϊνασ και θ διεκδίκθςθ ςυντάγματοσ διεξάγονται με τουσ όρουσ και το περιεχόμενο τθσ φιλελεφκερθσ ιδεολογίασ. «Θ Βϋ Εκνοςυνζλευςθ, αντιπροςωπεφοντασ τα δυναμικϊτερα ςτοιχεία τθσ πολιτικισ και κοινωνικισ ηωισ τόςο του ελλθνικοφ χϊρου όςο και τθσ διαςποράσ και θγεμονευόμενθ από μια πολιτικοιδεολογικι τάςθ «προοδευτικι» και «δθμοκρατικι», ςυνζταξε το πολίτευμα με βαςικό κριτιριο τισ κοινωνικζσ και εκνικζσ ιδιαιτερότθτεσ και προτεραιότθτεσ. Σο αν προζκυψαν δθμοκρατικοί κεςμοί δεν ιταν βζβαια μθχανιςτικι αντανάκλαςθ αυτισ τθσ επιλογισ. Μια τριακονταετία αυταρχικισ ι θμιαυταρχικισ διακυβζρνθςθσ είχε δθμιουργιςει ιςχυρά δθμοκρατικά ανακλαςτικά, ενϊ μια νζα γενιά πολιτικϊν, με ριηοςπαςτικοφσ πολιτικοφσ ςτόχουσ, ειςερχόταν ορμθτικά ςτο προςκινιο, εκφράηοντασ και τθν δυναμικι των κοινωνικϊν ανακατατάξεων που κυοφοροφνται ςτθν αρχι τθσ δεκαετίασ του 1860». 28 Σο ύνταγμα του 1864 Θ επί του υντάγματοσ Επιτροπι 29 υπό τον Αλζξανδρο Μαυροκορδάτο, κατζκεςε το χζδιον υντάγματοσ ςτισ 13 Δεκεμβρίου 1863. Θ αιτιολογικι ζκκεςθ υποβλικθκε από τον Νικόλαο αρίπολο ςτισ 8 Μαίου 1864. Οι ςυηθτιςεισ ςτθν Εκνοςυνζλευςθ διιρκεςαν πολλοφσ μινεσ και ο Γεϊργιοσ με διάγγελμά του ςτισ 6 Οκτωβρίου 1864 ηιτθςε τθν επίςπευςθ των εργαςιϊν. Σελικϊσ το νζο φνταγμα ψθφίςκθκε ςτι1 17 Οκτωβρίου. τισ 16 Νοεμβρίου ο Γεϊργιοσ ορκίςκθκε ενϊπιον τθσ Εκνοςυνζλευςθσ και το φνταγμα υπογράφθκε από τον ίδιο και τουσ υπουργοφσ και δθμοςιεφκθκε ςτθν Εφθμερίδα τθσ Κυβερνιςεωσ ςτισ 17 Νοεμβρίου 1864. Σο φνταγμα του 1864 είναι το πιο φιλελεφκερο από όλα τα ευρωπαϊκά ςυντάγματα τθσ εποχισ. Κακιερϊνει το δθμοκρατικό πολίτευμα. Κεμελιϊδθσ αρχι του είναι θ δθμοκρατικι αρχι. φμφωνα με αυτιν πθγι και φορζασ όλων των εξουςιϊν είναι ο λαόσ: «Άπαςαι αι εξουςίαι πθγάηουςιν εκ του Ζκνουσ, ενεργοφνται δε κακϋ ον τρόπον ορίηει το φνταγμα» ( άρκρο 21). Πυρινασ τθσ δθμοκρατικισ αρχισ είναι θ αρχι τθσ «λαϊκισ κυριαρχίασ», θ οποία κεμελιϊνεται και πραγματϊνεται μζςω τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ (άρκρο 66). Με το φνταγμα του 1864 κακιερϊνεται το 28 Ο.π., ς. 431. 29 Μζλθ τθσ ιταν οι εξζχοντεσ νομικοί Ν.Λ.αρίπολοσ, διαπρεπισ κακθγθτισ ςυνταγματικοφ δικαίου και κεωρθτικόσ του φιλελεφκερου ςυνταγματιςμοφ, Παφλοσ Καλλιγάσ, κακθγθτισ ρωμαϊκοφ δικαίου και επιφανισ προςωπικότθτα του 19 ου αι., Διομιδθσ Κυριακόσ, κακθγθτισ ςυνταγματικοφ δικαίου και πλθρεξοφςιοσ πετςϊν, Εμμανουιλ Κόκκινοσ, κακθγθτισ ρωμαϊκοφ δικαίου και πλθρεξοφςιοσ φρου, και οι πλθρεξοφςιοι Ριγασ Παλαμιδθσ, Δ.Ν. Δόςιοσ, Κ.Π. Πλατισ, Μιχ. χινάσ. π. Αντωνιάδθσ, Λ. Παπαηαφειρόπουλοσ, Κ. Βατικιϊτθσ, Αδ. Παπαδιαμαντόπουλοσ, Κ. Αντωνόπουλοσ, Κεοδ. Δθλιγιάννθσ, Αρ. Μωραιτίνθσ, Δ. Δρόςοσ, Γρ. Μαυρομάρασ. ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 191

πολίτευμα τθσ «βαςιλευόμενθσ δθμοκρατίασ». 30 Σο πρϊτο φνταγμα, του 1844, είχε ωσ κεμελιϊδθ αρχι τθ μοναρχικι αρχι και είχε κακιερϊςει το πολίτευμα τθσ ςυνταγματικισ μοναρχίασ. Σο φνταγμα του 1864, όπωσ ιδθ αναφζραμε, είναι προϊόν και γζννθμα των ιδεολογικϊν προςανατολιςμϊν και τθσ δυναμικισ που αναπτφςςεται από το πολιτικό και ιδεολογικό κλίμα και τα αιτιματα τθσ Μεταπολίτευςθσ του 1862, ενόσ πολιτικοφ κινιματοσ που δεν απζβλεπε απλϊσ ςτθν ζξωςθ του Όκωνα, αλλά είχε ζναν γενικϊτερο αντιδυναςτικό χαρακτιρα και μια δυναμικι που κινθτοποίθςε ευρφτερα ςτρϊματα τθσ κοινωνίασ. το άρκρο 21 επελζγθ ο όροσ «ζκνοσ» και όχι ο όροσ «λαόσ», διότι «επιδιϊκοντασ τθν αντικατάςταςθ τθσ μοναρχικισ αρχισ, όπωσ οριηόταν από το φνταγμα του 1844, από τθν αρχι τθσ λαϊκισ κυριαρχίασ, ο νομοκζτθσ ακολοφκθςε το μοναδικό υφιςτάμενο πρότυπο και μετζφραςε το άρκρο 25 του βελγικοφ ςυντάγματοσ του 1831. ε αυτό αντιςτοιχοφςε και θ ελλθνικι εννοιολογικι παράδοςθ{ }Ιδθ ςτθν Γϋ Εκνοςυνζλευςθ τθσ Σροιηινασ, το 1827, θ οποία είχε πρωτοδιατυπϊςει τθν αρχι τθσ λαϊκισ κυριαρχίασ, είχε χρθςιμοποιθκεί ο όροσ «ζκνοσ», επειδι ο όροσ «λαόσ» αναφερόταν ςε κράτοσ με δικι του επικράτεια, ενϊ ελλθνικό κράτοσ δεν υπιρχε ακόμθ, και οι Ζλλθνεσ ωσ εκ τοφτου ζπρεπε να ιςχφςουν ωσ ιδιαίτερο ζκνοσ (και όχι ωσ λαόσ τθσ Οκωμανικισ Αυτοκρατορίασ)». 31 Οι βαςικϋσ διατϊξεισ του υντϊγματοσ χετικά με τισ αρμοδιότθτεσ του βαςιλζωσ το φνταγμα ορίηει τα εξισ: Με βάςθ το άρκρο 22 ανϊτατοσ άρχων του κράτουσ είναι ο βαςιλιάσ ο οποίοσ μζςω των υπουργϊν που διορίηει ο ίδιοσ αςκεί τθν εκτελεςτικι εξουςία. Βάςει του ιδίου άρκρου «θ Νομοκετικι εξουςία αςκείται υπό του βαςιλζωσ και τθσ Βουλισ». Σα νομοςχζδια κατατίκενται από τον βαςιλιά μζςω των υπουργϊν, οι νόμοι ψθφίηονται από τθν Βουλι, θ δε κφρωςθ και δθμοςίευςι τουσ γίνεται από τον βαςιλιά. Σο επίςθσ ςθμαντικό άρκρο 44 του υντάγματοσ ορίηει ότι «Ο Βαςιλεφσ δεν ζχει άλλασ εξουςίασ ειμι όςασ τω απονζμουςιν το φνταγμα και οι ςυνάδοντεσ προσ αυτό νόμοι». Με το άρκρο αυτό κεςπίηεται το «τεκμιριον αρμοδιότθτοσ» υπζρ του λαοφ και κατά του βαςιλζωσ. «Κακίςτατο ζτςι ςαφζσ ότι θ εξουςία του ιταν δοτι και περιοριςμζνθ 30 Απόδοςθ του όρου democratie royale που πρωτοχρθςιμοποιικθκε κατά τθν Γαλλικι Επανάςταςθ. Βλ. ωτθρζλθσ, φνταγμα και εκλογζσ ςτθν Ελλάδα 1864-1909 ο.π., ς. 138, ςθμ. 225. 31 Hering, Σα πολιτικά κόμματα ςτθν Ελλάδα 1821-1936 o.π., ς. 424, ςθμ. 90. Βλ. και ωτθρζλθσ, φνταγμα και εκλογζσ ςτθν Ελλάδα 1864-1909, ο.π., ς. 120. ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 192

ςτο πλαίςιο του υντάγματοσ και ότι, επομζνωσ, είχε όπωσ και όλεσ οι εξουςίεσ πθγι και όριο τισ επιταγζσ τθσ εκνικισ λαϊκισ κυριαρχίασ». 32 Σο άρκρο 107 ανακζτει τθν ανακεωρθτικι λειτουργία του υντάγματοσ αποκλειςτικά και μόνον ςτθν Βουλι, ενϊ ο βαςιλιάσ δεν είχε κανζνα δικαίωμα ςυμμετοχισ ςε αυτιν. Θ ςχετικι διάταξθ του άρκρου 107 «ιταν θ αςφαλιςτικι δικλείδα τθσ αρχισ τθσ λαϊκισ κυριαρχίασ», θ οποία εν τζλει κακιερϊνεται από το άρκρο 21 ςε ςυνδυαςμό με τα άρκρα 44 και 107. 33 Θ εξαίρεςθ του βαςιλιά από τθν διαδικαςία ανακεϊρθςθσ του υντάγματοσ ζχει ςχζςθ με το γεγονόσ ότι το φνταγμα του 1864 δεν είχε τον χαρακτιρα ςυμβολαίου, ςε αντίκεςθ με το φνταγμα του 1844 το οποίο δεν προζβλεπε τθν εξαίρεςθ αυτι: 34 ο Γεϊργιοσ δεν ιταν βαςιλιάσ βάςει διεκνοφσ ςυμφωνίασ αλλά όργανο του κράτουσ εκλεγμζνο από τθν Εκνοςυνζλευςθ. Για τον λόγο αυτό άλλωςτε, «για να καταςτεί ςαφζσ ότι θ δυναςτεία είχε εκλεγεί και ότι και αυτζσ οι εξουςίεσ που παραχωροφςε το ςφνταγμα ςτον βαςιλιά πιγαηαν και πθγάηουν από τον λαό, ότι δθλαδι ο αρχθγόσ του κράτουσ δεν μποροφςε να προβάλει καμία κυριαρχικι αξίωςθ που να κεμελιϊνεται διαφορετικά, ο τίτλοσ του Όκωνοσ ελζω Κεοφ βαςιλεφσ τθσ Ελλάδοσ άλλαξε ςε Βαςιλεφσ των Ελλινων. 35 Σο φνταγμα δεν προβλζπει τθν ίδρυςθ και δεφτερου νομοκετικοφ ςϊματοσ, δθλαδι τθσ Γερουςίασ, αλλά κακιερϊνει τθ «μονιρθ» Βουλι, ζνα μόνο δθλαδι νομοκετικό ςϊμα, παρά τθν ςχετικι πρόταςθ που υπιρχε ςτο ςχζδιο υντάγματοσ. Θ κακιζρωςθ τθσ μιασ Βουλισ, «ςθμαντικϊτατθ δθμοκρατικι κατάκτθςθ τθσ Βϋ Εκνικισ υνζλευςθσ, ςυνάμα δε και ουςιαςτικοποίθςθ τθσ αρχισ τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ», 36 αποτελεί μια κεςμικι επιλογι 37 που επιβεβαιϊνει και αποβλζπει ςτθν διαςφάλιςθ τθσ λαϊκισ κυριαρχίασ, οφείλεται όμωσ και ςτον τρόπο που είχε λειτουργιςει ο κεςμόσ κατά τθν περίοδο τθσ ςυνταγματικισ μοναρχίασ του Όκωνα και που είχε οδθγιςει ςτθν απαξίωςι του. Σο νζο φνταγμα κατοχφρωνε τα ςθμαντικά ατομικά δικαιϊματα του «ςυνζρχεςκαι» (άρκρο 10), του ςυνεταιρίηεςκαι (άρκρο 11), τθσ ελευκερίασ τθσ ζκ- 32 ωτθρζλθσ, ο.π., ςελ. 122. 33 Ο.π., ςελ. 123. 34 «το ςφνταγμα του 1844 δεν υπιρχε ςχετικι πρόβλεψθ και επομζνωσ, λόγω του ςυμβολαιϊκοφ του χαρακτιρα, θ ανακεϊρθςι του εξαρτιόταν από τθ ςφμφωνθ γνϊμθ του βαςιλιά», βλ.hering, Σα πολιτικά κόμματα ςτθν Ελλάδα 1821-1936,ο.π., ς. 425. 35 Ο.π. 36 ωτθρζλθσ, φνταγμα και εκλογζσ ςτθν Ελλάδα 1864-1909, ο.π., ς. 133. 37 Θ υπερψιφιςθ του κεςμοφ τθσ μονιρουσ Βουλισ ζγινε μετά από ζντονθ ςυηιτθςθ και διχογνωμίεσ μεταξφ των υποςτθρικτϊν του κεςμοφ τθσ Γερουςίασ ( κυρίωσ βουλευτϊν τθσ ομάδασ των Ορεινϊν) και των πολεμίων τθσ (κυρίωσ βουλευτϊν τθσ ομάδασ των Πεδινϊν)., Hering, Σα πολιτικά κόμματα ςτθν Ελλάδα 1821-1936, ο.π., ς. 415-16. ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 193

φραςθσ και του Σφπου (άρκρο 14), του απορριτου των επιςτολϊν (άρκρο 20). Για τθν ςθμαςία των άρκρων 10 38 και 11 ο ωτθρζλθσ ςθμειϊνει: «Σα δικαιϊματα αυτά, διευρφνοντασ τθν ςυμμετοχι του λαοφ ςτισ διαδικαςίεσ του αντιπροςωπευτικοφ πολιτεφματοσ και ειςάγοντασ το ςτοιχείο τθσ ουςιαςτικισ πολιτικοποίθςθσ και τθσ διαμόρφωςθσ ςυλλογικϊν πολιτικϊν υποκειμζνων, διεφρυναν, ενεργοποιοφςαν και διαςφάλιηαν τθν αρχι τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ 39 και κατϋ επζκταςθ και τθσ λαϊκισ κυριαρχίασ αποτελϊντασ μαηί τθσ ζνα λειτουργικό και αλλθλοτροφοδοτοφμενο πλζγμα πολιτικϊν δικαιωμάτων, που επιβεβαίωναν κατά τρόπο αναμφιςβιτθτο τον δθμοκρατικό χαρακτιρα του πολιτεφματοσ. Δεν είναι τυχαίο ότι θ κζςπιςι τουσ που αντιμετωπίςκθκε ενιαία ςτθν ςχετικι ςυηιτθςθ ςυνάντθςε ζντονεσ αντιδράςεισ από τουσ εκφραςτζσ τθσ «ςυντθρθτικισ» τάςθσ οι οποίοι διζβλεπαν κινδφνουσ δθμοκρατικϊν ι και «κοινωνιςτικϊν» ανατροπϊν». 40 Σο άρκρο 14 «Περί ελευκερίασ του Σφπου» κατοχυρϊνει τθν ελευκεροτυπία: «Πασ τισ δφναται να δθμοςιεφει προφορικϊσ και δια του Σφπου τουσ ςτοχαςμοφσ του, τθρϊν τουσ νόμουσ του κράτουσ. Ο Σφποσ είναι ελεφκεροσ. Θ λογοκριςία και παν άλλον προλθπτικόν μζτρον απαγορεφεται». Οι μόνοι περιοριςμοί που υιοκετικθκαν και κεςπίςκθκαν αφοροφςαν τθν προςβολι κατά τθσ χριςτιανικισ κρθςκείασ ι κατά του προςϊπου του βαςιλζωσ», αν και θ επί του υντάγματοσ επιτροπι είχε προτείνει να αποκλειςκεί κάκε περιοριςμόσ, προλθπτικό μζτρο ι κατάςχεςθ εντφπων. 41 Η διεύρυνςη τησ πολιτικόσ δημοκρατύασ: η ςυνταγματικό καθιϋρωςη τησ Καθολικόσ Ψηφοφορύασ. Βάςει του άρκρου 66 του υντάγματοσ του 1864 «θ Βουλι ςφγκειται εκ βουλευτϊν εκλεγομζνων υπό των εχόντων δικαίωμα προσ τοφτο πολιτϊν διϋ αμζςου κακολικισ και μυςτικισ δια ςφαιριδίων ψθφοφορίασ κατά τον υπό τθσ υνελεφςεωσ ταφτθσ ψθφιςκθςόμενον περί εκλογισ νόμον, μεταβλθτόν όντα κατά τασ λοιπάσ διατάξεισ αυτοφ. Αι βουλευτικαί εκλογαί διατάςςονται και ενεργοφνται ταυτοχρόνωσ κακϋόλθν τθν επικράτειαν». 38 Βλ. Ιβθ Μαυρομοφςτακου, (Ειςαγωγι ιςτορικόσ ςχολιαςμόσ). «Νικόλαοσ Ι. αρίπολοσ,. Θ ςυνταγματικι κατοχφρωςθ του δικαιϊματοσ του ςυνζρχεςκαι (1864). Σετράδια Κοινοβουλευτικοφ λόγου ΙΙ (επιςτθμονικι επιμζλεια ςειράσ : Ευάνκθσ Χατηθβαςιλείου), Μδρυμα τθσ Βουλισ των Ελλινων για τον Κοινοβουλευτιςμό και τθ Δθμοκρατία ), Ακιναι, 2013. 39 Βλ. παρακάτω τθ ςχετικι ενότθτα. 40 ωτθρζλθσ, φνταγμα και εκλογζσ ςτθν Ελλάδα 1864-1909, ο.π., ς. 128. 41 ωτθρζλθσ, οπ., ς. 131-132. ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 194

«Θ ςυνταγματικι κατοχφρωςθ τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ από τθν Βϋ Εκνοςυνζλευςθ, το 1864, αποτελεί ζνα ιςτορικό γεγονόσ εξαιρετικισ ςπουδαιότθτασ, πραγματικό ορόςθμο ςτθν ιςτορία του ελλθνικοφ κοινοβουλευτιςμοφ». 42 Για να ερμθνεφςουμε αυτιν τθν κεςμικι επιλογι κα πρζπει να τθν εντάξουμε ςτο εν γζνει ιδεολογικό κλίμα που διαμορφϊνει το ςυνταγματικό πλαίςιο εν τω ςυνόλω του - ςτο οποίο ιδθ αναφερκικαμε- και να λάβουμε υπϋ όψιν τα εξισ ιςτορικά δεδομζνα: α) Πρόκειται καταρχάσ για τθ μακρά ιςτορικι εμπειρία τθσ εφαρμογισ τθσ «πανδιμου εκλογισ» ςτα πλαίςια τθσ λειτουργίασ των διαφόρων αντιπροςωπευτικϊν κεςμϊν του κοινοτικοφ ςυςτιματοσ κατά τθν περίοδο τθσ Σουρκοκρατίασ. Οι διαδικαςίεσ ανάδειξθσ των προεςτϊν ι προυχόντων ι κοτηαμπάςθδων προχπζκετε όμωσ εκλογικζσ διαδικαςίεσ που ςτθρίηονταν ςτισ περιςςότερεσ περιοχζσ ςτθν «πάνδθμο εκλογι». 43 Θ ςυμμετοχι ςε αυτζσ τισ εκλογικζσ διαδικαςίεσ διαμόρφωςε μια ςυνείδθςθ πολιτικισ ςυμμετοχισ με ςυμβολικό περιεχόμενο που λειτουργεί αργότερα, όπωσ ςθμειϊςαμε, ωσ ιςτορικι εμπειρία με μεγάλθ βαρφτθτα. «Κατά τθν περίοδο τθσ Επανάςταςθσ θ κακολικι ψθφοφορία κεςπίηεται με τον ε- κλογικό νόμο ΛΗϋ του 1822, εκτελεςτικό του υντάγματοσ τθσ Επιδαφρου. Με βάςθ το νόμο αυτό εκλζχκθκαν και οι πλθρεξοφςιοι τθσ Βϋ Εκνοςυνζλευςθσ του Άςτρουσ, θ οποία τον ανανζωςε και τον επικφρωςε ςτισ 16 Απριλίου του 1823. Βάςει του νόμου αυτοφ θ ψθφοφορία ιταν ζμμεςθ, με δυο βακμοφσ αντιπροςϊπευςθσ 44 και το εκλογικό δικαίωμα ανικε ςε όλουσ τουσ άνδρεσ που είχαν ςυμπλθρϊςει το 25ο ζτοσ τθσ θλικίασ τουσ. Σθν κακολικι και ζμμεςθ ψθφοφορία κζςπιηε και ο εκλογικόσ νόμοσ του Καποδίςτρια, τον Μάρτιο του 1829. Θ κακιζρωςθ τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ από τθν Επανάςταςθ, μζςα ςτθν ζνταςθ και τισ ιδεολογικζσ και πολιτικζσ ηυμϊςεισ του Αγϊνα και υπό τθν ζντονθ επιρροι των ευρωπαϊκϊν φιλελεφκερων ι- δεϊν, κα ενιςχφςει και κα καλλιεργιςει τθν ιςχυρι δθμοκρατικι παράδοςθ που είχαν διαμορφϊςει προεπαναςτατικά οι ιδζεσ του Νεοελλθνικοφ Διαφωτιςμοφ και κα προςδϊςει ςτισ περί ιςοπολιτείασ απόψεισ μεγάλθ και ιδιαίτερθ ςυμβολικι βα- 42 Νάςθ Μπάλτα (Ειςαγωγι Λςτορικόσ ςχολιαςμόσ), πιλιοσ Αντωνόπουλοσ, Θ ςυνταγματικι κατοχφρωςθ τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ (1864), Σετράδια κοινοβουλευτικοφ λόγου ΛΛ, Μδρυμα τθσ Βουλισ των Ελλινων για τον Κοινοβουλευτιςμό και τθ Δθμοκρατία, Ακινα, 2013, ς. 12. 43 Ο.π., ς. 15. 44 τον εκλογικό νόμο τθσ Επιδαφρου θ ζμμεςθ ψθφοφορία περιγράφεται ωσ εξισ ςτο εδάφιο Β: «Αι απαιτοφμεναι εκλογαί των παραςτατϊν να γίνεται οφτωσ.εισ ζκαςτον χωρίον ο λαόσ να εκλζξθ κοινϊσ ευπολιπτουσ άνδρασ. Όλοι δε αυτοί οι εκλεχκζντεσ φζροντεσ ζγγραφα αποδεικτικά των χωρίων των,, με τασ υπογραφάσ των πλειοτζρων κατοίκων, να ςυνζλκωςιν εισ τθν πρωτεφουςαν τθσ επαρχίασ, θ οποία να εκλζξθ κοινϊσ ευπολιπτουσ άνδρασ, εφοδιάηουςα με αποδεικτικά ζγγραφα επίςθσ.και τότε όλοι ομοφ αυτοί οι εκλεκτοί να εκλζξωςι ζναν ενιαφςιον παραςτάτθν μεταξφ των εμφρονεςτζρων και θκικωτζρων επαρχιωτϊν με των πλειτζρων τασ ψιφουσ», ωτθρζλθσ, φνταγμα και εκλογζσ ςτθν Ελλάδα 1864-1909, ο.π., ς. 39, ςθμ. 24. ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 195

ρφτθτα και ιδεολογικι φόρτιςθ. 45 θμαντικόσ παράγοντασ ιταν επίςθσ και το ιςτορικό προθγοφμενο τθσ λειτουργίασ του αντιπροςωπευτικοφ ςυςτιματοσ κατά τθν περίοδο τθσ υνταγματικισ Μοναρχίασ του Όκωνα (1844-1862 ), παρά τον πλθμμελι τρόπο λειτουργίασ του. ε όλθ τθν Ευρϊπθ εκείνθ τθν εποχι το εκλογικό δικαίωμα υπόκειτο ςε πολλοφσ και ποικίλουσ περιοριςμοφσ, θ δε διεφρυνςι του απετζλεςε αντικείμενο μακρόχρονων και ζντονων κοινωνικϊν και πολιτικϊν αγϊνων. «τισ περιςςότερεσ ευρωπαϊκζσ χϊρεσ ίςχυε θ περιοριςμζνθ ψιφοσ, με κριτιριο τθν περιουςία και το ειςόδθμα των πολιτϊν, τα οποία μποροφςαν να διαπιςτωκοφν βάςει τθσ καταβαλλόμενθσ φορολογίασ. Εκλογικό δικαίωμα λοιπόν είχαν μόνο όςοι βάςει τθσ περιουςίασ και του ειςοδιματόσ τουσ ιταν ςε κζςθ να καταβάλουν ζνα αντίςτοιχο εκλογικό τίμθμα (cens electoral), εξ ου και θ ονομαςία τιμθματικι ψιφοσ (suffrage censitaire). τθν Ευρϊπθ τθσ Παλινόρκωςθσ, όπου οι φιλελεφκερεσ και εκνικζσ ιδζεσ τθσ Γαλλικισ Επανάςταςθσ οδθγοφν ςτα δυο μεγάλα επαναςτατικά κφματα του 1830 και του 1848, θ επζκταςθ του δικαιϊματοσ τθσ ψιφου αποτελεί τθν αιχμι των πολιτικϊν και κοινωνικϊν διεκδικιςεων και ςυγκροφςεων και κατακτάται με πολλοφσ αγϊνεσ. Οι πολλοί και ποικίλοι περιοριςμοί του εκλογικοφ δικαιϊματοσ παφουν να υφίςτανται ςταδιακά από τα τζλθ του 19 ου αι ωσ τα μζςα του 20 ου. Σθν εποχι λοιπόν που θ Βϋ Εκνικι υνζλευςθ των Ελλινων ςυηθτά και καλείται να ψθφίςει για τθν ςυνταγματικι ι μθ κακιζρωςθ τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ, θ τιμθματικι ψιφοσ ίςχυε με διάφορεσ ρυκμίςεισ, εκδοχζσ και παραλλαγζσ ςε όλεσ τισ χϊρεσ, πλθν τθσ Γαλλίασ, Δανίασ και Ελβετίασ, όπου ίςχυε θ κακολικι ψθφοφορία». 46 Ενδεικτικά αναφζρουμε τα εξισ: ςτο Βζλγιο ίςχυε θ τιμθματικι ψιφοσ ωσ το 1893, οπότε υιοκετικθκε θ πολλαπλι ψιφοσ, θ δε κακολικι ψθφοφορία κεςμοκετικθκε το 1918. τθν Πρωςςία, μετά τθν αποτυχία του φιλελεφκερου κινιματοσ του 1848, ο Φρειδερίκοσ Γουλιζλμοσ Αϋ παραχωρεί φνταγμα που προβλζπει τθν φπαρξθ δυο κοινοβουλίων, το ζνα εκ των οποίων εκλζγεται με κακολικι ψθφοφορία και το άλλο με ζνα εκλογικό ςφςτθμα βάςει του οποίου οι εκλογείσ διακρίνονται ςε τρεισ τάξεισ ανάλογα με το φψοσ του φόρου που καταβάλλουν. Σο ςφςτθμα αυτό των τριϊν τάξεων ίςχυςε ωσ το 1918, οπότε και κεςμοκετικθκε θ κακολικι ψθφοφορία. το Λουξεμβοφργο θ ζμμεςθ τιμθματικι ψιφοσ ιςχφει ωσ το 1848, οπότε και υιοκετείται θ άμεςθ, ενϊ το τίμθμα γίνεται ςταδιακά μικρότερο, ωσ το 1919, οπότε κακιερϊνεται ςυνταγματικά θ κακολικι ψιφοσ. «Ακόμθ όμωσ και ςτισ χϊρεσ που ίςχυε θ κακολικι ψθφοφορία, δεν ίςχυε κατά απόλυτο τρόπο είτε γιατί υπιρχαν παράλλθλοι περιοριςμοί τιμθματικοφ χαρακτιρα, όπωσ ςτθν Δανία και ςτθν Ελβετία, είτε 45 Νάςθ Μπάλτα (Ειςαγωγι Λςτορικόσ ςχολιαςμόσ), πιλιοσ Αντωνόπουλοσ, ο.π., ς. 16. 46 Ο.π., ς. 14. ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 196

γιατί ςτθν περίπτωςθ τθσ Γαλλίασ ίςχυςε μόνο κατά τθν διάρκεια τθσ βραχφβιασ Βϋ Γαλλικισ Δθμοκρατίασ». 47 τθν Δανία, επί Φρειδερίκου του 7 ου, το φνταγμα του 1849 κακιερϊνει τθν κακολικι ψθφοφορία, με υψθλό όμωσ θλικιακό όριο, τα 30 ζτθ, προβλζπει δε και τθν φπαρξθ Γερουςίασ για τισ εκλογζσ τθσ οποίασ ιςχφει θ τιμθματικι ψιφοσ. τθν Ελβετία θ κακολικι ψθφοφορία κακιερϊνεται το 1849, μόνο για τθν ομοςπονδιακι βουλι και όχι για τα καντόνια. τθν Γαλλία ωσ το 1848 ίςχυαν πολλοί περιοριςμοί, όπωσ θ ζμμεςθ τιμθματικι ψιφοσ και το ςφςτθμα των τάξεων. Μετά τθν Επανάςταςθ του Φεβρουαρίου του 1848, θ οποία ανατρζπει το κακεςτϊσ τθσ Μοναρχίασ του Λουλίου, και τθν εγκακίδρυςθ τθσ Βϋ Γαλλικισ Δθμοκρατίασ, κακιερϊνεται με το φνταγμα του 1848 θ κακολικι ψθφοφορία. Είναι ενδεικτικό ότι ςτισ πρϊτεσ εκλογζσ που διεξάγονται ζνα μινα μετά, τον Απρίλιο του 1848, μζςα ςτο κλίμα ευφορίασ του «πνεφματοσ του 48», το εκλογικό ςϊμα διευρφνεται και από 200.000 αυξάνεται ςτουσ 9.395.000 εγγεγραμμζνουσ εκλογείσ. «Θ νομοκετικι ρφκμιςθ του εκλογικοφ δικαιϊματοσ δθλαδι οδθγεί ςε εν τοισ πράγμαςιν περιοριςμό του, 48 με αποτζλεςμα, ςε κάκε περίπτωςθ, ευρφτατα κοινωνικά ςτρϊματα να αποκλείονται από το δικαίωμα τθσ ψιφου. τθν Ελλάδα, ςε αντίκεςθ με ό,τι ςυνζβθ ςτισ περιςςότερεσ χϊρεσ τθσ Ευρϊπθσ, θ κακολικι ψθφοφορία δεν είναι το αποτζλεςμα ςυγκεκριμζνων κοινωνικϊν και πολιτικϊν αντιπαρακζςεων και αγϊνων που ζγιναν γι αυτόν τον ςκοπό, αλλά αποτελεί μζροσ μιασ γενικϊτερθσ κεςμικισ επιλογισ, αυτισ που εκφράηει το φνταγμα. Βάςει αυτϊν, θ ςυνταγματικι κατοχφρωςθ τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ ςτο ελλθνικό κράτοσ μπορεί να κεωρθκεί και πρϊϊμθ και εφκολθ ςε ςφγκριςθ με όλεσ τισ ευρωπαϊκζσ χϊρεσ». 49 47 Ο.π. 48 ωτθρζλθσ, φνταγμα και εκλογζσ ςτθν Ελλάδα 1864-1909, ο.π., ς. 80 49 Νάςθ Μπάλτα (Ειςαγωγι Λςτορικόσ ςχολιαςμόσ), πιλιοσ Αντωνόπουλοσ, ς. 14-15 Για μια τεκμθριωμζνθ ερμθνευτικι προςζγγιςθ των όρων που ςυνζβαλαν ςτθν πρϊϊμθ και εφκολθ κατοχφρωςθ τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ βλ. ωτθρζλθσ, ο.π., ς. 78-138 ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 197

Η ςχετικό ςυζότηςη ςτην Εθνοςυνϋλευςη «Ηθτϊ να κζςωμεν εν τω υντάγματι και νϋ αναγνωρίςωμεν τθν κακολικιν ψθφοφορίαν ωσ αρχιν αναλλοίωτον» (από τον λόγο του Σπήλιου Αντωνόπουλου, πλθρεξουςίου τθσ επαρχίασ Μεςςινθσ, βαςικοφ ειςθγθτι υπζρ τθσ ςυνταγματικισ κακιζρωςθσ τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ). Σο άρκρο του χεδίου υντάγματοσ που κακορίηει τον τρόπο εκλογισ των βουλευτϊν ςυηθτείται ςτισ 25 επτεμβρίου 1864. Σο άρκρο δεν ειςθγείται τθν κακολικι ψθφοφορία, αλλά είναι ακριβϊσ το άρκρο 59 του υντάγματοσ του 1844 : «Θ Βουλι ςφγκειται εκ βουλευτϊν εκλεγομζνων υπό των εχόντων δικαίωμα προσ τοφτο πολιτϊν, κατά τον περί εκλογισ νόμον». Ο Αδαμάντιοσ Διαμαντόπουλοσ, πλθρεξοφςιοσ τθσ ελλθνικισ παροικίασ των Λεροςολφμων, ειςθγείται τθν ακόλουκθ τροπολογία «Θ Βουλι ςφγκειται εκ βουλευτϊν εκλεγομζνων αμζςωσ και δια μυςτικισ και κακολικισ ψθφοφορίασ» θ οποία ιταν και το ζναυςμα για τθν ςυηιτθςθ περί τθσ ςυνταγματικισ κακιζρωςθσ τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ. Θ ςυηιτθςθ επικεντρϊνεται λοιπόν ςτο αν κα πρζπει να εγγραφεί ςτο άρκρο αυτό θ κακολικι ψθφοφορία. «τθν αγόρευςι του ο Αδ. Διαμαντόπουλοσ κζτει ωσ εξισ το ηιτθμα επί του οποίου καλείται να ςυηθτιςει και να αποφαςίςει θ υνζλευςθ: θ άμεςοσ εκλογι και θ κακολικι ψιφοσ είναι αρχζσ ι όχι; Αν είναι, κα πρζπει να διαςφαλιςκοφν δια του υντάγματοσ. Τποςτθρίηει ότι θ άμεςοσ και κακολικι ψθφοφορία είναι θ υπζρτατθ αρχι και ειςθγείται τθν εγγραφι τθσ ςτο φνταγμα με τα εξισ κυρίωσ επιχειριματα: θ αοριςτία με τθν οποία είναι διατυπωμζνο το ςχετικό άρκρο το κακιςτά τελικϊσ κενό περιεχομζνου και ςθμαςίασ, ζτςι ϊςτε το ηιτθμα να αφινεται ςτθν τφχθ ι ςτο ζλεοσ των ιδιοτροπιϊν και των ραδιουργιϊν μιασ μελλοντικισ Βουλισ ι κυβζρνθςθσ που κα νομοκετοφν κατά το δοκοφν, κακιερϊνοντασ πότε τθν άμεςθ και πότε τθν ζμμεςθ ψθφοφορία ι και επαναφζροντασ το τίμθμα, αυτό το κατάλοιπο τθσ φεουδαρχίασ. Όπωσ προκφπτει από όλεσ τισ αγορεφςεισ, επί τθσ αρχισ τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ δεν υπιρχαν πολφ ςοβαρζσ και ζντονεσ αντιδράςεισ. Όλοι είχαν αποφαςίςει να αποδεχκοφν τθν αρχι, είτε εκ πεποικιςεωσ, είτε εξ ανάγκθσ. Σο ηιτθμα επομζνωσ ιταν αν θ αρχι «κα κακιερωκι εν τω πολιτεφματι», αν δθλαδι κα κατοχυρωκεί ςυνταγματικά ι αν κα περιλθφκεί ςτον υποκείμενο ςε τροποποιιςεισ εκλογικό νόμο». 50 50 Νάςθ Μπάλτα (Ειςαγωγι Λςτορικόσ ςχολιαςμόσ), πιλιοσ Αντωνόπουλοσ,ο.π., ς. 29-30. ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 198

Ο πιλιοσ Αντωνόπουλοσ αγορεφει μετά τον Αδ. Διαμαντόπουλο για να υπεραςπιςκεί αφενόσ μεν τθν ίδια τθν αρχι τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ αφετζρου δε τθν ςυνταγματικι τθσ κατοχφρωςθ. Θ αγόρευςι του, εμπνευςμζνθ, με ςυγκροτθμζνθ και ςτιβαρι επιχειρθματολογία, είναι μια από τισ ςθμαντικϊτερεσ αγορεφςεισ ςτθν ιςτορία του ελλθνικοφ κοινοβουλίου, πραγματικό μνθμείο υψθλοφ επιπζδου κοινοβουλευτικοφ λόγου. 51 Σα επιχειριματά του ςυνοψίηονται επιγραμματικά ςτα εξισ: «Δεν είναι δυνατόν να εξαιρείται κανζνασ πολίτθσ από τθν ψθφοφορία για τθν ςυμμετοχι του ςτα τθσ πολιτείασ, γιατί κάκε πολίτθσ οφείλει να υπακοφει ςε κάκε νόμο που ψθφίηει θ Βουλι, άρα πρζπει να ζχει δϊςει τθν εντολι του ςτον νομοκζτθ. Όλοι οι πολίτεσ, ακόμθ και οι ςτεροφμενοι περιουςίασ, ζχουν υποχρεϊςεισ και κακικοντα, όπωσ τθν υπεράςπιςθ τθσ πατρίδασ, και όλοι ζχουν ςυμφζρον από τθν ευθμερία τθσ. Θ κακολικι ψθφοφορία «ςυνάδει με τα ικθ του ζκνουσ μασ»: αναφζρεται ςτθ μακρά δθμοκρατικι παράδοςθ τθσ ελλθνικισ κοινωνίασ, θ οποία κεωροφςε πάντα όλουσ τουσ πολίτεσ ικανοφσ να ζχουν δικαίωμα ψιφου και δεν ςυνζδεςε ποτζ τθν ικανότθτα ι τθ νοθμοςφνθ τουσ με τον πλοφτο ι με το τυχαίο γεγονόσ τθσ καταγωγισ τουσ. Αυτι θ αναφορά ςτθν ιςτορία και τισ ιδιαιτερότθτεσ τθσ ελλθνικισ πολιτικισ παράδοςθσ είναι κοινι ςτθν επιχειρθματολογία και των άλλων υπεραςπιςτϊν τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ. Επικρίνει τθν τιμθματικι ψιφο, με τθν ο- ποία οι ολίγοι πλοφςιοι και προνομιοφχοι αποφαςίηουν υπζρ των ςυμφερόντων τουσ και τθσ διατιρθςθσ τθσ υπεροχισ τουσ αποκλείοντασ το μεγαλφτερο μζροσ των πολιτϊν από τθν δια τθσ ψιφου ανάμιξι τουσ και ςυμμετοχι τουσ ςτα κοινά. Σθν χαρακτθρίηει οπιςκοδρομικι αρχι, αρχι του φεουδαλιςμοφ, που αποβλζπει ςτθν ευθμερία των εχόντων ψιφο και ςτθν δυςτυχία των υπολοίπων, οι οποίοι αποκλείονται ωσ παρίεσ». 52 Λδιαίτερθσ βαρφτθτασ είναι επίςθσ θ ανάδειξθ τθσ ςυνταγματικισ κακιζρωςθσ τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ ωσ παράγοντα που κα εκπαιδεφςει τθν κοινωνία ςτθν πολιτικι ςυμμετοχι και ςτουσ δθμοκρατικοφσ κεςμοφσ: θ αρχι «κζλει διδάξει τθν κοινωνίαν περί των δικαιωμάτων και κακθκόντων τθσ προσ τθν πολιτείαν. Ο πολίτθσ, λαμβάνων μζροσ εισ τθν εκλογιν των αντιπροςϊπων, ειςζρχεται εισ το ςχολείον τθσ πολιτικισ, ςυςκζπτεται, ςυηθτεί, διδάςκεται, βελτιοφται εισ τασ ιδζασ του, και γίνεται τωόντι χρθςτόσ και άξιοσ πολίτθσ». 53 Τπζρμαχοι τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ ςτθν Εκνοςυνζλευςθ είναι οι Νικόλαοσ Παντολζων, πλθρεξοφςιοσ τθσ ελλθνικισ παροικίασ τθσ Αδριανουπόλεωσ, Νικόλαοσ Λοφηθσ, πλθρεξοφςιοσ Κεφαλλθνίασ και Κωνςταντίνοσ Λομβάρδοσ, πλθρε- 51 Ο.π.,ς.. 21-28 (θ αγόρευςθ) και ς.29-36 (ιςτορικόσ ςχολιαςμόσ). 52 Ο.π., ς. 31. 53 Ο.π., ς. 32-33. ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 199

ξοφςιοσ Ηακφνκου. Από τουσ πολεμίουσ τθσ αρχισ, αγορεφουν οι Λ.Καλόσ,πλθρεξοφςιοσ Θπείρου, Εμμανουιλ Κόκκινοσ, πλθρεξοφςιοσ Χίου, Γεϊργιοσ Μίλθςθσ, πλθρεξοφςιοσ Ερμιονίδοσ, και Κεόδωροσ Δθλιγιάννθσ, πλθρεξοφςιοσ Γορτυνίασ και Τπουργόσ Εςωτερικϊν. Οι πολζμιοι τθσ δεν είναι εναντίον τθσ ίδιασ τθσ αρχισ αλλά εναντίον τθσ εγγραφισ τθσ ωσ «αναλλοιϊτου αρχισ εν τω υντάγματι». 54 Όλοι οι υπεραςπιςτζσ τθσ ςυνταγματικισ κακιζρωςθσ τθσ αρχισ τθν κεωροφν ζκφραςθ τθσ λαϊκισ κυριαρχίασ και τάςςονται υπζρ των τριϊν ςυμπλθρωματικϊν αρχϊν τθσ. τθσ ίςθσ, άμεςθσ και μυςτικισ ψθφοφορίασ. «Μετά το πζρασ τθσ ςυηιτθςθσ θ Εκνοςυνζλευςθ «παρεδζχκθ» το ςφνολον του άρκρου 66 με ςυντριπτικι «πλειονοψθφία», εν μζςω ηθτωκραυγϊν και «ραγδαίων χειροκροτθμάτων». 55 Οι ςυμπληρωματικϋσ αρχϋσ τησ καθολικόσ ψηφοφορύασ Σο άρκρο 66 κακιζρωνε, όπωσ αναφζρκθκε, και τισ τρεισ ςυμπλθρωματικζσ τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ αρχζσ, τθσ ίςθσ, άμεςθσ και μυςτικισ ψθφοφορίασ, με ςκοπό τθν διαςφάλιςθ τθσ βαςικισ αρχισ τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ. Θ αρχι τθσ άμεςθσ ψθφοφορίασ κατοχυρϊνεται ρθτά ςτο άρκρο 66, το ίδιο και θ μυςτικι «δια ςφαιριδίων» ψθφοφορία, θ οποία είχε ςκοπό τθ διαςφάλιςθ τθσ μυςτικότθτασ, του «απορριτου τθσ ψιφου», μετά τθν εμπειρία των νόκων εκλογϊν τθσ περιόδου τθσ ςυνταγματικισ μοναρχίασ του Όκωνα, κατά τισ οποίεσ χρθςιμοποιοφνταν ψθφοδζλτια. Θ αρχι τθσ ιςότθτασ δεν κατοχυρϊνεται ρθτά ςτο άρκρο 66. «Όμωσ το πνεφμα τθσ αρχισ διείπε όλεσ τισ τοποκετιςεισ υπζρ τθσ κακολικισ ψθφοφορίασ, ςε τζτοιο βακμό μάλιςτα, ϊςτε τα επιχειριματα ςτο μεγαλφτερο μζροσ τουσ να αφοροφν, με κάποια εννοιολογικι ρευςτότθτα πάντωσ, τθν κακολικότθτα-ιςότθτα, ι μάλλον να προχποκζτουν τθν ιςότθτα ωσ ςυςτατικό ςτοιχείο τθσ κακολικότθτασ». 56 Ρυθμύςεισ του εκλογικού δικαιώματοσ. Εξϋλιξη του εκλογικού ςυςτόματοσ και τησ εκλογικόσ νομοθεςύασ. Σο άρκρο 59 του υντάγματοσ του 1844 αναφζρει τα εξισ: «Θ Βουλι ςφγκειται εκ βουλευτϊν, εκλεγομζνων υπό των εχόντων δικαίωμα προσ τοφτο πολιτϊν κατά τον περί εκλογισ νόμον». Θ ρφκμιςθ δθλαδι των όςων αφοροφν το εκλογικό δικαίωμα δεν γίνεται απευκείασ από το φνταγμα, αλλά από τον εκλογικό νόμο που ψθφίηει επίςθσ θ Βϋ Εκνοςυνζλευςθ. Βάςει του προθγοφμενου εκλογικοφ νόμου του 1844, 54 Για τισ απόψεισ τουσ βλ. ο.π., ς. 33-34. 55 Ο.π., ς. 35. 56 ωτθρζλθσ, φνταγμα και εκλογζσ ςτθν Ελλάδα 1864-1909, ο.π., ς. 69. ebook 2016 Κεφάλαιο 4 Σελίδα 200