17th International Congress of A.P.P.A.C. May 15-18 2012 Athens Hilton

17ο Διεθνές Συνέδριο ΕΨΨΕΠ 15-18 Μαϊου 2012 17th International Congress of A.P.P.A.C. May 15-18 2012 Athens Hilton 16ο Διεθνές Συνέδριο ΕΨΨΕΠ - 2011 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS A FEW PSYCHOLOGICAL AND PSYCHOPATHOLOGICAL CONSIDERATIONS ON IPHYGENIA AT AULIS BY EURIPIDES Audience Coffee break Opening Ceremony Honorary Plaque to Prof. A. Fusco (IT) IMPACT OF THE ONTARIO WORKS PROGRAM ON THE QUALITY OF LIFE OF ABORIGINAL PEOPLES LIVING ON RESERVE IN NORTHERN ONTARIO ERGOTHERAPY FOR CANCER PATIENTS IN THE LAST STAGES Audience Art exhcibition - Psychiatric Inpatients Opening Ceremony - The Choir of the Association of Greeks from Egypt Prof. Tomassoni, Prof. Fusco (IT) Op. Ceremony Invited Lecture OCCUPATIONAL STRESS AND PSYCHO-PHYSIOLOGIC DISORDER IN NIGERIA SOUTHWEST ORGANISATIONS PARENTS COUNSELING AS PREVENTION INSTITUTION OF DIFFICULTIES THAT CHANGES IN FORM OF FAMILY HAVE Audience Opening Ceremony Poster area Prof. Riga (Univ. of Crete GR) Op. Ceremony Invited Lecture PARENTAL PSYCHOPATHOLOGY IN CHILDHOOD GAD - FAMILY PSYCHOPATHOLOGY AMONG PARENTS OF CHILDREN WITH GENERALIZED ANXIETY DISORDER (GAD) A.P.P.A.C.: 18 AEGIALIAS STR., 15125 MAROUSSI, GREECE TEL: +30 210 6842 663 FAX: +30 210 6842 079 WEBSITE : WWW.APPAC.GR E-MAIL(1): OFFICE@APPAC.GR EMAIL(2): CONGRESS@APPAC.GR A.P.P.A.C.: 25 years celebration!

Editorial A FEW PSYCHOLOGICAL AND PSYCHOPATHOLOGICAL CONSIDERATIONS ON IPHYGENIA AT AULIS BY EURIPIDES (EURIPIDE, 1966, IFIGENIA IN AULIDE, MILANO, MONDADORI). Prof. Antonio Fusco, M.D., Ph.D. Psychology of Art and Literature Professor, Cassino University - ITALY Proposed for the Nomination for the NOBEL PRIZE in Literature in 2010 Official Opening Ceremony Invited Lecture 16 th International A.P.P.A.C. Conference 2011 In the tragedy Iphigenia at Aulis the main psychological problems are: Agamemnon s attitude, Iphigenia s change of mind and Clytemnestra s reaction to her daughter s death sentence. The action originated with Calchas s prophesy revealing that the goddess of that territory, Artemis, demanded a human sacrifice to put an end to the lack of wind to allow the Greek fleet to sail for Troy and, in particular, the soothsayer revealed that the Goddess demanded the sacrifice of Iphigenia, the chief leader s daughter. The first of the mentioned issues is, then, the reaction of Agamemnon himself, in whose mind a fierce conflict took place between his identity as a father and his role as the Greek Army Commander. This character cannot be considered in a completely negative way, as it has generally been done in the past, because his mental condition, wavering between the overwhelming surge of his fatherly Eros and the opposite tendency to yield to the lust for power and his sense of duty towards Greece and the army of which he was the leader. It was a conflicting state of mind, reaching a lacerating climax, as it had previously happened in the famous passage of stichomythia dealing with a bitter argument with Menelaus; in any case, this state lasted for the whole night, during which time he wrote a letter to his daughter and his wife asking them to reach Aulis and then tore it to pieces several times. It is worth noticing that the lust for power gradually succeeded in prevailing over Eros in a way that has led to judge his nature as cruel and deprived of emotion. It is interesting to observe that Euripides regards Agamemnon as responsible for the death of a child of Clytemnestra and reveals his intention to shape the Homeric hero into one of the many anti-heroes whose images have not only been desecrated but also criminalized. It is to be noticed that a shrewd expert of the human psyche as Euripides was able to put into evidence all the moments of doubts, suffering and straining of the lust of power afflicting Agamemnon, especially while talking with his servant and later, in a tenser mood, in the dialogue with Iphigenia. As in Medea the figure of the woman prevails over the mother, the same thing occurs in Iphigenia at Aulis where the leader ended by triumphing over the father and once the decision was taken, the character became utterly negative in the broadest sense of the word. Therefore, we can conclude by saying that Agamemnon s mental working got gradually deprived of that jumble of feelings and emotional impulses which are natural for a father to cherish for his daughter (a very young and beloved one). All this led to a situation in which, without apparent hesitations, a father accepted to be present at the scene in which his daughter was going to be slaughtered and her blood 2 wouldflood the goddess s altar 1. At this point all our attention must be focused on Iphigenia and her sudden change of heart, passing from a painful and desperate plea to her father who wanted her death to the sudden emerging of a psychic situation in which she accepted her sacrifice even with enthusiasm, apparently justified just by her love for Greece, her fatherland 2. The crucial point of our psychological analysis lies in the motivations, both at a conscious and at a subconscious level, which caused this change of Iphigenia s attitude, whose peculiarities we will try to identify. First of all, we must observe how her mother, Clytemnestra, who had come to Aulis for her daughter s wedding with Achilles, tried in all possible ways to keep her husband from killing their daughter, an act she regarded as merely psychotic. After having been abruptly informed by her servant with the words: the father who gave life to his daughter is going to kill her with his own hands which struck her like a bolt from the blue, she proceeded to a close dialogue with Agamemnon. After the Chorus s statement that the Gods could be indifferent to men s crimes, Clytemnestra started her last struggle to save her daughter. In order to try to move her husband to some extent, she suggested her daughter to take with herself also the young Orestes, who should move him with his presence. Agamemnon, who pretended to be surprised by the two women s uneasiness, once his intentions were disclosed, took on a totally merciless attitude. At this point, the mother decided to make a downright attack on him reminding him that he was responsible for murdering one of her children with beastly violence, and that, after marrying him, though against her will, she had always been faithful to him and had devoted herself exclusively to her family, deeply loving their own children 3. She had made use of all possible arguments that could make him change the father s decision but after recurring to any sort of flattery, she took a tone which could be interpreted as threatening in pronouncing the following words: as a mere pretext is enough for me and the daughters still alive to welcome you as we should do. Definitely not, for the Gods sake, do not force me to be bad with you and then she added: We should definitely consider the Gods as fools if we wished murderers well. But all this was practically useless, even if, with an utmost effort the woman observed that if Artemidis claimed a human sacrifice, Hermion, the daughter of Helen (who was responsible 1 This suggests the description dr. Jensen makes (about the possible killing of his wife) in A world of Puppets by I., Bergman, 1980. 2 Such a sudden change reminds of a similar situation in the scene in the Eumenidis by Aeschylus (2011, Eschilo, Sofocle, Euripide, Tutte le tragedie, Milano, Bompiani) where the Erinnis are changed into Eumenidis. 3 Also in Shakespeare s Richard the Third (2003, Milano, Garzanti) the protagonist succeeds in obliging the woman, whose husband he had killed, to marry him. for the war) could be more justly sacrificed. Unfortunately we are confronted with Agamemnon s mental state in which the initial fatherly feeling had already dried up and whose mind was overpowered by the lust for power 4 and autoerotism. At this point, the young girl entered the scene and soon became the sole protagonist of the drama and a dialogue started, not in the stichomythia style, as the girl clearly took on the attitude of a suppliant. Iphigenia s monologue started with the reference to Orpheus 5 aimed at expressing her desire to be endowed with so lofty a communication talent as to be able to break the ice barrier her father had built between them. She humbled herself in front of him by embracing his knees and offering (without any sexual significance) her whole body (after all, begotten by him). To sum up the scene, we can quote only some of the most significant sentences she uttered, such as: It is really sweet to be born unless you compel me to watch what lies in the underworld. Later, she reminded him that, as she was the youngest of his children, she had often been lying on his knees and had felt compelled to take care of him when he had become old in order to repay him for the parental cares she had received. The whole speech is so subtle and overcharged with emotions as to prevail over all the speeches made by the male characters of the whole tragedy. She reached the climax at the end with the words: turn your look at me and give me a kiss so that while dying I may preserve this memory of you if you should not be persuaded by my words. But any sort of argument proved useless and at this point Agamemnon took on a definitely aggressive attitude and replied that he was well aware of what could arouse sympathy and what could not. Evidently, Iphigenia s killing was not worthy of pity and proved that the father s Ego had died, after having overcome all sorts of hesitations and reached a mental state in which the lack of emotional energies not only desecrated the hero, but deprived the man of his humanity 6. In his mind, as an effect of a process verging on psychopathology, the idea arose that the Greeks, exasperated by the lack of wind, could even go to Argo and kill the other members of his family (a hypothesis which was clearly to be excluded and was suggested just by his narcissism and will to survive his daughter). 4 See Adler s theory in H.L, Ansbacher, R.R., Ansbacher, 1997, La psicologia individuale di Alfred Adler, Firenze, Martinelli. 5 The mythical singer who had been granted Eurydice s return to earth by Pluto (and had lost her once again for turning back to look at her before leaving the Aedes). 6 Take in consideration that Euripides had largely desecrated the theological world of Homer and Aeschylus and then for his agnostic attitude kill a daughter becomes a criminal act. Even more absurd is the claim that he (the father) knows the things that are worthy of pity and not included among them the killing of his daughter. This dimension touches widely psychosis.

The tragedy seems to be drawing to the end without any further hope of escape for the young girl but with a subtle insight into the human mind. Euripides came to an unexpected conclusion. He went on with a 2 nd monologue which must be closely examined in its complex motivations. It started in a surprising way: Mother, pay attention to my words. A real psychic metamorphosis took place. The seventeen-year old girl who had pleaded for the safety of her own life turned into a heroine who wanted to face death for her Greek Fatherland. She went to the point of saying: But listen, Mother, on thinking it over, what came to my mind; it appeared right for me to die. It is just for me to die heroically after casting off all base feelings. The chorus made an obvious comment: Your feelings are lofty, girl, but in the gods doom and will there is something rotten 7. At this point, the psychologist must try to identify the possible motivations of the various characters (apart from the evil influence of the gods, after all desecrated and probably inexistent but in any case present in the mental workings of a man who is looking for a scapegoat) and in particular of Iphigenia. The main points to be made in an inevitably synthetic way are two: (1) why Iphigenia changed her attitude in such a short time; (2) to what extent it is possible, at least for us, to justify a father in the case he should get to the point of sacrificing a daughter s life, even if in the name of a noble ideal. Now, let us analyse Iphigenia s conversion. On examining the text, we have already made various reflections, but we must now add an essential observation, also because we upheld the thesis of the credibility of a short time conversion which is not accepted by many critics. We think that one of the soundest motivations for such a sudden conversion was the girl s very young age. Nowadays it is well known that many mental centres and neuro-endocrinal functions get structured after the age of eighteen and that in people s early youth sudden changes of mood, unexpected and sometime irrational opinions changes and above all emotional investments are recurrent in human beings. Iphigenia is a young girl for whom emotiveness, combined with unconscious and irrational impulses, has a major role in her psychic dynamics. In these conditions, after all typical of an aristocratic family, with demigods in its origin and various acts of heroism but also of criminal behaviour 8 typical of high ranking people, the protagonist s mind was apt to be affected by evocative factors deriving from the human context in which she was living, including the presence of the powerful Greek fleet, which, from a psychoanalytical point of view, could be regarded as charged with sexual desire and lust for power drives affecting also the chorus s young girls. One more element to be taken into account is the unconscious desire for glory, quite natural for a girl who was Atreus s grand-daughter and Agamemnon s daughter and this is a tessera contributing to create the mosaic work shaping the young girl s personality. 7 There is something rotten in Denmark, Shakespeare will say. And there is clearly a strong doubt in the Chorus s idea of the hypothetical gods justice. 8 See Thyestes banquet as the most significant example. Besides, attention is also to be paid to the residue of religious feeling that, in spite of the prevailing agnostic attitude, is still extant in one of Euripides s character, in the sense that human events are often influenced by uncontrollable elements which turn man into a leaf driven by the wind 9. As a matter of fact, Iphigenia did not deny the existence of something which might be called Dike, destiny or god, but emphasizes the fact that, in any case, this vaguely shaped element, invoked by Aeschylus himself in The Trojan women, was hanging over mortal beings often with a decisive influence on some essential events. 10 As we have tried to prove, since the beginning there have been elements frustrating Iphigenia s power of opposing what is an absurd sacrifice of her own life. But, in spite of what has been said, it is difficult to understand how the same characters can pass from a psychic state to a totally opposite one, that is to say from the concept that dying is sheer madness and that living unhappily is preferable to dying honourably, to accept death for an ideal, which, after all, derives from Calchas s doubtful prophecy. The point we want to make, which is far from being dogmatically true, is based on the assumption that in the complex dynamics driving Iphigenia to identify herself with Greece, taking on the attitude of a symbolic gesture as a heroine who will outlive her short human lifetime, there is another motivation of a large psychological interest 11. The young girl, as Euripides underlined, was Agamemnon s favourite daughter and was tied to him with an emotional umbilical cord which had not at all been cut off. When, still in her early age, she was confronted with the choice whether rejecting her father s love or, on the contrary, accepting to comply with his will, as an indisputable truth, Iphigenia, probably, made a positive regression to her childhood 12, facilitating her identification with her mother Greece and her metamorphosis to the role as a heroine. In other words, within this psychological context, we must coherently accept the hypothesis that the daughter was unable or unwilling to deny her father for choosing to estrange herself from him would imply for her the loss of a centre of erotic investment she felt as essential for her mental balance. According to this interpretation of her behaviour, Iphigenia has trusted her father until the end and has thus avoided to suffer for the consequences of the tremendous trauma of having to feel abandoned by a man on whom her mind had invested a huge share of her erotic energies. Thus, as Maria Pineda, in F.G. Lorca s 13 play 9 And the wind, as already said, by Melville for example, blows as it pleases, so that from a good deed can derive an evil one and from an evil deed a good one. A statement made by Aeschylus (with Mephistopheles in the background, the symbolic spirit constantly wanting the evil and working for the good). Also see, on the same line of approach L.,Yutang (1942, A Leaf in the Storm, London,William Heinemann). 10 After all, even H. James said that man can choose to be chosen. 11 It was casual for Seneca to write: vita, si uti scias non brevis est. 12 The emotional regression is a psychic reaction which, once made by the Ego, turns into rationally acceptable verbal expressions. 13 F. Garcia Lorca, 1994, Teatro, Torino, Einaudi Editore. under the same title, died for freedom, urged above all by her love for Pedro 14, in the same way Iphigenia accepted her sacrifice to save the father-daughter relationship which, combined with a regression to her early childhood, represented an essential element of her mental health. To conclude, we are in no case going to deny that Iphigenia underwent the process of metamorphosis of her psyche for a number of complex motivations, mainly related to the existing social environmental conditions, her education as a member of an aristocratic semi-divine family, destined to achieve noble enterprises and the awareness that gods or necessity can condition man s free will as regards his choices. But, together with these motivations, we are inclined to think we have to consider and lend a decisive role to that umbilical cord that, considering the very early age and the state of the defence mechanism in the downward trend is to be regarded as an essential factor affecting her way of thinking, of acting and behaving. Whether or not Iphigenia could have behaved in the same way without her special relationships to her father is a question we feel unable to answer (considering the incomplete evolution of her prosencephalon, which is the seat of adults logical-critical processes). Paradoxically, it is her father s love the real cause of her final decision. What we want to do in the present analysis is to draw your attention to a further interpretation of the tragedy, the work of an author who was defined as the psychopathologist of the human mind by Werner Jaeger in Paideia 15. And now we will try to give an answer to the other question already raised: can or must the head of a community sacrifice even a member of his family and, in this case, his own daughter? 16. The issue clearly has philosophical, political and social implications. The psychologist s contribution to give it an answer is very simple and, even, obvious. The Ego s action depends on the psychic energies which are brought to bear on it. In situations where the Ego, or we can say our consciousness, is confronted with serious difficulties, the decision which prevails in the end is the one on which our psychic energies have exerted the strongest pressure. In other words, in Agamemnon s mind two erotic components are working (as it happens in Medea s mind); they are: the Eros for his daughter and the Eros, which was also called a duty for his own country and for freedom. The latter impulse, even though after a painful and traumatic struggle, prevailed at the end. The psychologist must confine his analysis exclusively to the resulting facts. Expressing ethical, philosophical or social assessments is out of his professional duties. When everything has been said, in the background there is still the image of girl, still in her early youth, who takes upon herself the role of a Titan and leaves her mark in the history of mankind. 14 In a way very different from the choice made by Joan of Arc. 15 W., Jaeger, 2001, Paideia, vol. I, Milano, Rizzoli. 16 Everybody knows the episode about Abraham who, on God s inspired orders decided to sacrifice his son Isaac and in our contemporary times we can refer to Pedro in the above quoted Mariana Pineda (F. Garcia Lorca, 1994, Teatro, op.cit.) to have examples of men with roles as heads of human communities sacrificing the beloved persons for the good cause. 3

Research & Case Report IMPACT OF THE ONTARIO WORKS PROGRAM ON THE QUALITY OF LIFE OF ABORIGINAL PEOPLES LIVING ON RESERVE IN NORTHERN ONTARIO J. Yahn¹ and Dr. J. Jamieson² ¹ M.Ph. Program Supervisor, Municipal and First Nation Services, Ontario Ministry of Community and Social Services, CANADA ² Ph.D., Psychology Dept., Lakehead University, CANADA Paper presented at the 16 th International A.P.P.A.C. Conference - 2011 ABSTRACT: The impact of the Ontario Works program (OWP), a provincially funded income and employment assistance program, on the quality of life of Aboriginal people living on reserve in Northern Ontario was examined by interviewing 59 Ontario Works clients from Wikwemikong Unceded Indian Reserve. The study also looked at those who have experienced the shift from social assistance to employment in order to assess the extent to which participation in the program affected economic status and overall sense of health and well-being. As well, 11 employers in the community were interviewed and a focus group session was held in the community to validate the data and provide feedback on the results of the study. The study revealed that: social assistance is used primarily by females and single parent families, income assistance is not enough to support a family with children, Ontario Works has increased the overall health and well-being of participants, participation in employment support programs has increased employability, higher education increased the opportunity to secure long term employment, and employment stabilizes families and increases quality of life. The focus group identified several positive aspects of the program that were presented as best practices. A number of limitations were also identified and suggestions for improvement are proposed. ACKNOWLEDGEMENTS: I was honoured when Chief and Council of WUIR agreed to become partners in this research study. I am very grateful to the community steering committee, interview team, and the community members of WUIR who contributed their time and shared their stories and insights. Special thanks also to the local community who supported this work both in principle and financially. This research project was a partnership among the Researcher, WUIR, Lakehead University, and the Ministry of Community and Social Services. INTRODUCTION: In 1995 the Ontario Government embarked on a new welfare reform agenda which brought about significant changes to the social assistance program, and in 1998 the Ontario Works program (OWP) was launched. The program was more restrictive than the previous program and focused on assisting participants in obtaining employment as quickly as possible (Toronto Community & Neighbourhood Services, 2001). As such, welfare shifted from being an entitlement program designed to fight poverty to a temporary support intended to promote individual self-sufficiency (Human Resources Development Canada, 2000, p. 2). The OWP provides employment assistance and temporary financial assistance for basic living expenses to individuals that meet specific requirements, to help them find and maintain paid employment. Ontario Works has been delivered on behalf of the Ministry by forty-seven Consolidated Municipal Service Managers, District Social Services Administration Boards and First Nations communities since April 1999. The OWP is needs tested, therefore individuals are required to provide evidence that their income does not exceed specific amounts. Most participants are also required to sign a participant agreement confirming they will participate in a range of employment assistance programs (Ministry of Community and Social Services, 2008). Employment assistance programs have been recognized as an important component of social assistance programs in transitioning clients to meaningful employment (Human Resources Development Canada, 2000). Many social assistance recipients who participated in training and education programs felt hopeful and encouraged to work toward employment (Hatala, 2003). Working gave them a sense of pride and accomplishment and sent a positive message to their children, even in situations where the jobs were considered quite marginal (Anderson, Halter & Gryzlak, 2004). However, mainstream programs have had limited success when applied to Aboriginal populations and little study had been dedicated to understanding how best to design and deliver effective employment training to Aboriginal populations (Human Resources Development Canada, 1999, p. 4). 4 This study was undertaken to evaluate the impact of the OWP on the quality of life of Aboriginal people living on reserve, and to identify best practices and lessons learned to guide other First Nation communities in the implementation of Ontario Works. Wikwemikong Unceded Indian Reserve (WUIR), with ten years of Ontario Works experience, was selected for this study. WUIR is the third largest Aboriginal community in Ontario with a population of 6,649 (Aboriginal Canada Portal, 2009). It is located on the eastern end of Manitoulin Island in north eastern Ontario and is comprised of seven villages dispersed over 105,300 acres of land (Jacklin, 2009, p.2). Approximately 50% of the individuals in WUIR who are unemployed participate in the OWP and approximately 50% of the Ontario Works clients in WUIR have participated in the employment component of the OWP (Ministry of Community and Social Services, 2007). Several education and employment assistance programs are offered in the community including the federally funded Social Assistance Transfer Fund (SATF) program. The funding for the SATF program is used in conjunction with the OWP to create employment placement opportunities for Aboriginal people (Indian and Northern Affairs Canada, 2009a). METHOD: Special Consideration: The Tri Council: Medical Research Council, the Natural Sciences and Engineering Research Council, and the Social Sciences and Humanities Research Council (2008) recommendations for research involving Aboriginal Peoples were included in the design of the methodology. Some of the best practices adopted by the Researcher included: 1) demonstrating respect for the culture, traditions and knowledge of the Aboriginal group, 2) developing a partnership with the Chief and Council, 3) consulting members of the group who had relevant expertise, 4) employing members of the community on the research team, 5) involving the Aboriginal group in the design of the project, 6) affording the community an opportunity to react and respond to the research findings before the completion of the final report, 7) including the various viewpoints of the community in the final report, and 8) providing a preliminary report to Chief and Council for comment. Participants: The sample consisted of 59 First Nations people residing in WUIR, randomly selected from those on record as having received Ontario Works. There were 40 females (67.8%) and 19 males (32.2%). Their mean age was 34.73 years (SD = 9.29, range: 20-60). Education level averaged grade 12 (range: grade 9 to 5 years of university). The mean income (Canada Census ranges) was $10,000 to $11,999 (minimum was under $2,000 and maximum was $50,000 to $54,999). Most (47.5%) were single parents or living with extended family (32.2%). Questionnaire: The 54-item Ontario Works Questionnaire was designed based on a tool developed by the Community University Institute for Social Research in Saskatchewan (Dyck, 2005). The tool was modified with input from the Community Steering Committee. Respondents were asked to provide their age, education, income, household situation and work history. A number of specific questions about social assistance and employment assistance utilization, quality of service, personal experiences and impact of the program were asked. They were asked to rate, on a 5-point scale from strongly disagree to strongly agree, statements about their mental, physical, emotional/social and spiritual health. They were also asked several open-ended questions regarding improvements in quality of life, changes in self-sufficiency and future aspirations. Procedure: A letter of agreement between the Researcher (J. Y.) and the Chief and Council of WUIR was signed by the Chief on March 4, 2008, including a Band Council Resolution approving the project. A Community Steering Committee was formed early on in the process, consisting of key community members, to provide advice and feedback to the research team throughout the project lifecycle. Both the Ontario Works Client Questionnaire and the Employer Questionnaire were vetted through the Community Steering Committee. The sampling employed a methodology that selected every 8 th client on the active caseload and random selection of individuals who had left the program to achieve a total of 80 randomly selected potential participants. Letters of invitation introducing the research study were distributed with follow-up phone calls to confirm participation in the research

study. The first sixty participants who agreed to participate were assigned a code and were placed on the active list with the balance placed on a reserve list. The final sample included 59 interviews. The questionnaires were administered in face-to-face interviews, by one of two Aboriginal interviewers who were recruited from the community. A detailed Interview Protocol Guide was developed to guide the interviews. Employer Interviews: The research team also recruited 11 employers from the community. They were interviewed and asked four open ended questions designed to gain insight into the perspective of employers relating to challenges and opportunities. Focus Group: A focus group session was conducted in the community to review summaries of the collected data to determine themes, patterns and relationships in the data as well as to discuss issues, opportunities, lessons learned, and best practices. A total of 20 individuals attended the focus group session, including Band Councillors, Program Managers, local employers, as well as research participants. During the focus group session, each question and the summarized responses from the participants were reviewed followed by a discussion period. Data Analysis: The quantitative data were entered into SPSS. Statistics were generated for the frequencies and percentages and where appropriate the mean, standard deviation, minimum and maximum were also generated. The qualitative questions were grouped into similar topics and the answers to each question were examined to identify themes and relationships. Items under each topic that were linked in some way were integrated to form major themes. RESULTS: The duration of time spent on Ontario works as a direct applicant averaged 6.74 years (SD = 5.9, range: 1 month to 30 years) with the majority of the respondents 39 (66.1%) reporting they were on Ontario Works at the time of the interview. Participants were asked which employment assistance programs they attended. A total of 52 different programs were identified, ranging from formal training such as carpentry or computers; accredited programs such as chef s training; job readiness, e.g., working with others, resume writing; and general interest, e.g., Arts/Crafts; and volunteering. The most frequently accessed programs were Regular High School Program (78.8%), SATF Employment Placement (78%), and volunteering for community events (71.2%). Most of the programs, 45 out of 52, were used by fewer than half of the Ontario Works participants. All of the participants who left Ontario Works for employment (18) had participated in the SATF Employment Placement program. On the other hand participants who attended a greater number of employment assistance programs were not more successful at securing employment. Several open-ended questions were asked to draw out the personal experiences of the participants while participating in the employment assistance programs. The questions focused on the benefits of participating in the employment assistant programs, including suitability of the placement based on, skills and abilities; who arranged the placement; any barriers, problems or challenges they may have experienced while participating in the programs; and if they received any financial support to assist them during placement. Most of the participants indicated they learned new skills, good work ethics and they developed people skills which gave them confidence in working with others. Sample comments: I guess the development of more skills; it opened doors for me and gave me confidence... I don t want to go back on social assistance now that I ve experienced work. It teaches you work ethics, if you know you have to be somewhere at a certain time you try and get there for that time. It filled the gap gave me something to do and sometimes get paid for it too and I was able to provide for my family. Also the training and the knowledge that I got on the job I will always have it experience. It gave me self esteem that would be the personal benefits self esteem it helped me not to look down on myself. Most participants reported having faced some challenges. The most frequently reported challenges were access to child care services, transportation to and from work, learning new skills, and dealing with difficult people. Sample comment: I had no vehicle or child care so transportation was a challenge to get to the places. I hitchhiked to those training courses. As well, a frequently noted concern was insufficient financial assistance to make ends meet especially if you have children. Sample comments: The financial assistance is not enough especially when you have kids. I know it is not enough. I go without a lot to provide for my son. For example, I don t drink the milk or eat the fruit I buy so that my son can grow properly. He is walking around with the bottom of his shoes broken out. It is very depressing when I feel helpless. Fifty-five (93%) participated in paid employment placements (funded by SATF, the employer or other OWPs). Most participants (88.1%) reported that their placement was appropriate because it built on previous knowledge and work experience. Sample comments: Yes, because with the volunteering I did through high school I knew I wanted to work in a school-setting. Yes, it is what I studied in University and all my jobs have been in this field. While a few people indicated their placement was not appropriate, they were motivated to work and were willing to be placed in a position until the best match became available. The majority of the participants (84.7%) reported they were provided with a clear understanding of their job responsibilities. The most common responses included reviewing the job description, reviewing the policies or receiving verbal explanation of the job responsibilities. Sample comments: Yes, they gave me an orientation day and provided some training on goal setting, planning, how to defuse angry clients and teamwork. But some participants were left to figure it out on their own. Sample comment: No, not really... I was told the basics the first day there... I had to learn how to type a memo and letters on my own. I had to figure out on my own how to fix the photocopy machine when it was broken. Most participants (84.7%) reported they received some form of financial assistance that relieved some of the pressures they were experiencing. The most frequently reported supports included: clothing allowance (50.8%), transportation (27.1%), child care (25.4%), work equipment/safety gear (20.3%) and Canadian Police Information Centre (CPIC) check (20.3%). Other positive aspects of the OWP were reported such as education, training, workshops, and job search assistance. Sample comments: The program is designed to help find employment and get off of Ontario Works... if you want to do community placement there are incentives for people that are willing to go out and work and show initiative by trying to seek employment. They always encourage you to find a job, to be responsible for yourself, and do not become dependent. They helped me pay for my training and with my start-up. But a few participants living on the outskirts of the community had a very different opinion of the program. They reported a range of problems relating to lack of connectedness to the OWP and the inability to access employment opportunities. Sample comment: No, I can t report any positive aspects because I don t know what programs are coming up... I live on the outskirts of the community and I have no phone or means of transportation. Impact on Health, Well-being and Quality of Life: Several open-ended questions were asked to determine the impact of the OWP on health, well-being and quality of life. The majority of the participants (89.8%) indicated the program improved their lifestyle. The most frequently reported comments were that the program provided financial assistance, assisted in developing new skills and work experience, increased self-esteem and confidence, and improved communication skills. Sample comments: I am more secure and confident now that I have an income every two weeks... it gave my family a routine... and it is teaching my children work ethics because they see me getting up in the morning to get ready for work and trying to manage the home at the same time too... it helped me get a vehicle and financial security. It helped me get motivated and helped me meet new people and raised my self-esteem. Yes, more budgeting. I don t have to go to any more food banks. I became more responsible. Almost all participants (96.6%) reported they preferred to work rather than be on social assistance, and it helped them feel better mentally and physically. Sample comments: I feel better working self-esteem wise. I wasn t ashamed while I was working but when I wasn t I didn t like people knowing I was on Social Assistance. Working is better. I just prefer to work, not just sit around and do nothing. Better to work you feel better when you work. When you re on assistance 5

your motivation gets a little low sometimes, and your drive. You think, I don t have to do anything. So you don t do anything. You just basically lay around but when you re working you have something. You do it and it becomes routine. It gets me socializing with others... it is a good example for the kids to see their parents working... it makes me feel more valuable... it gives you a lot of self-esteem and confidence. Almost all participants (98.8%) reported the program was beneficial to their family, for example because it helped pay the rent, buy food for their family, and brought stability to the family. As well they received work experience which gave them more confidence and motivation to look for and secure full time employment. Sample comments: It has more or less given me another start in my life right from the beginning. My life has improved dramatically, like financially and stability of family. Yes, without it I don t know what I would have done. I would have been penniless and I wouldn t have been able to brush up my resume, attend job fairs. Yes, it encouraged me to get out more and apply myself to actually get up and look for a job. Yes, they were able to get me off the system and helped me gain experience in the field I wanted to be in. The majority (76.3%) reported the program helped them to become more self-sufficient. The most frequently reported comments included: provided education/training and work experience (13.3%), assistance with getting employment (13.3%), fostered independence (11.1%), and provided budgeting skills (8.9%). Sample comments: Yes, because they helped me go to school, helped me finish my education and they are helping me learn. There is more of a bigger world out there than just living on Ontario Works. Yes, I learned the importance of regular attendance and be punctual and the regular work ethics. Participants were also asked if the OWP increased their well-being in the areas of mental, physical, emotional/social and spiritual health (see Table 1). The highest rated indicators were use of skills and abilities, healthy and safe environment in which to work, confidence in self, and stimulation in job or workplace. The lowest rated indicators of well-being were health, sleep, and proper nutrition. According to one participant, poor health was attributed to insufficient social assistance, as illustrated in the following, The allowance was low... you can t eat healthy... like fruits and vegetables... it wasn t enough money. Client Aspirations: The majority of the participants had a good sense of their chosen career goal through past work experience and participation in the employment assistance programs. The most frequent selections were trades in general, working with children and youth, and chef. Providing for their family and giving their children a good life as well as pursuing post-secondary education ranked high on the list of future goals for most participants. Other participants indicated they wanted to own their own home and be a good role model for their children and community. Sample comment: I am going to further my education and keep upgrading so that I can keep my permanent employment. When asked, What more can the OWP do to better assist you in leaving the program?, most frequently mentioned were the need for more education, training and work experience as well as assistance in finding a job. One participant stated, Help me find a job. I know I can find a job myself but if I were to go into a community placement or SATF they could give you more experience where you can get a job... l like that it will help you enter the work force. Profile of Participants Who Left the Program: Participants who leave the program do not necessarily stay in contact with their caseworker. As a result detailed information on client experiences after Ontario Works is usually not known. Nevertheless, the research team was able to recruit 19 participants who had left the program. Of the 19 participants, 11 were females and 8 were males. The mean age was 36.8 years (range 21 to 50). The mean years on social assistance were 5.7 (range.08 to 19). The mean education was grade 12. Ten of these participants had post-secondary education. Participation in the employment assistance programs ranged from 3 to 18 programs. All 19 participants participated in the SATF program and had volunteered in a community event and/or workplace. Eighteen of the 19 participants had prior work experience, left social assistance for employment and were currently employed in the community. The mean income range for these participants was $20,000 to $24,999; the minimum income range was $7,000 to $9,999 and the maximum income range was $50,000 to 54,999. To the question, Do you think the OWP was beneficial to you and your family? 100% of the participants who left the program responded in the affirmative. Sample comments: Yes, they were able to get me off the system... helped me gain experience in the field I wanted to be in. It has more or less given me another start in my life right from the beginning... my life has improved... dramatically like financially and stability of the family. To the question, Do you feel the OWP has helped you become more self sufficient? 90% of the participants who left the program responded in the affirmative. Sample comments: Yes, it helped me gain full time employment and I am able to provide for myself and my family. Yes, I learned the importance of regular attendance and to be punctual and the regular work ethics. To the question, What more can the OWP do to better assist others in leaving the program? Comments included: The OWP should provide counselling and support services for SATF participants to help them succeed in their SATF placement. Ontario Works should provide programs that are geared to their personality where their skills match up and place people in SATF with another reserve or municipality not just in WUIR. CHALLENGES AND OPPORTUNITIES FROM THE EMPLOYERS PERSPECTIVE: Eleven employers were interviewed to identify challenges and opportunities. They reported that some clients lacked motivation and were not interested in committing to training and apprenticeship programs. They also reported that some clients had poor work ethics such as regular attendance. Employers did acknowledge they should have conducted formal interviews to ensure clients were the best fit for the position rather than slotting them into positions with no forethought. They also acknowledged that they should take more time to orientate the client to the position and develop the client s skills as well as understand their challenges and provide support. Employers recommended that the Ontario Works staff need to focus on providing training programs that reflect local industry or skills needed in the community so that at the end of the training the client is connected with a job. They also suggested that clients should be assessed to determine the most appropriate career path based on their skills and abilities so that they are enrolled in the most appropriate programs and matched to the right job placement. Comments: You see a lot of people they ll come in for training for carpentry then next year they re here to do training for office administration. So they re just going in circles but eventually they ll probably figure out what they like. It s good too, but it is taking too long. Somebody needs to sit down and help them to decide rather than just jumping into something without weighing the pro s and con s to guess what field they want to go into... We ve had some here... he just decided at the second week that this isn t what he wanted to do. Employers recommended that Band Council should develop partnerships with other First Nations communities to create employment opportunities and host community forums to determine from community members what is needed to become more self-sufficient. It was also suggested that Band Council invest more in adult education, literacy and numeracy programs and build an infrastructure that supports business development such as banking, road and transportation. SUMMARY OF FINDINGS: The results of this study showed the OWP was successful in developing the employability skills of participants and transitioning them to employment placement opportunities. Through these opportunities many of the participants were also able to exit the program to permanent employment and are now self-sufficient. The employment assistance programs have also proven to be an excellent pre-training tool to help participants determine their skills and career aspirations, and helped to increase self-esteem and selfconfidence. However, based on comments shared by employers, greater benefits can be achieved in a shorter period of time if structured learning and employment plans are developed for each participant based on personal assessments combined with counselling and case management services. Most of the 52 employment programs offered 6

were used by fewer than half the Ontario Works participants. Also, participants who attended a greater number of employment assistance programs did not necessarily secure employment. Hatala (2003a) found that participants that attended multiple training programs became entrenched in the system and were less likely to benefit from the programs and become job ready. In contrast, the federally funded SATF program was very successful for transitioning clients into full time employment. Of the 46 participants (78%) that participated in the SATF program, the majority reported added benefits such as increase in skill set and confidence to secure full time employment. However, reasons for not having a successful SATF experience included lack of basic education and prior work experience, poor employee/ employer match, and inadequate on the job orientation/training. Other barriers to employment included lack of child-care and transportation. Also, clients living on the outskirts of the community, with no means of transportation or communication, expressed huge frustration and a strong feeling of disconnectedness to the program. FOCUS GROUP FINDINGS AND RECOMMENDATIONS: There was consensus among the focus group participants that the findings reflected the situation in WUIR. Common themes drawn from the session included: 1) Ontario Works clients benefit from training supports and employment experience as well as receiving financial benefits while in placement, 2) barriers to employment included transportation and child care for children under the age of 2 ½, and 3) Ontario Works clients preferred not to be on social assistance. Participants identified the following positive impacts of the OWP on clients: 1) placements are a good way for clients to get work experience and to develop positive work The OW Program increased my well-being in relation to: Strongly Disagree ethics, 2) placements also motivated Ontario Works clients to continue with training and gave them self-confidence in being employable, and 3) Ontario Works clients who were on placements were being positive role models to their children. The following issues and concerns were raised: 1) social assistance is seen as a norm rather than as emergency assistance, especially with the youth. One participant commented, My son doesn t take his education seriously because he knows Ontario Works is there to help. 2) some Ontario Works clients take whatever training or placement is available without clear direction to their career path, 3) Ontario Works clients may not be aware of all the community supports available to them, 4) the financial assistance provided through the OWP barely covers the basic needs, especially for families with children, 5) employers might go through three workers (because they quit) which gets time consuming for the employer who has to retrain the new worker, and 6) work ethics such as punctuality and attendance were ranked lower by Ontario Works clients while employers ranked work ethics as very important. In response to these issues and concerns, the following recommendations were offered: 1) it should be mandatory for Ontario Works clients to participate in employment support activities, community participation activities, and employment placements, 2) more advertising of the programs and services available to Ontario Works clients needs to occur, particularly among the satellite communities, 3) career goals of all Ontario Works clients should be assessed in a systematic way, 4) more pre-employment training and job preparation should be provided for clients especially for those who have been on the social assistance system for many years, 5) employment counselling is needed to provide on-going support for Disagree Neutral Agree Strongly Agree % % % % % Mental Health: Access to education and learning 0 3.4 30.5 45.8 20.3 Stimulation in job or workplace 0 5.1 15.3 55.9 23.7 Using skills & abilities 1.7 1.7 13.6 55.9 27.1 Interests & capabilities match with work being performed 1.7 0 20.3 54.2 23.7 Confidence in self 1.7 3.4 15.3 42.4 37.3 Livelihood 3.4 6.8 11.9 49.2 28.8 Physical: Health 3.4 10.2 22.0 47.5 16.9 Sleep 1.7 11.9 35.6 40.7 10.2 Proper nutrition 8.5 10.2 27.1 35.6 18.6 Exercise and recreation 3.4 6.8 30.5 44.1 15.3 Access to medical services 3.4 8.5 20.3 45.8 22.0 Healthy and safe environment in which to work 0 6.8 11.9 59.3 22.0 Emotional/Social: Relationship stability 0 8.5 23.7 54.2 13.6 Isolation 3.4 3.4 27.1 40.7 25.4 Access to family and support networks 1.7 3.4 18.6 55.9 20.3 Addictions/rehabilitation 3.4 3.4 40.7 33.9 18.6 Spiritual: Contributing to society 0 5.1 23.7 44.1 27.1 Access to community and culture 0 5.1 25.4 39.0 30.5 Meaning in life 3.4 3.4 28.8 33.9 30.5 Social connectedness 1.7 5.1 20.3 54.2 18.6 Table 1: Percentages reporting increase in Well-being Ontario Works clients who are on placement, 6) sensitivity training for employers is needed, 7) ongoing support is needed for employers beginning with an orientation on the OWP, 8) employers and Ontario Works workers need to monitor placements and provide encouragement for employees, 9) affordable child care services are needed for children under the age of 2 ½ and for extended hours i.e., early mornings and evenings, and 10) there is a need for adult education, offered at night and summer school, for people in their 20 s to complete Grade 12. The group also identified the following best practices : 1) provision of outreach to satellite communities, 2) networking with other community agencies to support clients; 3) provision of programs to assist and support those who need addictions counselling, 4) provision of assessments and guidance on career paths, 5) ongoing encouragement and positive reinforcement for clients, 6) on-going employment counselling to support clients while on placement, and 7) implementation of an interview process for SATF placements, in partnership with employers, to confirm the client really wants the position and is a good match for the position. At the end of the session, there was general agreement that it was very important for the community to have an opportunity to comment on the data. One participant stated, It was very rewarding; especially when you feel involved in it further in a workshop like today. Another participant stated, I am honoured to get to voice my opinions. The session ended with a closing Prayer and community Feast hosted by the research team and community Elders, to celebrate and acknowledge the contributions of the research participants and community members. LIMITATIONS: Although this research project was unique in that this was the first time First Nations people living on reserve had an opportunity to comment on their personal experiences while participating in the OWP, there were some limitations to this study: 1) the focus of this research study was on the personal experiences of Ontario Works clients, therefore comments from program staff were limited to participation in the focus group session, 2) information available on the employment assistance programs offered by the OWP in WUIR was limited, therefore feedback on the content and delivery of these programs was not included in the research, 3) since only eleven employers participated in this study their comments should not necessarily be generalized to other employers, and 4) it is also strongly recommended that caution be taken when applying these findings to other First Nations communities that do not have similar demographics and economic opportunities. This is particularly important since WUIR could be viewed as very much an exceptional community as opposed to a typical community (Robson, 2009). Robson goes on to point out that Not all Aboriginal leaders are willing to work with government agencies to improve economic conditions through government intervention. Indeed many Aboriginal leaders refuse to work with government agencies and in fact view 7

government intervention as part and parcel of the ongoing legacy of colonization. IMPLICATIONS FOR FURTHER RESEARCH: Within this research, developing a partnership through ongoing collaborative efforts between the Researcher, Chief and Council and community members was instrumental in capturing a holistic view of the community s experiences with the OWP. As such, the Researcher proposes the following recommendations for applied researchers interested in working with First Nations people in the evaluation of employment assistance programs: 1) develop partnerships early on in the process with community leaders, 2) employ holistic approaches that are culturally sensitive and approved by community leaders, 3) recruit individuals from the community on the research team, 4) consult with community leaders throughout the project lifecycle i.e., form a community steering committee, 5) be flexible and make adjustments as needed, 6) develop data gathering tools that are meaningful to the participants and culturally sensitive, 7) have mechanisms in place to support participants in cases of emergency e.g., mental health crisis team, 8) provide an opportunity for community members to validate the data and provide feedback i.e., focus group sessions, 9) provide Chief and Council the opportunity to comment on the final report, and 10) celebrate and respect current program delivery achievements identified in the research and provide support and guidance in implementing the recommendations. REFERENCES Aboriginal Canada Portal. (2009). First Nation Profiles. Retrieved March 7, 2009 from http://www.aboriginalcanada.gc.ca/abdt/ apps/connectivitysurvey.nsf/vallcprofile_en/333.html Anderson, S., G., Halter, A., P., Gryzlak, B., M. (2004). Difficulties After Leaving TANF: Inner-City Women Talk about Reasons for Returning to Welfare. Social Work 49, 2; ProQuest Nursing & Allied Health Source, 185 194. Dyck, C., G. (2005). Off Welfare...Now What? Phase II, Part 2: Analysis. Community University Institute for Social Research. Retrieved October 2007 from http://www.usask.ca/cursr Hatala, J., P. (2003). Welfare-to-Work Programs: Training and Development Strategies for Community-Based Employment Programs. Retrieved March 7, 2009 from http://www. socialnetworkaudit.com/articles/welfare%20to%20work.pdf Hatala, J., P. (2003a). Social Networks and Their Impact on Re- Employment, 1-28. Retrieved March 7, 2009 from http://www. evaluform.com/00033.pdf Human Resources Development Canada. (1999). Lessons Learned Employment, Labour Market and Economic Development Policies, Programs and Services for Aboriginal Peoples. Retrieved March 7, 2009 from http://www.rhdcc.gc.ca/eng/cs/sp/hrsdc/edd/ reports/1999-000383/ppsr.pdf Human Resources Development Canada. (2000). Reconnecting Social Assistance Recipients to the Labour Market: Lessons Learned. Retrieved March 7, 2009 from http://www.hrsdc.gc.ca/ eng/cs/sp/hrsdc/edd/reports/2000-000437/sarlm.pdf Indian and Northern Affairs Canada (INAC). (2009a). Social Assistance Transfer Fund Program. Retrieved March 7, 2009 from http://www.ainc-inac.gc.ca/ai/scr/on/ps/atf-eng/asp Jacklin, K. (2009). Diversity within: Deconstructing Aboriginal community health in Wikwemikong Unceded Indian Reserve. Social Science & Medicine Vol. 68, (5) p. 980-989. Ministry of Community and Social Services (MCSS). (2007). Ontario Social Assistance Quarterly Statistical Report. Provincial Auditor of Ontario 2002 Annual Report. Ministry of Community and Social Services (MCSS). (2008). About Ontario Works. Retrieved March 7, 2009 from http://www.mcss. gov.on.ca/mcss/english/pillars/social/ow/index Robson, R. (2009). Reviewer s comments on this thesis (unpublished document). Toronto Community & Neighbourhood Services. (2001). After Ontario Works: A Survey of people who Left Ontario Works in Toronto in 2001, 1-41. Tri Council. (2008). Tri-Council Policy Statement: Ethical Conduct for Research Involving Humans Section 6: Research Involving Aboriginal Peoples. Tri-Council: Medical Research Council (MRC), the Natural Sciences and Engineering Research Council (NSERC), and the Social Sciences and Humanities Research Council (SSHRC). Retrieved March 7, 2009 from http://www.ncehr-cnerh.org/english/ code_2/sec06.html Η ΕΡΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΚΑΡΚΙΝΟΠΑΘΕΙΣ ΣΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΣΤΑΔΙΟ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Καθ. Γ. Κλεφτάρας Παιδαγωγικό Τμήμα Ειδικής Αγωγής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ΠΕΡΙΛΗΨΗ: Η Εργοθεραπεία έχει ένα πολύ σημαντικό ρόλο στη στήριξη και τη βοήθεια των καρκινοπαθών που βρίσκονται κοντά στο θάνατο. Με την συγκεκριμένη όμως ομάδα ασθενών, θα χρειαστεί να επανεξεταστούν τόσο οι στόχοι όσο και οι τρόποι που χρησιμοποιεί η Εργοθεραπεία για την επίτευξή τους. Η συνεργασία με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας αποκατάστασης είναι επιβεβλημένη, ενώ οι Εργοθεραπευτές θα πρέπει να προετοιμαστούν για τους νέους ρόλους, που καλούνται να αναλάβουν, μέσα από πρωτοποριακά εκπαιδευτικά και κλινικά προγράμματα που θα χρειαστεί να αναπτυχθούν. Προγράμματα που δίνουν έμφαση τόσο στις θεωρητικές όσο και στις πρακτικές πλευρές της θεραπείας που απευθύνεται σε άτομα που πεθαίνουν και τις οικογένειές τους. Στο συγκεκριμένο άρθρο αναπτύσσονται σημαντικά σημεία που καλείται να γνωρίζει και να μπορεί να χειριστεί ο Εργοθεραπευτής, όπως οι ψυχολογικές διεργασίες του καρκινοπαθή κοντά στο θάνατο, η ευθανασία, η οικογένεια και ο ετοιμοθάνατος, οι στόχοι της Εργοθεραπείας με καρκινοπαθείς στο τελευταίο στάδιο της ζωής, η αξιολόγηση του ασθενή πριν και μετά την εισαγωγή του στο νοσοκομείο και τέλος η κατάρτιση θεραπευτικού προγράμματος. ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Ο καρκίνος σήμερα είναι μια από τις πιο συχνές παθήσεις και αποτελεί μία από τις μάστιγες της εποχής μας. Η λέξη «καρκίνος» και μόνο είναι σε θέση να πανικοβάλλει και να τρομοκρατήσει, γιατί είναι στενά συνδεδεμένη με το θάνατο. Τα τελευταία χρόνια όμως ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τον καρκίνο μεταβάλλεται. Σήμερα ξέρουμε ότι ορισμένες μορφές καρκίνου, όταν διαγνωστούν έγκαιρα, είναι δυνατόν να θεραπευτούν ή τουλάχιστον να τεθούν υπό έλεγχο. Στην Αγγλία, στατιστικές έρευνες έδειξαν ότι ένα στα τρία άτομα θα παρουσιάσει κατά τη διάρκεια της ζωής του καρκίνο. Ακόμα και όταν ο καρκίνος αποβεί θανατηφόρος, η περίοδος που μεσολαβεί μεταξύ της διάγνωσης του καρκίνου και του θανάτου έχει σημαντικά αυξηθεί (Armstrong, 1984. Clegg et al., 2009. Miller, Chu, Hankey, & Ries, 2008. Wang et al., 2010. Wong, Ettner, Boscardin, & Shapiro, 2009). Ένας σημαντικός αριθμός καρκινοπαθών που ακολουθούν κάποια θεραπευτική αγωγή διατηρούνται στη ζωή για πολλά χρόνια και η ποιότητα της ζωής τους μπορεί ουσιαστικά να παραμείνει στα ίδια επίπεδα ή να βελτιωθεί. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι Εργοθεραπευτές καλούνται να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους και να βοηθήσουν αυτά τα άτομα. Δεδομένης της συνεχούς αύξησης του αριθμού των καρκινοπαθών που επιβιώνουν, ο Εργοθεραπευτής έχει καθήκον να επέμβει άμεσα για να βελτιώσει, με τις υπηρεσίες του, την ποιότητα της ζωής τους και να βοηθήσει στην, κατά το δυνατό, αύξηση της υπάρχουσας λειτουργικότητας τους (Hoy, Twigg, & Pearson, 2008. Kealey, & Mcintyre, 2005. Pearson, Todd, & Futcher, 2007). ΜΕΛΗ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΚΑΡΚΙΝΟΠΑΘΕΙΣ: Την αποκατάσταση των ασθενών που έχουν κάποιο κακοήθη όγκο αναλαμβάνει η ομάδα αποκατάστασης σε συνεργασία με την ογκολογική ομάδα (Gilchrist, & Block, 1995. Svidén, Fürst, von Koch, & Borell, 2009). Η ομάδα αποκατάστασης περιλαμβάνει τον γιατρό, τον εργοθεραπευτή, τον φυσιοθεραπευτή, τον νοσηλευτή, τον ψυχολόγο, τον λογοθεραπευτή, τον κοινωνικό λειτουργό και τον τεχνίτη προθέσεων και ναρθήκων. Οι στόχοι της ομάδας αποκατάστασης έχουν άμεση σχέση με το στάδιο εξέλιξης της αρρώστιας του καρκινοπαθή (Payne, 2006). Το κύριο βάρος της ομάδας, δεδομένου ότι η πιθανή εξέλιξη της αρρώστιας είναι γνωστή, δίνεται σε πρώτη φάση στην πρόληψη και Review of Literature στην θεραπεία (Goodwin, Higginson, Myers, Douglas, & Normand, 2003). Ένας δεύτερος, αλλά εξίσου σημαντικός στόχος είναι η επαναφορά του ασθενή, αν αυτό βέβαια είναι δυνατόν, στο τρόπο ζωής πριν την εκδήλωση της νόσου. Στη φάση της επαναφοράς υπάρχουν δύο περιπτώσεις. Στην πρώτη ο ασθενής επανέρχεται στον προηγούμενο τρόπο ζωής του χωρίς αναπηρία. Στη δεύτερη περίπτωση, όταν η αρρώστια έχει αφήσει κάποια μόνιμη αναπηρία, η ομάδα αποκατάστασης έχει σα στόχο να βοηθήσει τον ασθενή να συνειδητοποιήσει και να αποδεχθεί την παραμένουσα αναπηρία του. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε επίσης ότι σε πολλές περιπτώσεις η παραμένουσα αναπηρία δεν είναι σταθερή αλλά εξελίσσεται. Σ αυτή την περίπτωση, ο στόχος της ομάδας είναι η υποστήριξη του ασθενή, ώστε αυτός, μέσα στα πλαίσια των δυνατοτήτων του, να παραμείνει δημιουργικός με την κατάλληλη πάντα θεραπευτική αγωγή (la Cour, Josephsson, & Luborsky, 2005). Όταν όμως η επιδείνωση της αρρώστιας είναι συνεχής και η αναπηρία σταθερά αυξανόμενη, στόχος της ομάδας αποκατάστασης είναι η ανακούφιση του ατόμου και η κατά το δυνατόν πρόληψη των επιπλοκών. Σε αυτή την περίπτωση μάλιστα, όπου η επιδείνωση της αρρώστιας είναι συνεχής, ο ασθενής πλησιάζει αναπόφευκτα προς το θάνατο. Οι ανάγκες και οι ευαισθησίες του ατόμου σε αυτή τη φάση είναι ιδιαίτερες και η ψυχολογική του κατάσταση, όπως θα δούμε και παρακάτω, μεταβάλλεται σημαντικά. Σ αυτή την πραγματικότητα θα πρέπει να προσαρμοστεί και η ομάδα αποκατάστασης. Συχνά οι ειδικοί επιστήμονες αποκατάστασης λειτουργούν σαν μέλη μιας διεπιστημονικής ομάδας και ο καθένας τους συμβάλλει με τις γνώσεις του στη βελτίωση μιας ιδιαίτερης πλευράς της ζωής του ασθενή σύμφωνα με την εμπειρία του και την εκπαίδευσή του (Gilchrist, & Block, 1995. Svidén, Fürst, von Koch, & Borell, 2009). Συνήθως το πεδίο δράσης των διαφόρων επιστημών αποκατάστασης είναι αρκετά καθορισμένο. Δουλεύοντας όμως με τους ασθενείς που πεθαίνουν, οι ρόλοι αυτών των ίδιων επιστημόνων μπορεί να αλληλεπικαλυφθούν μερικά ή ολικά ακόμη, με τέτοιο τρόπο ώστε κάθε μέλος της ομάδας να δώσει κάποια στιγμή «πρωτογενή βοήθεια» στον ασθενή σε τομείς που δεν προβλέπονται από το ρόλο του. Για παράδειγμα είναι δυνατόν ένα μέλος της ομάδας αποκατάστασης να 8

έχει δημιουργήσει μια πιο ιδιαίτερη σχέση με τον ασθενή ο οποίος και επενδύει συναισθηματικά πάνω του. Σ αυτή την περίπτωση ο ασθενής ίσως να αισθάνεται πιο άνετα να μιλήσει για τις συναισθηματικές του δυσκολίες με τον νοσηλευτή παρά με τον ψυχολόγο. Για να εξισορροπηθεί αυτή η κατάσταση, ο ψυχολόγος μπορεί να αναλάβει ένα συμβουλευτικό ρόλο προς τον νοσηλευτή και τον ασθενή (Kernohan, Hasson, Hutchinson, & Cochrane, 2006). Κάθε μέλος της ομάδας αποκατάστασης είναι υπεύθυνο για να παρέχει ένα ιδιαίτερο τύπο βοήθειας, αλλά όλοι πρέπει να προσεγγίσουν τον ασθενή αντιμετωπίζοντας τον σαν σύνολο. Η ομάδα μπορεί επίσης να λειτουργεί σαν ένα γκρουπ αμοιβαίας υποστήριξης, συζητώντας προσωπικά συναισθήματα καθώς επίσης και επαγγελματικές (επιστημονικές) απόψεις. Με αυτή την έννοια ο ρόλος του επιστήμονα αποκατάστασης διευρύνεται και ο θεραπευτής έχει την ευκαιρία να εμβαθύνει και να εμπλουτίσει τις γνώσεις του, όχι μόνο σχετικά με τη διαδικασία του θανάτου, αλλά επίσης και σε τομείς που αφορούν στην ανθρώπινη φύση και στη συμπεριφορά που υπερβαίνουν τα στεγανά της επιστήμης και του επαγγέλματός του (Gilchrist, & Block, 1995. Marcant, & Rapin, 1993. Svidén, Fürst, von Koch, & Borell, 2009. Urlic, & Bennett, 2010). ΜΕΛΕΤΕΣ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΡΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΣΤΟΥΣ ΚΑΡΚΙΝΟΠΑΘΕΙΣ: Μέχρι τώρα οι καρκινοπαθείς, αντίθετα με άλλες κατηγορίες ασθενών, δεν επωφελούντο των υπηρεσιών της Εργοθεραπείας. Στόχος της Εργοθεραπείας, αλλά και όλης της ομάδας αποκατάστασης, είναι η βελτίωση της ποιότητας της ζωής του καρκινοπαθή με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι για το υπόλοιπο της ζωής του πιο ανεξάρτητος και παραγωγικός. Ο στόχος αυτής της αποκατάστασης στον καρκινοπαθή, είναι ουσιαστικά ο ίδιος με αυτόν της αποκατάστασης σε κάθε ασθενή, δηλαδή η επαναφορά της πλήρους λειτουργικότητας και η επιστροφή στο προηγούμενο τρόπο ζωής (Goodwin, Higginson, Myers, Douglas, & Normand, 2003. Payne, 2006). Τα προβλήματα που δημιουργούνται από τον καρκίνο και τη θεραπεία του, επηρεάζουν αρνητικά πολλούς τομείς της ζωής του ασθενή, όπως η κινητικότητα, οι προσωπικές, ατομικές και οικιακές δραστηριότητες καθημερινής ζωής, το επάγγελμα και η εκπαίδευση, ο συναισθηματικός και συγκινησιακός κόσμος, οι ψυχαγωγικές δραστηριότητες, η μετακίνηση, η φυσική κατάσταση και η διατροφή. Παρά το γεγονός λοιπόν ότι στους περισσότερους από τους παραπάνω τομείς η συμβολή της Εργοθεραπείας στον καρκίνο θεωρείται σήμερα πια δεδομένη, εντούτοις αυτό αποτελεί φαινόμενο των τελευταίων δεκαετιών. Κατά συνέπεια, είναι σ αυτό το γεγονός που θα πρέπει να αναζητήσουμε τους λόγους για τους οποίους τα άρθρα όσο αφορά την Εργοθεραπεία στον καρκίνο, καθώς και οι σχετικές έρευνες είναι περιορισμένες, ενώ το ρόλο της Εργοθεραπείας στην αποκατάσταση των ασθενών με μεταστατικό καρκίνο, έχουν οικειοποιηθεί άλλα επαγγέλματα αποκατάστασης. Στην πραγματικότητα κάτι τέτοιο είναι εύκολο να εξηγηθεί από την παντελή απουσία της Εργοθεραπείας από αυτόν τον χώρο, που καταλήφθηκε από άλλες συναφείς επιστήμες (Hoy, Twigg, & Pearson, 2008. Kealey, & Mcintyre, 2005. Pearson, Todd, & Futcher, 2007). Τέλος, η βιβλιογραφία όσον αφορά στην Εργοθεραπεία εστιάζεται στο μετεγχειρητικό, στο τελευταίο στάδιο φροντίδας του καρκινοπαθή καθώς και στον καρκίνο παιδιών. Ο τύπος της εργοθεραπευτικής παρέμβασης μετά από μια εγχείρηση έχει περιγραφεί για αρκετά είδη καρκίνου. Για τις ασθενείς με καρκίνο του μαστού οι συγγραφείς περιγράφουν κυρίως τις ασκήσεις του άνω άκρου, καθώς και αυτές σχετικά με τη μείωση του λεμφοιδήματος που μπορεί να ακολουθήσει τη μαστεκτομή. Αναφέρονται επίσης στις προθέσεις και τους νάρθηκες, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν καθώς και στις διάφορες δραστηριότητες και προσαρμογές, που συχνά διευκολύνουν ουσιαστικά τη ζωή του ασθενή (Lloyd, & Coggles, 1989. Miller, & Hopkinson, 2008). Όσον αφορά στους ασθενείς με καρκίνο κεφαλής και αυχένα, τα σχετικά άρθρα δίνουν έμφαση στην πληροφόρηση του ασθενή για τη διατήρηση της αυτενέργειας, την απλοποίηση της δουλειάς, την προετοιμασία του φαγητού και την κατάποση, καθώς και την προσαρμογή στην αναπηρία, που ενδεχόμενα του έχει προκαλέσει η ασθένεια (Goldstein, Genden, & Morrison, 2008). Για τον καρκίνο που συναντάται στα παιδιά, οι στόχοι της Εργοθεραπείας παραμένουν οι ίδιοι και τα προγράμματα που χρησιμοποιούνται από τον τύπο καρκίνου που έχει το παιδί. Με τα παιδιά όμως δεν θα πρέπει να ξεχνάμε την εκπαίδευση και την ομαλή επιστροφή τους στο σχολείο και στη ζωή γενικότερα. Ένα άλλο πολύ ευαίσθητο σημείο, στο οποίο ο Εργοθεραπευτής θα πρέπει να δώσει προσοχή, είναι τα σοβαρά ψυχοκοινωνικά προβλήματα που είναι συνδεδεμένα με τον καρκίνο των παιδιών. Οι γονείς σ αυτή την περίπτωση χρειάζονται επίσης, όπως άλλωστε και το ίδιο το παιδί, ιδιαίτερη μεταχείριση και ψυχολογική υποστήριξη πράγμα που αποτελεί έναν από τους σημαντικούς στόχους της Εργοθεραπείας. Αυτά τα παιδιά με καρκίνο στην τελική φάση χρειάζονται βοήθεια για να εκφράσουν εποικοδομητικά και να έρθουν αντιμέτωπα με τις συγκινήσεις και τα συναισθήματά τους. Το παιγνίδι χρησιμοποιείται συχνά για να τα βοηθήσει να εκφράσουν τα διάφορα συναισθήματα, το θυμό και τους φόβους τους (Morris et al., 2009. Stowell, 1987). Τέλος όσον αφορά στην Εργοθεραπεία σε καρκινοπαθείς που βρίσκονται στο τελευταίο στάδιο της ζωής τους, που άλλωστε αποτελεί και το θέμα αυτής της εργασίας, θα αναφερθούμε διεξοδικά στα επόμενα κεφάλαια. ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ ΤΟΥ ΚΑΡΚΙΝΟΠΑΘΗ ΠΟΥ ΠΕΘΑΙΝΕΙ: Δεδομένου ότι αναπόφευκτα, μερικές φορές, η τελική έκβαση της αρρώστιας ενός καρκινοπαθή είναι ο θάνατος, ο Εργοθεραπευτής θα πρέπει να είναι προετοιμασμένος για ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Είναι απαραίτητο να γνωρίζει καλά τόσο αυτό που πρόκειται να συναντήσει, όσο και την ψυχολογική κατάσταση, τις δυσκολίες αλλά και τις ιδιαιτερότητες ενός τέτοιου αρρώστου. Αυτό θα του επιτρέψει να είναι όχι μόνο ψυχολογικά αλλά και επαγγελματικά προετοιμασμένος για να αντιμετωπίσει καλύτερα και ευκολότερα αυτή την αναπόφευκτη φάση της αρρώστιας του ασθενή του αλλά και της ζωής κάθε ανθρώπου. Αρχικά, λοιπόν, θα πρέπει να τονίσουμε ότι ο φόβος για το άγνωστο είναι ένας από τους σημαντικότερους φόβους που νοιώθει ο ετοιμοθάνατος. Η διαδικασία του θανάτου είναι μια κατάσταση γεμάτη άγνωστα στοιχεία που τρομάζει (Ashby, 2009. Fenwick, Lovelace, & Brayne, 2010. Kellehear, 2009. McNamara, & Rosenwax, 2007). Για να κατανοήσουμε τις πολύπλοκες αυτές ψυχολογικές διεργασίες, που βιώνει το άτομο που πεθαίνει και έτσι να το βοηθήσουμε, θα ήταν σκόπιμο να αναφερθούμε στην Elizabeth Kubler- Ross (1969, 1975), της οποίας η δουλειά παρά της όποιες αμφισβητήσεις και κριτικές εξακολουθεί να παραμένει επίκαιρη. Η ψυχίατρος Kubler-Ross ήταν η πρώτη που μελέτησε και περιέγραψε τα στάδια από τα οποία περνά αυτός που ξέρει ότι πρόκειται να πεθάνει. Σύμφωνα λοιπόν με τις μελέτες της υποστηρίζει ότι αυτά τα στάδια είναι τα εξής: α) η άρνηση και η απομόνωση, β) η οργή, γ) το παζάρεμα, δ) η κατάθλιψη και ε) η αποδοχή. Βέβαια, η σειρά με την οποία περνά κανείς αυτά τα στάδια δεν είναι προκαθορισμένη όπως ίσως κανείς μπορούσε να φανταστεί. Η σειρά, καθώς και ο χρόνος παραμονής στο κάθε στάδιο μπορεί να είναι διαφορετικός από άτομο σε άτομο, όπως είναι επίσης δυνατόν ένα συγκεκριμένο άτομο να μην περάσει καθόλου από μερικά στάδια. Αυτές οι διαφορές που παρατηρούνται εξαρτώνται άμεσα από την προσωπικότητα, από την κατάσταση και τον τρόπο με τον οποίο μαθαίνει κανείς τον επικείμενο θάνατό του καθώς και από τον βαθμό συνειδητοποίησης αυτής της πραγματικότητας. Σύμφωνα με την Kubler-Ross (1969), η πρώτη αντίδραση των ατόμων που μαθαίνουν ότι θα πεθάνουν είναι η άρνηση. Αδυνατούν να το πιστέψουν και συνήθως γίνονται δύσκολοι ασθενείς. Αυτό είναι μέχρι ενός σημείου αναμενόμενο και σε καμιά περίπτωση, όσο δυσάρεστοι κι αν γίνουν αυτοί οι ασθενείς, δεν θα πρέπει να σταματήσει η παροχή των υπηρεσιών του Εργοθεραπευτή έστω κι αν ακόμη δεν θέλουν. Σ αυτό το στάδιο η ερώτηση «γιατί εγώ;» είναι πολύ συνηθισμένη, το άτομο οργίζεται και πολλές φορές ξεσπά στο προσωπικό του νοσοκομείου, στους φίλους και στους συγγενείς του. Στα επόμενα στάδια το άτομο αρχίζει το «παζάρεμα» όπως ονομάζεται, όπου κατά κάποιο τρόπο συνομιλεί με το Θεό, του ζητά να τον λυπηθεί και του κάνει «τάματα» για να τον σώσει. Βλέποντας όμως ότι και αυτό δεν έχει αποτέλεσμα και ότι η κατάσταση επιδεινώνεται απελπίζεται και πέφτει σε κατάθλιψη. Τολμά να μιλά για τον επικείμενο θάνατό του, για το τι πρέπει να κάνει, καθώς και για όλα όσα μπορούν ίσως να συμβούν μετά το θάνατό του στο οικογενειακό του περιβάλλον. Στη συνέχεια και με τη βοήθεια των μελών της ομάδας αποκατάστασης μπορεί να περάσει στο τελικό πια στάδιο της αποδοχής, όπου κυριαρχεί το αίσθημα της ηρεμίας και της γαλήνης. Βέβαια, υπάρχουν και πολλά άτομα, που όπως είπαμε, για διαφόρους λόγους δεν φθάνουν ποτέ σ αυτό το τελικό στάδιο, αλλά αντίθετα φαίνονται προσκολλημένα στο πρώτο στάδιο της άρνησης ή που υιοθετούν μια παθητική στάση κυριολεκτικής εγκατάλειψης στη «μοίρα τους». Προς αυτή την κατεύθυνση, μια άλλη επιφύλαξη που διατυπώνεται είναι ότι σε όλες τις θεωρίες σταδίων αφήνεται πάντα να υπονοηθεί ότι υπάρχει γραμμικότητα. Αυτό βέβαια δεν ήταν πάντα στις προθέσεις των εμπνευστών τους με την έννοια, ότι, όπως ειπώθηκε και προηγουμένως, τόσο η σειρά, όσο και ο χρόνος παραμονής στο κάθε στάδιο μπορεί να διαφέρουν από άτομο σε άτομο, ενώ είναι δυνατόν ένα συγκεκριμένο άτομο να μην περάσει καθόλου από ορισμένα στάδια. Επίσης, ένα άτομο μπορεί να βρίσκεται ταυτόχρονα σε περισσότερα από ένα στάδια ή να επιστρέψει σε ένα προηγούμενο χωρίς αυτό να θεωρείται αρνητικό ή ασυμβίβαστο με τις σχετικές θεωρίες (Κλεφτάρας, 2007). Τέλος, παρά τις όποιες επιφυλάξεις και κριτικές που έχουν δεχτεί τα μοντέλα σταδίων, θεωρούμε ότι, αν κατανοηθούν σωστά και ειδωθούν με μια σχετικιστική και όχι απόλυτη ματιά, μπορεί να αποδειχθούν ιδιαίτερα χρήσιμα για τους επαγγελματίες υγείας στη προσπάθειά τους να βοηθήσουν τα άτομα που βρίσκονται κοντά στο θάνατο. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ ΠΟΥ ΠΕΘΑΙΝΕΙ: Σύμφωνα πάντα με την Kubler-Ross (1975), τόσο ο ασθενής όσο και η οικογένειά του έχουν κάθε δικαίωμα να γνωρίζουν τη σοβαρότητα της κατάστασής του. Η ενημέρωσή τους πρέπει να γίνεται με την ανάλογη λεπτότητα και διακριτικότητα και με τρόπο που ταυτόχρονα δίνει ελπίδες και βεβαιώσεις ότι θα γίνουν όλες οι απαραίτητες θεραπευτικές ενέργειες. Η σωστή αντιμετώπιση του ατόμου που πεθαίνει το βοηθά αποφασιστικά να ξεπεράσει με τον πιο ανώδυνο σχετικά τρόπο τα διάφορα στάδια που αναφέραμε παραπάνω και να καταλήξει το γρηγορότερο δυνατό στο τελικό στάδιο της αποδοχής. Πολλές φορές αποδεικνύεται ιδιαίτερα υποβοηθητικό γι αυτόν τον ασθενή το να στεκόμαστε απλά κοντά του, να του προσφέρουμε με την παρουσία μας την ασφάλεια και τη φυσική, πνευματική και ψυχολογική βοήθεια που αναμφισβήτητα έχει ανάγκη. Παράλληλα δεν θα πρέπει να ξεχνάμε την οικογένεια του ασθενή που έχει επίσης ανάγκη ενθάρρυνσης και ανακούφισης και κυρίως βοήθειας για να δεχθεί τη δύσκολη πραγματικότητα που ζει. 9

Ο ασθενής θα πρέπει να αισθανθεί άνετα με τον Εργοθεραπευτή και γι αυτό ίσως χρειαστεί να ξεσπάσει και να εκφράσει την αγωνία, τις ανησυχίες και τους φόβους του, πράγμα που θα τον ανακουφίσει και θα τον βοηθήσει να αντιμετωπίσει εποικοδομητικά την πραγματικά σοβαρή κατάστασή του. Η παρουσία μας, όπως είπαμε και προηγουμένως, μπορεί να είναι ιδιαίτερα υποβοηθητική, όπως επίσης και με ορισμένες πολύ απλές χειρονομίες, που σε πρώτη άποψη μπορούν να φανούν ίσως ανούσιες. Το να είμαστε δίπλα του, για παράδειγμα, και να κρατάμε το χέρι ενός ασθενή, με τον οποίο δεν μπορούμε ή ακόμα και αν μπορούμε να επικοινωνήσουμε μέσα από τον προφορικό λόγο, μπορεί να είναι εξαιρετικής σημασίας και μερικές φορές το μόνο ίσως που μπορούμε να κάνουμε γι αυτόν. Όταν ο ασθενής δεν μπορεί να επικοινωνήσει μέσω του προφορικού λόγου, τότε υπάρχουν δύο δυνατοί τρόποι για την εγκαθίδρυση μιας υποτυπώδους επικοινωνίας με αυτό το άτομο. Ο πρώτος είναι ο μονόλογος του θεραπευτή προς τον ασθενή, με τον οποίο προσπαθεί να μαντέψει τι τον απασχολεί και τον παροτρύνει να απαντήσει με κάποιο τρόπο, έστω και με ένα νεύμα του κεφαλιού ή των ματιών. Ένας άλλος τρόπος είναι η μη-προφορική, συμβολική γλώσσα των νοημάτων, των νευμάτων ή των σχεδίων και φυσικά πάντα η παρατήρηση του βλέμματος και της έκφρασης του προσώπου του ασθενή (Bye, 1998. Holland, 1984. Lloyd, & Coggles, 1989). ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ: Ο Εργοθεραπευτής που δουλεύει με αυτούς τους ασθενείς θα πρέπει να έχει υπόψη του ότι αρκετές φορές τα άτομα που ξέρουν ότι ο θάνατος πλησιάζει κάνουν νύξεις αυτοκτονίας και ευθανασίας. Σ αυτή την περίπτωση όλα εξαρτώνται από τη γενικότερη φιλοσοφία ζωής, αλλά και στάσης απέναντι σε αυτό το συγκεκριμένο θέμα, τόσο του ίδιου του ασθενή και της οικογένειάς του, όσο και του επιστημονικού προσωπικού του νοσοκομείου στο οποίο βρίσκεται. Η ευθανασία αποτελεί σήμερα θέμα πολλών αμφιλεγόμενων συζητήσεων και έχει πολλούς υποστηρικτές αλλά και πολλούς κατακριτές. Το θέμα αυτό προς το παρόν παραμένει ανοικτό και στο εξωτερικό, αλλά πολύ περισσότερο στην Ελλάδα, όπου η αντιμετώπιση θεωρείται αντιδεοντολογική και δεν είναι αποδεκτή. Αυτοί που είναι εναντίον της ιδέας της ευθανασίας στηρίζονται κυρίως σε θρησκευτικούς και νομικούς λόγους, καθώς και στο γεγονός ότι σκοπός του γιατρού θα πρέπει να είναι η διάσωση και η ανακούφιση του ασθενή μέχρι και την τελευταία στιγμή της ζωής του (Battin et al., 2007. George, Finlay, & Jeffrey, 2005. Lewis, 2007. McLachlan, 2010). Οι υποστηρικτές αντίθετα της ευθανασίας στηρίζονται κατά κύριο λόγο στην έννοια της αξιοπρέπειας του ατόμου και στο ότι σε καμιά περίπτωση δεν θα πρέπει να στερείται το δικαίωμα της ελεύθερης βούλησης. Υποστηρίζουν λοιπόν ότι ηθικά δεν έχουμε το δικαίωμα να επιβάλλουμε τη ζωή σε κάποιον που ο ίδιος δεν τη θέλει, και στην οποία δεν μπορεί να αντιτεθεί λόγω σωματικής αδυναμίας (ασθένεια), κυρίως μάλιστα όταν δεν είμαστε σε θέση να του εξασφαλίσουμε μια στοιχειώδη αξιοπρέπεια και μια κάποια ποιότητα ζωής. Μια ζωή χωρίς αυτοδιάθεση, ανεξαρτησία, αυτοεκτίμηση, σκοπό και δυνατότητα επαφής και επίδρασης στους άλλους ανθρώπους φαίνεται να μην έχει αξία ή νόημα (Givens, & Mitchell, 2009. Onwuteaka-Philipsen, Rurup, Pasman, & van der Heide, 2010. Van Wesemael et al., 2009). Τέλος όσον αφορά την επιθυμία ευθανασίας που εκφράζουν πολλοί ασθενείς, θα πρέπει να τονίσουμε ότι αυτή συχνά εκφράζει όχι τόσο την πραγματική τους επιθυμία να πεθάνουν όσο κυρίως αυτό, που οι ίδιοι πιστεύουν, ότι οι γύρω τους θα ήθελαν από αυτούς. Αντιλαμβάνονται δηλαδή την αδιαφορία των δικών τους, αισθάνονται ότι τους ενοχλούν και ότι τους έχουν γίνει βάρος και πιστεύουν, δικαιολογημένα μάλιστα πολλές φορές, ότι η οικογένειά τους θα επιθυμούσε να πεθάνουν γρήγορα για να ξενοιάσει και να ανακουφιστεί. Αξίζει να σημειωθεί ότι σπάνια συναντάμε άτομα που ζητούν την ευθανασία όταν περιβάλλονται πραγματικά με αγάπη και κατανόηση από τους δικούς τους και το προσωπικό του νοσοκομείου. Η αίσθηση ότι οι άλλοι τους περιβάλλουν με πραγματικό ενδιαφέρον και αγάπη είναι εξαιρετικά σημαντική και τους κάνει να αισθάνονται ότι είναι κάτι σπουδαίο και ότι έχουν μια ιδιαίτερη θέση στα συναισθήματα και στη ζωή των δικών τους. Αυτό το γεγονός από μόνο του είναι σε θέση να αυξήσει την αυτοεκτίμηση του ατόμου και αποτελεί ισχυρό κίνητρο ζωής. Το να είναι κάποιος σημαντικός για μερικούς αλλά αγαπημένους του ανθρώπους και το να είναι πεισμένος ότι τον χρειάζονται έστω και συναισθηματικά δίνει τη δύναμη για να κάνει κουράγιο και να βρει το σθένος για να ζήσει. Να ζήσει για αυτούς τους ανθρώπους και μόνο, για να μην τους στεναχωρήσει περισσότερο, για να μην τους κάνει να υποφέρουν, έστω και λίγο γρηγορότερα, από έναν θελημένο χαμό του. Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ Ο ΕΤΟΙΜΟΘΑΝΑΤΟΣ: Όταν ο θάνατος βρίσκεται πραγματικά κοντά είναι προτιμότερο, αν το θέλει ο ασθενής κι αν βέβαια είναι δυνατό, να πεθάνει στο σπίτι του παρά στο νοσοκομείο (Yao et al., 2007). Αν βρίσκεται όμως στο νοσοκομείο θα πρέπει να ξέρουμε ότι είναι σίγουρα πιο μεγάλης σημασίας η συμπεριφορά του προσωπικού απέναντί του, παρά ο θάλαμος στον οποίο έχει τοποθετηθεί. Δεν θα πρέπει τέλος να ξεχνάμε ότι εκτός από τον άρρωστο υπάρχει και η οικογένειά του η οποία αντιμετωπίζει μια πολύ σκληρή πραγματικότητα, αυτή του να δεχθεί τον θάνατο κάποιου αγαπημένου της προσώπου (Tigges, 1983). Καθώς ο άρρωστος πλησιάζει στο θάνατο, οι αντιδράσεις της οικογένειας μπορεί να είναι ποικίλες. Μπορεί να χάσουν τον έλεγχο και να ζητούν «τα αδύνατα» από τους γιατρούς ή και να τους κατηγορούν ακόμη ότι δεν προσπαθούν αρκετά για να σώσουν τον άνθρωπό τους. Αυτή η αντίδραση έχει συχνά αρνητικές επιπτώσεις πάνω στον ίδιο τον ασθενή που υποφέρει από όλη την ταραγμένη ατμόσφαιρα και δεν μπορεί να φθάσει ομαλά στο τέλος. (Hebert, Schulz, Copeland, & Arnold, 2009. Miyashita et al., 2008). Όταν πάλι η οικογένεια έχει να αντιμετωπίσει έναν ξαφνικό θάνατο, εκεί τα πράγματα είναι ακόμη πιο δύσκολα και το σοκ δεν ξεπερνιέται εύκολα (Beder, 2009). Και σ αυτή την περίπτωση ο χειρισμός και η στάση του προσωπικού θα παίξει σημαντικό ρόλο. Το καλύτερο θα ήταν να υπήρχε ένας ιδιαίτερος χώρος όπου κάποιος θα μπορούσε να απομονωθεί και να ξεσπάσει, να φωνάξει, να κλάψει. Τόσο πριν τον θάνατο, αλλά και μετά τον θάνατο του αρρώστου, η οικογένεια θα περάσει κι αυτή από όλα τα στάδια που πέρασε ο ετοιμοθάνατος (Humphry, & Case-Smith, 1996). Η βοήθεια και η συμπαράστασή μας θα πρέπει να είναι άμεση. Τους ακούμε προσεκτικά, τους αφήνουμε να εκδηλώσουν τα συναισθήματά τους και τους δίνουμε διεξόδους για τη θλίψη και τις ενοχές που ίσως αισθάνονται. Η ηθική και ψυχολογική μας υποστήριξη θα βοηθήσει την οικογένεια να φθάσει πιο γρήγορα και ομαλά στο στάδιο της αποδοχής. Όλα αυτά βέβαια, μπορούν να επιτευχθούν μόνο με ένα ευαισθητοποιημένο προσωπικό που γνωρίζει καλά τη δουλειά του και είναι πρόθυμο να βοηθήσει πέρα από επαγγελματικούς εγωισμούς και στεγανά (Hebert, Schulz, Copeland, & Arnold, 2009. Walsh, 2009). Θα πρέπει να τονίσουμε επίσης, ότι είναι πάρα πολύ δύσκολο για οποιοδήποτε μέλος του προσωπικού να φροντίζει τους ετοιμοθάνατους, αφενός γιατί δεν υπάρχει επαρκής κατάρτιση των σπουδαστών πάνω στο θέμα κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσής τους και αφετέρου γιατί οι ίδιοι οι επαγγελματίες έχουν να αντιμετωπίσουν τις δικές τους αντιδράσεις και συναισθήματα απέναντι στο θάνατο. Αυτό φυσικά μπορεί να αποβεί επικίνδυνο για τον ασθενή, ο οποίος σε καμιά περίπτωση δεν θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί σαν μέσο για να φθάσει το προσωπικό στο στάδιο αποδοχής του θανάτου. ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΡΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟΠΑΘΕΙΣ ΣΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΣΤΑΔΙΟ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥΣ: Εάν η Εργοθεραπεία θέλει πραγματικά να παίξει ένα σημαντικό ρόλο, όπως και θα έπρεπε, προσφέροντας υπηρεσίες σε άτομα που πεθαίνουν ή που πιο συγκεκριμένα πάσχουν από καρκίνο στην τελευταία φάση της αρρώστιας τους, θα πρέπει να επανεξετάσει τους στόχους της (Bye, 1998. Picard & Magno, 1982). Όλες οι υπηρεσίες και η φροντίδα που προσφέρεται σ αυτά τα άτομα έχει σαν κύριο σκοπό να βελτιώσει στο ανώτατο δυνατό επίπεδο την ποιότητα της ζωής τους, την παρούσα στιγμή. Τέτοιου είδους φροντίδα δεν μπορεί να περιοριστεί στις ιατρικές ή στις νοσηλευτικές υπηρεσίες. Ούτε μπορεί να εννοηθεί σαν αποκατάσταση, που συνήθως σημαίνει επαναφορά σε πλήρη λειτουργία και επιστροφή σε προηγούμενους τρόπους ζωής (Flanigan, 1982. Holland & Tigges, 1981. la Cour, Josephsson, & Luborsky, 2005. Lloyd, & Coggles, 1989. Payne, 2006. Stowell, 1987). Η θεραπεία σ αυτά τα άτομα δεν εγκαταλείπει βέβαια αυτού του είδους τη φυσική αποκατάσταση ή τη δυνατότητα ίασης, αλλά για πολλά άτομα που πεθαίνουν η στάση απέναντι στη ζωή σύμφωνα με την οποία το αύριο θα φέρει μια νέα τύχη και ευκαιρία για να μάθουν μια νέα δεξιότητα ή να διατηρήσουν μια παλιά, είναι ακατάλληλη και ουτοπιστική. Για μερικά άτομα δεν θα υπάρξει αύριο. Τι υπάρχει; Υπάρχει το τώρα, δεν υπάρχει μέλλον ή μελλοντικό πρόγραμμα. Όσον αφορά τους καρκινοπαθείς στην τελική φάση, η Εργοθεραπεία πρέπει να εξυπηρετεί ένα φαινομενικά παράδοξο σύνολο στόχων: Ελπίδα χωρίς Μέλλον και Μέλλον χωρίς Χρόνο. Η Εργοθεραπεία εστιάζεται στη συνειδητοποίηση ότι η ολοκλήρωση, η αξία, ο σκοπός, η αυτοεκτίμηση, η αυτοκυριαρχία και η προσαρμογή ενός ατόμου παραμένουν μέσα στην ικανότητά του να επιζητά, να έχει και να ενδιαφέρεται ουσιαστικά για τις συνηθισμένες και οικείες εμπειρίες που του προσφέρει η ζωή (American Occupational Therapy Association, 1979). Η Εργοθεραπεία στον καρκινοπαθή που βρίσκεται στο τέλος της ζωής του, δεν επικεντρώνεται στην παθολογία από την οποία υποφέρει, αλλά δίνει έμφαση κατά κύριο λόγο στην προσωπική του αντίληψη για τον εαυτό του και τι ο ίδιος αισθάνεται ότι είναι ουσιαστικό για να είναι ικανό και αξιόλογο άτομο. Με άλλα λόγια, αυτό που είναι σπουδαίο είναι να αισθάνεται το άτομο ικανό και επαρκές στο ρόλο που συνήθιζε να έχει μέσα στον κόσμο (κοινωνία, κοινότητα, περιβάλλον, οικογένεια). Η επάρκεια στο ρόλο αυτό εκφράζεται όπως προαναφέραμε μέσα από τρεις βασικούς τομείς: αυτοϋπηρέτηση (ατομικές δραστηριότητες καθημερινής ζωής), εργασία και ψυχαγωγία παιγνίδι (Βαβαρούτσου & Αναγνωστόπουλος, 1984. Hoy, Twigg, & Pearson, 2008. Kealey, & Mcintyre, 2005. Madigan Dijoseph, 1982. Rogers, 1983). Η αυτοϋπηρέτηση ή καθημερινή προσωπική φροντίδα περιλαμβάνει την περιποίηση και την υγιεινή, το φαγητό, το ντύσιμο, την κινητικότητα και τον χειρισμό διαφόρων αντικειμένων. Η εργασία σχετίζεται με τις κοινωνικά σημαντικές και παραγωγικές δραστηριότητες, είτε αυτές γίνονται στο σπίτι, στο σχολείο, στη δουλειά ή στην κοινότητα. Συνεπώς περιλαμβάνει τέτοιες δραστηριότητες όπως η οικιακή συντήρηση, η φροντίδα των παιδιών ή ο γονεϊκός ρόλος και η προετοιμασία για επαγγελματική απασχόληση. Η ψυχαγωγία και το παιγνίδι αναφέρονται στις δραστηριότητες που γίνονται για διασκέδαση, χαλάρωση, απόλαυση ή αυτοέκφραση. Η ανικανότητα του ατόμου να λειτουργήσει επαρκώς σε έναν ή περισσότερους απ αυτούς τους τομείς, ή τουλάχιστον να λειτουργήσει στο επίπεδο των προσδοκιών του, ονομάζεται «δυσλειτουργία ρόλου». Η δυσλειτουργία του ρόλου που συνήθιζε να έχει ένα άτομο μπορεί να οφείλεται σε κοινωνικές, 10

βιολογικές ή ψυχολογικές- προσωπικές δυσκολίες ή προβλήματα. Είναι ακριβώς αυτές τις δυσκολίες και τα προβλήματα που προτίθεται να εκτιμήσει μια λεπτομερής αξιολόγηση του ασθενή. Η Εργοθεραπεία σε όλες τις άλλες περιπτώσεις ασθενειών θα είχε σα σκοπό, σε πρώτη φάση, να βάλλει προτεραιότητες στο θεραπευτικό πρόγραμμα για τη μείωση των παθολογικών παραγόντων που δημιουργούν το πρόβλημα. Στην περίπτωση όμως ενός καρκινοπαθή στην τελική φάση της αρρώστιας του, η Εργοθεραπεία καλείται να αλλάξει και μάλιστα κατά πολύ, τους συνηθισμένους στόχους και την τακτική της. Εδώ οι στόχοι είναι εξαιρετικά βραχυπρόθεσμοι και γι αυτό πρώτα απ όλα αυτό που προέχει είναι η επαναφορά και η σχετική επάρκεια «ρόλου» που προαναφέραμε. Η λέξη μείωση έχει νόημα στην προκειμένη περίπτωση, μόνο όταν σχετίζεται με τη λειτουργικότητα (πχ ένας νάρθηκας ή μια πρόθεση που θα μπορούσε να διευκολύνει το ανεξάρτητο φαγητό). Συνεπώς το γεγονός ότι η Εργοθεραπεία θα πρέπει εστιάζεται στην αποδοτικότητα και την επάρκεια του «ρόλου» παρά στην παθολογία, φαίνεται ότι είναι η πιο κατάλληλη εργοθεραπευτική προσέγγιση για καρκινοπαθείς στην τελική φάση. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΡΓΟΘΕΡΑΠΕΥΤΗ ΤΟΥ ΚΑΡΚΙΝΟΠΑΘΗ ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΚΟΝΤΑ ΣΤΟ ΘΑΝΑΤΟ: α) Αξιολόγηση του ασθενή πριν την εισαγωγή του στο νοσοκομείο. Η αξιολόγηση του ασθενή πριν την εισαγωγή του στο νοσοκομείο έχει τρεις στόχους (Bye, 1998. Kealey, & Mcintyre, 2005. la Cour, Josephsson, & Luborsky, 2005. Payne, 2006. Tigges, 1983. Tigges & Sherman, 1983). Ο πρώτος είναι η εγκαθίδρυση μιας σχετικής οικειότητας και φιλικής ατμόσφαιρας όχι μόνο με τον ασθενή αλλά και με την οικογένειά του. Ο Εργοθεραπευτής θα έχει την ευκαιρία να συλλέξει πληροφορίες για τον τρόπο ζωής του ασθενή, τι του αρέσει ή γεν του αρέσει, ποια είναι τα ενδιαφέροντά του, ποιες οι καθημερινές ή ιδιαίτερες εμπειρίες του. Ο δεύτερος στόχος της αξιολόγησης του καρκινοπαθή είναι η εκτίμηση της αποδοτικότητας και της επάρκειας του «ρόλου» του (κοινωνία, κοινότητα, περιβάλλον, οικογένεια). Αυτό επιτρέπει να εκτιμηθούν οι τομείς στους οποίους ο ασθενής αντιμετωπίζει δυσκολίες, καθώς και οι τομείς στους οποίους μπορεί να λειτουργήσει είτε αυτοδύναμα, είτε με υποστήριξη. Όταν το άτομο δεν είναι ανεξάρτητο είναι σημαντικό να εντοπιστούν οι τομείς, που το ίδιο το άτομο θεωρεί σπουδαίους και στους οποίους θέλει να έχει τον έλεγχο και να είναι επαρκές. Από την ίδια του τη φύση ο άνθρωπος αποφεύγει, φοβάται και δεν θέλει να είναι τρωτός. Η αίσθηση του «τρωτού» μπορεί να προκληθεί όταν είναι κανείς οργανικά εκτεθειμένος σε κινδύνους ή απλά από την εξάρτησή του από τρίτους για το ξύρισμά του, το τάϊσμά του, το ντύσιμό του ή την τουαλέτα του. Ο Εργοθεραπευτής μπορεί να προσφέρει μια ανεκτίμητη υπηρεσία στο νοσηλευτικό προσωπικό, δίνοντας πληροφορίες για το πώς οι ασθενείς αισθάνονται σχετικά με την εκπλήρωση των καθημερινών, προσωπικών τους φροντίδων (αυτοϋπηρέτηση). Ο Εργοθεραπευτής μπορεί να αποτελέσει αυτή την αναγκαία γέφυρα μεταξύ του ασθενή και του νοσηλευτικού προσωπικού, μεταξύ δηλαδή των προσωπικών φροντίδων του ασθενή, που συνήθως απαιτούνται και εκπληρώνονται από το νοσηλευτικό προσωπικό και αυτών που ο ασθενής μπορεί και επιθυμεί να κάνει ανεξάρτητα μόνος του. Δεν θα πρέπει επίσης να ξεχνάμε ότι γενικά οι ασθενείς στο νοσοκομείο είναι πολύ ευάλωτοι και φοβούνται. Δεν διακινδυνεύουν λοιπόν εύκολα να μην γίνουν αποδεκτοί και αρεστοί ή να θεωρηθούν ως «δύσκολοι». Αντίθετα συνήθως συμφωνούν και υπομένουν. Οι ασθενείς στην τελική φάση της αρρώστιας τους και συνεπώς και οι καρκινοπαθείς σ αυτή τη φάση, δεν μπορούν να διακινδυνεύσουν μια αποξένωση. Ο χρόνος είναι πολύ λίγος και πολύτιμος, ώστε να μην τους επιτραπεί να χρησιμοποιήσουν και την παραμικρή έστω ευκαιρία, που ίσως τους δοθεί, για να προσβάλλουν το ιατρικό ή νοσηλευτικό προσωπικό και να θεωρηθούν σαν «ταραξίες» ή «προβληματικοί». Ο τρίτος σκοπός της αξιολόγησης του ασθενή πριν την εισαγωγή του στο νοσοκομείο είναι η προετοιμασία για την εισαγωγή. Ο Εργοθεραπευτής πρέπει σε πρώτη φάση να έχει κάνει επισκέψεις στο σπίτι του ασθενή πριν την εισαγωγή του και σε δεύτερη φάση να έχει καταφέρει να μην θεωρείται από αυτόν σαν «ιατρικό προσωπικό». Ο ασθενής δηλαδή δεν θα πρέπει να έχει συνδέσει το ρόλο του Εργοθεραπευτή με την οργανική (παθολογική) πλευρά του καρκίνου από τον οποίο υποφέρει (Tigges, 1983). Η εισαγωγή του ασθενή θα πρέπει να γίνει με ιδιαίτερη προσοχή. Όσο ακριβώς ουσιαστικό είναι για τη νοσοκόμα να καλοδεχθεί τον εισερχόμενο ασθενή, άλλο τόσο είναι και για τον Εργοθεραπευτή. Κατά συνέπεια, όσο σπουδαίο είναι το να βρίσκεται εκεί η νοσοκόμα, ώστε να προσέξει αμέσως και να καθησυχάσει τον ασθενή που πονάει πολύ ή έχει άλλα σοβαρά συμπτώματα, τόσο σπουδαίο είναι και για τον Εργοθεραπευτή. Ο Εργοθεραπευτής βρίσκεται εκεί σαν το «φίλο» που θα διαβεβαιώσει και θα καθησυχάσει τον ασθενή, ότι θα γίνουν όλες οι προσπάθειες για να συνεχίσει, όσο περισσότερο γίνεται, τον συνηθισμένο τρόπο ζωής του. β) Αξιολόγηση του ασθενή μετά την εισαγωγή του στο νοσοκομείο Η αξιολόγηση πρέπει να αρχίσει από την στιγμή της εισαγωγής του ασθενή. Σωστή τοποθέτηση του ασθενή στο κρεβάτι και υποστήριξη του αγκώνα, για παράδειγμα, μπορεί να τον καταστήσει ικανό να χρησιμοποιήσει την ηλεκτρική ξυριστική μηχανή, που διαφορετικά θα ήταν εξαρτημένος και αναγκασμένος να ζητήσει βοήθεια για το ξύρισμά του. Με τον ίδιο τρόπο, ειδικά προσαρμοσμένος εξοπλισμός καθώς και λειτουργικοί νάρθηκες μπορούν να προσφέρουν ολική ή μερική ανεξαρτησία στο φαγητό, στην περιποίηση και την υγιεινή ή το μπάνιο. Γι αυτούς τους λόγους ο Εργοθεραπευτής και ο νοσηλευτής πρέπει να συνεργάζονται και να είναι εξοικειωμένοι ο καθένας με τις διαδικασίες εισαγωγής και αξιολόγησης του άλλου. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων οι πρώτες 24 ώρες είναι οι πιο σπουδαίες για την εικόνα που θα σχηματίσει ο ασθενής για τι νοσοκομείο (Tigges, 1983). Εάν όλες οι οργανικές φροντίδες προσφέρονται, αν δηλαδή ο ασθενής τοποθετηθεί στο κρεβάτι και ο πρωταρχικός στόχος είναι να ελεγχθεί ο πόνος και τα συμπτώματα αδιαφορώντας για κάθε άλλον στόχο, τότε ο ασθενής τείνει α) είτε να χαίρεται το γεγονός ότι είναι εξαρτημένος, που σε αυτή την περίπτωση σημαίνει ότι γίνεται χωρίς λόγο εξαρτημένος, β) είτε να πιστεύει ότι μπορεί να καλύψει καμιά από τις προσωπικές του ανάγκες και φροντίδες γιατί άλλοι του τις προσφέρουν, γ) είτε να χάνει κάθε ελπίδα ότι κάποτε ίσως σηκωθεί από το κρεβάτι και δ) είτε να αντιδρά στην εμπλοκή του σε δραστηριότητες καθημερινής ζωής ακόμη κι όταν ελεγχθούν πλήρως τα συμπτώματα κι ο πόνος. Οι πιο δύσκολοι ασθενείς στην αξιολόγησή τους είναι αυτοί που εισάγονται κατευθείαν από άλλα νοσοκομεία, όπου τα έντονα θεραπευτικά ή υποστηρικτικά μέτρα ήταν οι πρωταρχικοί στόχοι. Στην πλειοψηφία αυτών των περιπτώσεων, οι ασθενείς έχουν γίνει πολύ εξαρτημένοι από τις ιατρικές φροντίδες και διαδικασίες. Χρειάζεται λοιπόν προσοχή, έτσι ώστε η «μείωση φροντίδων» και η ενθάρρυνση για ανεξαρτησία να μην ερμηνευθούν από τους ασθενείς σαν μια μείωση που στρέφεται εναντίον τους. Συνεπώς είναι ουσιαστικό για τον Εργοθεραπευτή να έχει άμεση επαφή με τον ασθενή κατά την διάρκεια της εισαγωγής και να είναι κοντά του τις πρώτες 24 ώρες. Αυτό είναι απαραίτητο για να επιτευχθεί ομαλά το πρώτο ανεπαίσθητο ξέκομμα από την πλήρη εξάρτησή του από το νοσηλευτικό προσωπικό για αυτοϋπηρέτηση. Εάν δεν γίνει γρήγορα η πρώτη επαφή με τον Εργοθεραπευτή, πολλοί ασθενείς αποσύρονται συνήθως από το περιβάλλον τους και αντιστέκονται σε κάθε προσπάθεια για την υιοθέτηση ενός πιο ενεργητικού ρόλου. ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟΠΑΘΕΙΣ ΣΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΣΤΑΔΙΟ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥΣ: Στην εκπαίδευσή τους οι Εργοθεραπευτές μαθαίνουν να κρατούν μια σχετική τυπικότητα στις σχέσεις τους με τους ασθενείς τους. Για να διατηρηθεί αυτή η επαγγελματική στάση ο Εργοθεραπευτής είναι απαραίτητο να είναι αντικειμενικός. Το να εμπλακεί συναισθηματικά στη θεραπεία ή στην προσωπική ζωή του ασθενή θεωρείται μη- επαγγελματικό. Με τους καρκινοπαθείς όμως στην τελική φάση της αρρώστιας τους, οι σχέσεις δημιουργούνται πολύ γρήγορα και μπορούν να γίνουν έντονες και βαθιές, αν και συνήθως είναι σχετικά σύντομες. Με αυτούς ειδικά τους ασθενείς έχει ιδιαίτερη σημασία να διαθέτει ο Εργοθεραπευτής μια σταθερή και ασφαλή προσωπικότητα και μια σχετική επαγγελματική ωριμότητα που θα του επιτρέπει να βλέπει πέρα από τα επαγγελματικά στεγανά που του επιβάλλει συνήθως ο ρόλος του (Doyle, 1980. Svidén, Fürst, von Koch, & Borell, 2009). Βέβαια ο Εργοθεραπευτής δεν παύει να παρέχει επαγγελματικές υπηρεσίες και σαν θεραπευτής πρέπει να συλλέγει δεδομένα, να κάνει εκτιμήσεις και αξιολογήσεις και να φτιάχνει ένα θεραπευτικό πρόγραμμα. Τα μακροπρόθεσμα και λεπτομερή θεραπευτικά προγράμματα είναι ακατάλληλα. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα θεραπευτικά προγράμματα γίνονται ταυτόχρονα με την αξιολόγηση και μπαίνουν αμέσως σε εφαρμογή. Θα πρέπει να τονίσουμε όμως ότι είναι τόσο προσωρινά όσο και οι ανάγκες του ασθενή που συνεχώς αλλάζουν. Ο Εργοθεραπευτής θα πρέπει να προσέχει ιδιαίτερα το χώρο της πειθούς, των διαβεβαιώσεων και της ενθάρρυνσης. Όπως είπαμε και προηγουμένως, η Εργοθεραπεία παραδοσιακά προσπαθεί να αναπτερώσει τις ελπίδες και την πίστη του ασθενή για ένα μακρύ και παραγωγικό μέλλον. Στα θεραπευτικά όμως προγράμματα, που απευθύνονται σε καρκινοπαθείς σε τελική φάση, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι υπάρχει μια εξαιρετικά λεπτή γραμμή μεταξύ της ενθάρρυνσης του ασθενή για να γίνει όσο πιο ανεξάρτητος είναι δυνατόν από τη μια μεριά και το να του δημιουργήσουμε ψεύτικες ελπίδες από την άλλη μεριά, που δεν θα μπορέσουν να ολοκληρωθούν ούτε από τον ασθενή ούτε από τον Εργοθεραπευτή (Hoy, Twigg, & Pearson, 2008. Kealey, & Mcintyre, 2005. Pearson, Todd, & Futcher, 2007). Σε γενικές γραμμές, στο θεραπευτικό του πρόγραμμα ο Εργοθεραπευτής, θα πρέπει να λαβαίνει υπόψη του τα παρακάτω κύρια σημεία (Burke, 1983. Bye, 1998. Gilchrist, & Block, 1995. Kernohan, Hasson, Hutchinson, & Cochrane, 2006. Payne, 2006. Tigges, 1983. Tigges & Sherman, 1983): α) Η δραστηριότητα που χρησιμοποιείται θα πρέπει να γίνεται την κατάλληλη ώρα της ημέρας που αρμόζει σε αυτή τη συγκεκριμένη δραστηριότητα. Συνεπώς, η τουαλέτα και η προσωπική φροντίδα, όπως η περιποίηση και η υγιεινή για παράδειγμα, αρμόζει να γίνονται το πρωί μόλις ξυπνήσει ο ασθενής. Με την ίδια λογική, οι δραστηριότητες ασκήσεις που αφορούν το φαγητό θα πρέπει να γίνονται κατά τη διάρκεια των τριών γευμάτων της ημέρας. Μια τέτοια δραστηριότητα στις 3 η ώρα το απόγευμα, για παράδειγμα, είναι εντελώς ακατάλληλη. β) Η δραστηριότητα πρέπει να ανταποκρίνεται στις άμεσες ανάγκες του ασθενή. γ) Οι διάφορες δραστηριότητες απασχόλησης θα πρέπει να απαιτούν λίγες οδηγίες για την υλοποίησή τους και θα πρέπει να μπορούν να ολοκληρωθούν μέσα σε 1 ως 3 ώρες είναι οι καταλληλότερες. Δραστηριότητες που δεν μπορούν να κατανοηθούν εύκολα, που έχουν πολύπλοκες οδηγίες και διαδικασίες πραγματοποίησης ή 11

που ολοκληρώνονται δύσκολα θα πρέπει να αποφεύγονται. Θα πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη ότι από τη στιγμή που ο καρκινοπαθής έχει εισαχθεί στο νοσοκομείο και βρίσκεται κοντά στο τέλος, η αρρώστια έχει ήδη προχωρήσει πάρα πολύ. Συνεπώς ο ασθενής είναι οργανικά αδύναμος και τόσο η φυσική όσο και η συναισθηματική του αντοχή είναι μικρές. δ) Μια μεγάλη ποικιλία δραστηριοτήτων θα πρέπει να προτείνονται στους ασθενείς ανάλογα με την ηλικία, τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες του κάθε φύλου. ε) Οι δραστηριότητες ψυχαγωγίας παιγνιδιού (ατομικές και ομαδικές) επιλέγονται σύμφωνα με τις εξατομικευμένες ανάγκες των ασθενών. Ο προγραμματισμός τους πρέπει να περιλαμβάνει τόσο παθητική όσο και ενεργητική συμμετοχή. Δεν είναι ασυνήθιστο οι ασθενείς να κουράζονται το απόγευμα, οπότε και είναι ακατάλληλη η στιγμή για να τους προσφερθεί μια μεγάλη ποικιλία ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων. Είναι μάλιστα αυτή τη στιγμή που το τμήμα της Εργοθεραπείας γίνεται το «οικογενειακό δωμάτιο» σε ένα νοσοκομείο για τους ασθενείς, τους φίλους και τα μέλη της οικογένειάς τους. Πολλοί ασθενείς περιμένουν με χαρά αυτή την ώρα για να παίξουν μπίγκο, σκάκι ή χαρτιά, να παρακολουθήσουν τηλεόραση, να διαβάσουν ένα βιβλίο ή περιοδικό (δραστηριότητες που όλες γίνονται ταυτόχρονα). Οι ασθενείς θα πρέπει να αισθάνονται ελεύθεροι να αλλάξουν δραστηριότητα σύμφωνα με τη διάθεσή τους ή να επιστρέψουν στο δωμάτιό τους αν το επιθυμούν. Αργά το απόγευμα το ψυχαγωγικό πρόγραμμα, παρόλο που από τη φύση του δεν μπορεί να είναι προκαθορισμένο, πρέπει εντούτοις να προσεχθεί ιδιαίτερα από τον Εργοθεραπευτή. Ποιότητα ζωής δεν σημαίνει απαραίτητα και ποσότητα. Οι ασθενείς έχουν ιδιαίτερες ψυχαγωγικές ανάγκες. Το να τοποθετηθεί μια ομάδα ανθρώπων απλά μέσα σε ένα δωμάτιο και να τους προσφερθεί ένας ολόκληρος κύκλος δραστηριοτήτων μπορεί να είναι επιβλαβές για το άτομο, όσο και η ολοκληρωτική παραμέληση ή η απομόνωση. Παρόλο που τα 5 κύρια σημεία που προαναφέραμε σχετικά με το θεραπευτικό πρόγραμμα που καταρτίζει ο Εργοθεραπευτής είναι πολύ σημαντικά, εντούτοις δεν θα πρέπει να ξεχνάμε αλλά αντίθετα να δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή στον ασθενή που είναι καθηλωμένος στο κρεβάτι. Η καθήλωση στο κρεβάτι μπορεί να οφείλεται στην αύξηση των μεταστάσεων, στο μη αποτελεσματικό έλεγχο του πόνου ή των άλλων συμπτωμάτων ή σε γενική αδυναμία. Μερικοί μπορεί να διατηρούν την πνευματική τους διαύγεια, ενώ άλλοι μπορούν να βρίσκονται σε σύγχυση ή να είναι αποπροσανατολισμένοι. Ιδιαίτερα με αυτούς τους ασθενείς που διατηρούν την πνευματική τους διαύγεια, θα πρέπει να γίνεται κάθε προσπάθεια για να κρατηθούν ενεργητικοί και να εμπλακούν στην καθημερινότητα της ζωής. Όταν είναι δυνατόν, τα κρεβάτια τους θα πρέπει να μεταφέρονται στο τμήμα εργοθεραπείας όπου μπορούν είτε ενεργητικά είτε παθητικά να συμμετέχουν σε ότι γίνεται με τους άλλους ασθενείς. Για όσους από τους ασθενείς δεν επιτρέπεται να αφήσουν τα δωμάτια τους θα πρέπει να γίνεται προσπάθεια ούτως ώστε η καθήλωση και η απομόνωσή τους να μην καταλήγει στην απόσυρση, την κατάθλιψη, το αυξανόμενο άγχος και το φόβο που τόσο επηρεάζουν την ποιότητα της ζωής τους. Σημαντική επίσης βοήθεια μπορεί να δώσει ο Εργοθεραπευτής και στα μέλη της οικογένειας, που κάτω από την καθοδήγησή του είναι σε θέση να προσφέρουν πρωταρχική και ουσιαστική βοήθεια στον ασθενή. Έτσι, οδηγίες για τις μεταφορές (π.χ., από το κρεβάτι στην καρέκλα ή στην τουαλέτα) και για τη χρήση προσαρμοστικών βοηθημάτων δίνουν στα μέλη της οικογένειας τις προϋποθέσεις για να φροντίσουν τον ασθενή τους. Ειδική καθοδήγηση επίσης μπορεί να προλάβει τα μέλη της οικογένειας από το να κάνουν, άθελά 12 τους βέβαια, τον ασθενή εντελώς εξαρτημένο. ΣΥΖΗΤΗΣΗ: Όπως είπαμε και προηγουμένως, αν και η Εργοθεραπεία φιλοδοξεί να παίξει ένα σημαντικό ρόλο και να βοηθήσει πραγματικά τους καρκινοπαθείς που βρίσκονται κοντά στο θάνατο, θα πρέπει να επανεξετάσει τόσο τους στόχους της όσο και τον τρόπο που χρησιμοποιεί για την επίτευξή τους. Στην τελική φάση, οι ασθενείς είναι καθηλωμένοι συνήθως στο κρεβάτι και οι επισκέψεις του Εργοθεραπευτή θα πρέπει να είναι συχνές σε κάθε ασθενή. Σ αυτή την περίπτωση, ο Εργοθεραπευτής δεν μπορεί να μπαινοβγαίνει, για παράδειγμα, φευγαλέα στο δωμάτιο του ασθενή μία φορά κάθε τρεις μέρες φωνάζοντας με πομπώδη τρόπο «πάνε όλα καλά;», ή «μήπως χρειάζεσαι περισσότερα υλικά;». Μερικές φορές μάλιστα, ίσως χρειαστεί ο Εργοθεραπευτής να κάνει μέχρι και τρεις ή τέσσερις επισκέψεις σε ένα συγκεκριμένο ασθενή μέσα στην ίδια μέρα. Όλα βέβαια εξαρτώνται από το πώς ο καθένας ορίζει την «ποιότητα» στις υπηρεσίες που προσφέρει. Η συνεργασία με τα άλλα μέλη του προσωπικού είναι επιβεβλημένη. Τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας αποκατάστασης δεν θα πρέπει απλά και μόνο να γνωρίζουν ποιο είναι το αντικείμενο και τι προσφέρει η Εργοθεραπεία. Είναι δυνατόν, για παράδειγμα, κάποιο βράδυ ένας ασθενής να υποφέρει, να είναι εκνευρισμένος ή να αισθάνεται έντονη την ανάγκη να ολοκληρώσει μια δραστηριότητα που κάνει στην Εργοθεραπεία και που γι αυτόν έχει ιδιαίτερη σημασία. Σ αυτήν την περίπτωση, ο νοσηλευτής ή κάποιο άλλο μέλος του θεραπευτικού προσωπικού θα πρέπει να αισθάνεται άνετα και να έχει το θάρρος να προσφέρει στον ασθενή την απαιτούμενη βοήθεια. Δεν θα πρέπει να υπάρχει η νοοτροπία του «αυτός είναι ο δικός μου ρόλος και μην μπαίνεις στα χωράφια μου». Οι Εργοθεραπευτές θα πρέπει, από κοινού με τα άλλα μέλη της ομάδας αποκατάστασης, να συνεργαστούν, να μοιραστούν καθήκοντα και υπευθυνότητες και να γνωρίζουν (αφήνοντας στην άκρη τους παραδοσιακούς τους ρόλους) πότε είναι πραγματικά σπουδαίο να εγκαταλείψουν τους ρόλους τους, όταν απευθύνονται σε ανθρώπους, που η ζωή τους στη γη, πλησιάζει προς την τελική ολοκλήρωσή της. Βέβαια, για να γίνουν όλα αυτά οι Εργοθεραπευτές πρέπει να προετοιμαστούν για τους νέους αυτούς ρόλους που καλούνται να αναλάβουν, μέσα από πρωτοποριακά εκπαιδευτικά και κλινικά προγράμματα που θα χρειαστεί να αναπτυχθούν. Τέτοια προγράμματα πρέπει να δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στις θεωρητικές και πρακτικές πλευρές αυτής της θεραπείας με άτομα που πεθαίνουν και τις οικογένειές τους. Ένα άλλο θέμα που πρέπει οπωσδήποτε να θίξουμε είναι αυτό της «εξειδίκευσης». Την έννοια της «εξειδίκευσης» θα χρειαστεί ίσως να την αντιμετωπίσουμε με επιφύλαξη και όσο είναι δυνατό να την αποφύγουμε γιατί είναι συνδεδεμένη με τις έννοιες της «στενότητας» και του «περιορισμού». Η έννοια της «ειδικότητας» στις επιστήμες της υγείας, παρόλο που είναι απαραίτητη, φθάνει ορισμένες φορές στο σημείο να υπονοεί μια ομάδα εκλεκτών, μια αδελφότητα, όπου όλοι είναι απορροφημένοι από την προσωπική τους υπεροχή. Έτσι, πολλοί ειδικοί χάνουν τον στόχο της αποστολής τους, γιατί αποστολή τους είναι να είναι διαφορετικοί. Αυτό όμως που πραγματικά πρέπει να διαφέρει, στην φιλοσοφία αυτών που δουλεύουν με καρκινοπαθείς στο τελευταίο στάδιο, είναι ότι ο κάθε ασθενής πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν ξεχωριστό άτομο και προσωπικότητα. Είναι ο ίδιος ο ασθενής που θα μας πει τι έχει ανάγκη, τι θέλει, τι τον ενδιαφέρει και τον ανησυχεί και όχι ο γιατρός, ο νοσηλευτής ή ο θεραπευτής. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ American Occupational Therapy Association (1979). Occupational Therapy Newsletter, 33(1), 6. Armstrong, B. K. (1984). Survival of patients with cancer. Medical Journal of Australia, 24, 698-699. Ashby, M. (2009). The dying human: A perspective from palliative medicine. The study of dying: From autonomy to transformation (pp. 76-98). New York, NY US: Cambridge University Press. Βαβαρούτσου, Π., & Αναγνωστόπουλος, Φ. (1984). Η προσφορά της Εργασιοθεραπείας στο αντικαρκινικό νοσοκομείο. Αθήνα: Νοσηλευτικό Ίδρυμα «Οι Άγιοι Ανάργυροι». Battin, M. P., van der Heide, A., Ganzini, L. et al. (2007). Legal physician-assisted dying in Oregon and the Netherlands: Evidence concerning the impact on patients in vulnerable groups. Journal of Medical Ethics, 33, 591-7. Beder, J. (2009). It s about family: The death of a close family friend. Families in Society, 90(2), 227-230. Burke, J. P. (1983). Defining occupation: Importing and organizing interdisciplinary knowledge. In G, Kielhofner (Ed.), Health through occupation: Theory & practice in occupational therapy. Philadelphia: F. A. Davis Co. Bye, R. (1998). When clients are dying: Occupational therapists perspectives. Occupational Therapy Journal of Research, 18(1), 3-24. Clegg, L., Reichman, M., Miller, B., Hankey, B., Singh, G., Lin, Y., et al. (2009). Impact of socioeconomic status on cancer incidence and stage at diagnosis: Selected findings from the surveillance, epidemiology, and end results: National Longitudinal Mortality Study. Cancer Causes & Control, 20(4), 417-435. Doyle, D. (1980). Education for health professionals. Parper presented to the United Kingdom national society for cancer relief. Abingdon, England. Fenwick, P., Lovelace, H., & Brayne, S. (2010). Comfort for the dying: Five year retrospective and one year prospective studies of end of life experiences. Archives of Gerontology and Geriatrics, 51(2), 173-179. Flanigan, K. (1982). The art of the possible Occupational therapy in terminal care. British Journal of Occupational Therapy, 45(8), 274-276. George, R. J. D., Finlay, I. G., & Jeffrey D. (2005). Legalized euthanasia will violate the rights of vulnerable patients. British Medical Journal, 331, 684-5. Gilchrist, J., & Block, B. (1995). Cancer rehabilitation: Concepts and interventions. Handbook of health and rehabilitation psychology (pp. 457-477). New York, NY: Plenum Press. Givens, J., & Mitchell, S. (2009). Concerns about endof-life care and support for euthanasia. Journal of Pain and Symptom Management, 38(2), 167-173. Goldstein, N., Genden, E., & Morrison, R. (2008). Palliative care for patients with head and neck cancer: I would like a quick return to a normal lifestyle. JAMA: Journal of the American Medical Association, 299(15), 1818-1825. Goodwin, D. M., Higginson, I. J., Myers, K., Douglas, H. R., & Normand, C. E. (2003). Effectiveness of palliative day care in improving pain, symptom control, and quality of life. Journal of Pain and Symptom Management, 25, 202 212. Hebert, R., Schulz, R., Copeland, V., & Arnold, R. (2009). Preparing family caregivers for death and bereavement: Insights from caregivers of terminally ill patients. Journal of Pain and Symptom Management, 37(1), 3-12. Holland A. E. (1984). Occupational therapy and day care for the terminally ill. British Journal of Occupational Therapy, 11, 345-348. Holland, A. E., & Tigges, K. N. (1981). The hospice movement: A time for professional action and commitment. British Journal of Occupational Therapy, 44, 373-376. Hoy, J., Twigg, V., & Pearson, E. (2008). Occupational therapy home assessments: More than just a visit? An audit of occupational therapy practice in oncology and palliative care. British Journal of Occupational Therapy, 71(2), 59-63. Humphry, R., & Case-Smith, J. (1996). Working with Families. In J. Case-Smith, A. S. Allen & P. N. Pratt (Eds.), Occupational Therapy for children. Baltimore: Mosby. Kealey, P., & Mcintyre, I. (2005). An evaluation of the domiciliary occupational therapy service in palliative cancer care in a community trust: a patient and carers perspective. European Journal of Cancer Care, 14(3), 232-243. Kellehear, A. (2009). The study of dying: From autonomy to transformation. New York, NY: Cambridge University Press. Kernohan, W. G., Hasson, F., Hutchinson, P., & Cochrane, B. (2006). Patient satisfaction with hospice day care. Support Care Cancer, 14, 462 468. Κλεφτάρας, Γ. (2007). Στάδια προσαρμογής στη σωματική δυσλειτουργία: Ο ρόλος της ψυχολογικής συμβουλευτικής. Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, 49, 149-180. Kubler-Ross, E. (1969). On death and dying. New York, NY: Macmillan. Kubler-Ross, E. (1975). Death: The final stage of growth. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. la Cour, K, Josephsson, S, Luborsky, M. (2005). Creating connections to life during life-threatening illness: creative activity experienced by elderly people and occupational therapists. Scandinavian Journal of Occupational Therapy, 12, 98 109. Lewis P. (2007). The empirical slippery slope. From voluntary to non-voluntary euthanasia. Journal of Law, Medicine & Ethics, 35, 197-210. Lloyd, C., & Coggles, L. (1989). Occupational therapy

and the cancer patient: An occupational behavior perspective. Physical & Occupational Therapy in Geriatrics, 7(4), 59-69. Madigan Dijoseph, L. (1982). Independence through activity: Mind, body and environment interaction in therapy. American Journal of Occupational Therapy, 36(11), 740-744. Marcant, D., & Rapin, C. (1993). Role of the physiotherapist in palliative care. Journal of Pain and Symptom Management, 8(2), 68-71. McLachlan, H. (2010). Assisted suicide and the killing of people? Maybe. Physician-assisted suicide and the killing of patients? No: The rejection of Shaw s new prospective on euthanasia. Journal of Medical Ethics: Journal of the Insitute of Medical Ethics, 36(5), 306-309. McNamara, B., & Rosenwax, L. (2007). The mismanagement of dying. Health Sociology Review, 16(5), 373-383. Miller, B., Chu, K., Hankey, B., & Ries, L. (2008). Cancer incidence and mortality patterns among specific Asian and Pacific Islander populations in the U.S. Cancer Causes & Control, 19(3), 227-256. Miller, J., & Hopkinson, C. (2008). A retrospective audit exploring the use of relaxation as an intervention in oncology and palliative care. European Journal of Cancer Care, 17(5), 488-491. Miyashita, M., Morita, T., Sato, K., Hirai, K., Shima, Y., & Uchitomi, Y. (2008). Factors contributing to evaluation of a good death from the bereaved family member s perspective. Psycho-Oncology, 17(6), 612-620. Morris, B., Partap, S., Yeom, K., Gibbs, I., Fisher, P., & King, A. (2009). Cerebrovascular disease in childhood cancer survivors: A Children s Oncology Group report. Neurology, 73(22), 1906-1913. Onwuteaka-Philipsen, B., Rurup, M., Pasman, H., & van der Heide, A. (2010). The last phase of life: Who requests and who receives euthanasia or physicianassisted suicide?. Medical Care, 48(7), 596-603. Payne, M. (2006). Social objectives in cancer care: the example of palliative day care. European Journal of Cancer Care, 15, 440 447. Pearson, E., Todd, J., & Futcher, J. (2007). How can occupational therapists measure outcomes in palliative care? Palliative Medicine, 21(6), 477-485. Picard, H. B., & Magno, J. B., (1982). The role of occupational therapy in hospice care. s American Journal of Occupational Therapy, 36, 597-598.earch Rogers, J. C., (1983). Roles and functions of occupational therapy in long-term care: Occupational therapy and activity programs. American Journal of Occupational Therapy, 37(12), 807-810. Stowell, M. (1987). Psychosocial role of the occupational therapist with pediatric bone marrow transplant patients. Occupational Therapy in Mental Health, 7(2), 39-50. Svidén, G., Fürst, C., von Koch, L., & Borell, L. (2009). Palliative day care A study of well-being and health-related quality of life. Palliative Medicine, 23(5), 441-447. Tigges, K. N. (1983). Occupational therapy in hospice. In C. A. Corr & D. M. Corr (Eds.), Hospice care: Principles and practice. New York, NY: Springer. Tigges, K. N., & Sherman, L. M. (1983). The treatment of the hospice patient: From occupational history to occupational role. American Journal of Occupational Therapy, 37, 235-238. Urlic, K., & Bennett, S. (2010). Some limited evidence exists for the benefits of psychosocial interventions in the management of cancer-related fatigue. Australian Occupational Therapy Journal, 57(2), 148-149. Van Wesemael, Y., Cohen, J., Onwuteaka-Philipsen, B., Bilsen, J., Distelmans, W., & Deliens, L. (2009). Role and involvement of life end information forum physicians in euthanasia and other end-of-life care decisions in Flanders, Belgium. Health Services Research, 44(6), 2180-2192. Walsh, F. (2009). Spiritual resources in family adaptation to death and loss. Spiritual resources in family therapy (2nd ed.) (pp. 81-102). New York, NY US: Guilford Press. Wang, J., Jiang, Y., Wei, W., Yang, G., Qiao, Y., & Boffetta, P. (2010). Estimation of cancer incidence and mortality attributable to smoking in China. Cancer Causes & Control, 21(6), 959-965. Wong, M., Ettner, S., Boscardin, W., & Shapiro, M. (2009). The contribution of cancer incidence, stage at diagnosis and survival to racial differences in years of life expectancy. Journal of General Internal Medicine, 24(4), 475-481. Yao, C., Hu, W., Lai, Y., Cheng, S., Chen, C., & Chiu, T. (2007). Does dying at home influence the good death of terminal cancer patients?. Journal of Pain and Symptom Management, 34(5), 497-504. Research Study OCCUPATIONAL STRESS AND PSYCHO-PHYSIOLOGIC DISORDER IN NIGERIA SOUTHWEST ORGANISATIONS Dr. A. Ebiai Ph.D., Human Resource Development Dept., Covenant University, Ota, NIGERIA Paper presented at the 15 th International A.P.P.A.C. Conference 2010 ABSTRACT: Stress is the non-specific response of the body to any demand made upon it. Stress reveals major physiological changes which can affect human performance. Occupational stress has been seen to have some major influences in daily living and all stresses whether psychological or physiological frequently implicates in ill health. The current paper aimed at finding out if certain occupations are more stressful than others, if there is any difference between organisations in terms of workers Psychophysiologic disorder and if there is a relationship between stress, health and job satisfaction. The participants in the study are 100 randomly selected organizational workers in South Western Nigeria, ranging between the ages of 25 and 55 years. All participants have been working in their various organisations for more than 12 months. The Life Experience Survey (LES) test, the General Health Questionnaire (GHQ) and the Job Satisfaction Questionnaire (JSQ) were administered to the participants. The result from the ANOVA test to find out the difference between Bank workers, Police Officers, Health Personnel, Academic Persons and Civil Servants showed there is no difference in their stress levels at F(4,95)=1.15 at P=0.05 level of significance. ANOVA test performed in finding out if there is a significant difference between the above five organisation in terms of Psychophysiologic symptoms, results a significant difference in the mean which gave F(4,95) = 2.71 which is significant at P=0.01 and P=0.05 level. The Pearson computation to find out the relationship between the five organisations on Life Event Experience stress, general health and job satisfaction found that there is significant relationship between the five organisations at 0.05 levels. The paper recommends that Government and Private Organisations should endeavour to make the physical environment in organizations better for workers productivity. INTRODUCTION: Occupational stress has become one of the major influences on the health, daily living and well-being of industrial and organizational workers. Work is an essential part of our lives and there are people who find real satisfaction in their work, however there are individual s who are susceptible to workplace stress. Numerous studies have explored the causes of occupational stress these include, (Lindon, 2000; Egwunyenga and Egbule, 2002). Though family conflict can affect job characteristics (Butler, Gizywacs; Bass, Linney, 2005). It is a long accepted fact that the workplace is a major source of socio-psychological stressor such as aggression (Forshaw 2002) or hostility Strains (Slaven, 2002; Bridger Kilminster and Slaven, 2007) and subsequently ill health, (Norton 2000; Sternberg, 2000; Stansfeld, Head and Marmot; 2000). There are different factors that plays role with an individual suffering from stress in their job situation. Nonetheless, it is chronic psychological stress that has been most frequently implicated in ill health (Kiecolt- Galsser, McGuirre, Robbies, Glasser; 2000. Krantz and McCeney, 2002; Natelson 2004) or in the form of release of glucocorticoide (Erickson, Drevets and Schulkin, 2003, Korte 2001). The level of circulating glucorcociodes is most commonly physiological measures of stress which Selye (1956) propounded. The immune system however acts as barriers to stress. (Matzinger, 2002; Medzhitov and Janeway, 2002; Bancheream, 2002). But again stress has some effect on the immune functions (Seggerstrom and Miller, 2004) which endangers performance especially amongst Nigerian workers. (Egwunyenga and Egbule, 2002; Omoluabi, 1995; Ebiai, 1990,2003; 2006; Uzoka, 1995; Nweze, 1984; Ezeilo, 1995; Ifegwazi, 2006). STATEMENT OF PROBLEM: Occupational demands can be highly stressful and many jobs make severe demands in terms of responsibility, time, and performance (Nweze, 1995; Wright, 2008). Studies have shown that some occupations such as the military, (Limbert, 2004) air flight crew (Cho, Ennaceur, Cole and Suh, 2000) apparently place the individual widen and unusually high degree of stress which result in vulnerability to heart disease, amongst whitecollar workers, (Cooper French and Caplan, 1972), the police (Collins & Gibbs, 2003; Nweze 1984) others have focused on entrepreneurs (Cooper and Cartwright, 1994) job loss (Pinel, 2007). Still others on fire disaster (McLead, 2000) leading to dissatisfaction. In Nigerian, studies have shown that explosions, oil spills, accidents and bomb attacks can also contribute to stress (Ogundele 2004; Ogunsola and Ogundele, 2001). Health professionals e.g. Physicians, dentists, nurses and health technologists) have been found to have higher than expected rates of suicide (Guralinick, 1963). While this various approaches maybe useful and significant, however, studies on stress in Nigeria have failed to look at differences in stress levels among industrial-organisational workers of different occupations. Researches in United States and Europe have focused on occupational linked stressors in the police, fire fighter, medical team and mountain rescue, Gross (2005). For example, McLeod (2000) studied over 800 firefighters, giving them a number of standard measures of stress and coping. They found that individual s roles experience varying patterns of stress, and cope in different ways, duty firefighters having the highest. In Nigeria, certain workplaces have no respect for mental health and even when they try to assist, the cost to employees in the industry is high which affects low income earners. Noise, traffic, dirt, encounter with road safety officials, police traffic in the Nigeria workplace especially in big cities like Lagos, Kano, Abuja, Enugu, Ibadan, and Warri affects, and accumulates into stress and mental health of workers. The present paper is to investigate the differences in stress level amongst workers in different occupations in the southwest region of Nigeria. ATTITUDE TOWARDS WORKPLACE STRESS: The United States National Health Interview Survey showed that 75% of the general population reported experiencing at least some stress in two weeks preceding the survey. (Silverman, Eichler and Williams, 1987). Researchers in Sweden showed that workers viewed their work as often stressful. In a nationwide Canadian study (Canadian Mental Health Association, 1984), 60% of the workers studied reported they had experienced negative Stress at work within 13

the previous year and 35% reported adverse psychological effects. Only 11% reported adverse physical effects, Jones, Huxtable, Hodgson, and Price (2003). Studies, reported that half a million people in the U.K believe they are suffering from work related stress, depression and anxiety. The authors also reported that 13.4 million working days were lost in the UK due to stress, depression and anxiety. Smith, Wadsworth and Johal (2009) noted that an estimation of five million people in the UK, feel very or extremely stressed by their work. STRESS, OCCUPATIONAL STRESS, JOB SATISFACTION AND OTHER RELATED TERMS: Caubridge (2002) defines stress as great worry caused by difficult situation or something that causes the situation. Stress is defined here as a non-specific response of the body to any demand made upon it, which results in symptoms such as rise in blood pressure, release of hormones, quickness of breath, tightening of muscles, perspiration and sometimes increased cardiac activity. Stress is not necessarily negative. Some stress keeps us motivated and alert, while too little stress can create problems. Nevertheless, too much stress can trigger mental and physical health. Fear is a special kind of stress experienced before or during an event that causes the same charge in a person s physiology, (Ebiai, 2003). Anxiety is the fear of something which has not happened yet or which may never happen (Ebiai, 2006). Occupational stress can be defined as the harmful and emotional response that occurs when the requirements of the job do not match the capabilities, resources, or needs of the worker (1986). Job stress can lead to poor health and even injury. Ebiai (2003) noted that in the workplace of the 1990s, the most highly ranked and frequently reported organizational stressors are potential job loss. Marzabardi and Tarkhorani (2007) defined job satisfaction as a pleasurable emotional state resulting from the appraisal of one s job, an affective reactions to one s job, and an attitude towards one s job. PURPOSE AND OBJECTIVES OF THE PAPER: The purpose of the paper is to explore the causes of occupational Stress and the effect on Organisational performance and to access the differences in some particular type of jobs. To find out if certain occupations are more stressful and more prone to worker physical and mental illness. And to find out if there is any relationship between occupational stress and satisfaction. If one may ask, will there be any significance difference in the amount of strains and stresses between one type of occupation and another type? Would there be a significant difference between organisations in terms of psycho physiologic disorder? Can there be any effect of occupational stress on the general health of worker in Nigerian workplace? Can there be any relationship between occupational stress and job satisfaction in Nigeria industrial organisation? Tentatively, workers in some occupations may significantly be more stressful and more prone to illness than others. There will be a significant relationship between occupational stress and the general health of workers in Nigeria workplace and there will be a significant between occupational stress and job satisfaction among Nigeria workers. This paper is significant because the health of Nigeria workers is very important for them to put in their best in the workplace. Many organisational management are spending more time recruiting new hands when workers are dissatisfied in their work place. THEORETICAL FRAMEWORK AND REVIEW OF LITERATURE: Leaning on to Coleman (1973) three basic forces; pressure; conflict and frustration as emotional stress processes. Pressure comes with occupational demands especially with regard to time (Ogundele, 2006) high work load and perfectionism (Marzabadi and Tarkhorani, 2007), frustration such as low work control, low employee participation in decision making, boring and repetitive work, lack of training lack of meaningfulness or knowledge of how the individual contributes to the Organisational goals and then conflict stress such as depression and aggression, especially in union grievances and mistrust culminates to stress. This feeling usually must go through three processes; these are the psychological, physiological and behavioural. It is the psychological (feelings, judgement, motivation, and job dissatisfaction that informs the physiological (internal body reactions) which inturn informs the behavioural responses or action. Segerstrom and Miller (2004) Meta-analysis of 300 empirical studies on the relationship between stress and the immune function in humans showed that stress have some effect on immune function. This study is similar to Ben-Ehiyahu, Shakhar, Page, Stefanski and Shakher (2000) and Quan, Avitsur, Stark, He, Shah and Caligiuri (2001). Egwunyenga and Egbule (2002) study on 300 academic and non academic staff of Delta State University, Abraka, Nigeria to find out job stress and work Burnout shows that university senior staff are prone to a number of job stress manifested in the form of restlessness, anxiety, feelings of frustration, occasional headache, dizziness, physical pain as well as high rate of work burnout in the form of laziness, absenteeism, reluctance in going to work, negative feelings about work deferment of scheduled appointments and feeling of discouragement about taking a career in the university system. Douglas, Cook, Royer, Hendrickson, Dove and David (2008) study of 309 working adults evaluate the effectiveness of a web-based multimedia health promotion program for the workplace, designed to help reduce stress and to prevent depression, anxiety, and substance abuse, concluded that a brief and easily adaptable web-based stress management program can simultaneously reduce workers stress and address stigmatized behavioural health problems. Wu, Zhu, Li, Wang and Wang (2007) research on the relationship between job burnout and occupational stress among doctors in China found out with 543 doctors from three provincial hospital in China shows that the scores of job burnout of the surgeon and physician were significantly higher than that of nurses and the others (p< 0.05). Occupational stress was significantly positively related to all burnout dimensions (p<0.05), while coping resources correlated negatively to all burnout dimensions. Marzabadi and Tarkhorani (2007) listed the different kinds of stress and individuals were being questioned in the different stress categories such as roles at work, the physical environment, responsibilities, family, work, and work and family. Shows that among the roles at work, the role conflict had the highest results of about 35.54 role ambiguity 31.81. Role overload and role insufficiency both got an average of about 29.25 and 28.96, Physical environment 20.97. Family and work 23.87 and 18.81, respectively. The standard deviation was seen to be highest in the category of work and family at 15.57, and the least deviation was reported with family stress at 4.37. The satisfaction from preferment ranked the highest at about 20.1% and the satisfaction from work and salary and premium both were ranked at 13.4% the lowest of high satisfaction was seen from cohorts, which was at 1.2%. The satisfaction from cohorts in the intermediate satisfaction category was seen at the highest level with 88.4%. The satisfaction from work and chief in the intermediate satisfaction category were ranked at the second and third place with 86% and 84.8%, respectively. The lowest level of satisfaction was from preferment in the intermediate category with 16.6%. On mental health, anxiety, social dysfunction and depression, there were 22% of the individuals who were tending to have problems of mental health; 2.4% suffering from anxiety, 2.4% suffering from social dysfunction and 1.2 were suffering from depression. The authors found a significant and negative relation between total satisfaction and mental health (p = 0.301). Kivimaki, Leino-Arjas, Luukkonen, Riihimaki, Vahtera and Kirjonen (2002) study on work stress and risk of cardiovascular mortality among industrial employees in Finland found out that amongst the 812 employees; men = 545 and women = 267 who were initially without any pain but went into different demands of work with a mean length of follow up was 25.6 years. After adjustment for age and sex, employees with high job strain, a combination of high demands at work and low job control, had a 2.2-fold (95% confidence interval 1.2 to 4.2) cardiovascular mortality risk compared with their colleagues with low job strain. The conclusion from all these studies shows that high job strain and effort-reward imbalance seems to increase the risk of cardiovascular mortality and other psychosomatic symptom. The evidence from industrial employees suggests that attention should be paid to the prevention of work stress. METHOD: Participants are one hundred (100) randomly selected organisational workers aged between 25 and 55 years. All participants are resident in southwest geo-political region of Nigeria and have been working for over 12 months before the research in some academic institutions, health institutions, manufacturing industries; financial institutions and military and paramilitary organisation. The workers range within the ranks of junior workers, supervisors and senior ranks of management as the case may be. The instrument for the study include: The Life Experience Survey (LES) adapted from Sarason (1978) who leaned onto Holmes and Rahe (1967) original Life Events Inventory (LEI). The tests have been found to predict stress very well by (Sarason, 1978), in a test and retest reliability. The General Health Questionnaire (GHQ): developed by Goldberg (1972) as an instrument to compensate for what Goldberg conceived as the weakness of the Cornel Medical Index (CMI) as a diagnostic instrument to detect psychosomatic and psychiatric illness. The reliability of the instrument has been found to be 81.6% (i.e. 0.816) for the Western population (Goldberg, 1972) and 91.5% (i.e. 0.915) for African population (Morakinyo,1980). Job Satisfaction Questionnaire (JSQ): The Job Satisfaction Questionnaire (JSQ) was developed by Ebiai 2004. The Questions have been tested by McIntyre (1966), Math Game 14

to test satisfaction of Industrial Workers. The Questions include How satisfied were you with your job to how productive do you feel, and what do you like about your job? And what did you dislike? The Questions in the JSQ were also rated in a Likert Scale from very dissatisfied which is rated (I) to very satisfied which is rated (7). On the productive side, the Likert measure was also used to rate productivity from very unproductive to very productive. The first two psychometric instruments, the life events experience survey (LES) and the General Health Questionnaire (GHQ) was issued to the participants to complete simultaneously. The job satisfaction material was scored on a later date. Participants score on life experience survey (LES) was grouped into two. The total of the participants negative score and the total of participant positive score on life stress. The scores were recorded on the psychometric instrument of the particular participant involved. Participants score on the General Health Questionnaire (GHQ) was the addition of the participant score on the instrument. The scores were finally extracted based on the hypothesis to be tested. RESULT AND DISCUSSION: On the hypothesis that some occupations may significantly be more stressful than other occupations, an analysis of variance (ANOVA) was conducted with the following mean observations. Group I: Bank Workers: - 13.45 Group II: Police Officers: - 35.15 Group III: Health Personnel: - 19.45 Group IV: Academic Persons : - 20.75 Group V: Civil Servants: - 21.8 The ANOVA gave F (4, 95) = (1.15065353), which is not significant at point 0.05 level. Table 1 Source Df Ss MS F Between Group 4 5081.16 1270.29 1.1506535 Within Group 95 104877.4 110 Total 99 109958.56 The second hypothesis was tested to find out if there is a significant difference between the five organisations in terms of their psycho physiologic disorder system with the following mean observations. Group I: Bank Workers: 76.9 Group II: Police officers: 105.4 Group III: Health Personnel: 96.05 Group IV: Academic Persons: 89.05 Group V: Civil Servants: 102.45 The ANOVA performed on these means gave F(4,95) = 2.70503523 which is significant at point 0.05 level. Table 2 Source Df Ss MS F Between Group 4 10449.46 2612.36499 2.70503523 Within Group 95 91745.45 Total 99 102194.91 The result is significant at P.01 and at P. 05. On the hypothesis on relationship between Organisations life events experience stress and general health, the Pearson correlation coefficient was conducted and was significant at 0.05 level. Table 3 Occupational Life Event Stress General Health Job Satisfaction 1 -.488.548 -.488 1.482 -.548.482 1 The variables are all statistically significant at 0.05 one tail and 0.05 two tail test. The Pearson product moment correlation coefficient (r) was conducted and was statistically significant at 0.05. RECOMMENDATION AND CONCLUSION: Government and private organisations management should endeavour to make the physical environment in organisation better for the workers for productivity. Relaxation centres should be built at strategic places so that workers can have their leisure time. The salaries of workers should be adequate. Organisational management should make the role of each worker clear to him so that there will be no role conflict. Management should endeavour to reduce workload and increase work load when there is need. The present paper has come to the conclusion that there is a relationship between occupational stress and health and occupational stress and job satisfaction. It is pertinent to note that occupational stress and ill health plays a significant role in making workers in organisation to be dissatisfied with their work. REFERENCES Allen, D. (2002) Preventing your work problems from causing your stress, In Business the Ultimate Resource. TMA Bloomsbury Reference Book. 314-315, London, Bloomsbury Publishing Cambridge (2002) Cambridge International Dictionary of English. Cambridge: Cambridge University Press. Ben-Ehiyahu, S., Shakhar, G., Page, G.G., Stefanski, V. and Shakhar, K. (2000) Suppression of NK Cell activity and of resistance to metastasis by stress: A role for adrenal catecholamine and beta-adrenoceptors. Neuroimmunomodulation, 8, 154-164. Bridger, R.S., Kilminster, S. and Slaven, G. (2007): Occupational Stress and Strain in the Naval Service. Occupational Medicine Volume 52, 2. pp 92-97. Butler, A.B./ Grzywacz, Bass, B.L; Linney, K.D (2005): Extending the demands control model: a daily diary study of job characteristics, work family conflict and workfamily facilitation. Journal of occupational organisational psychology 78: 155-169. Canadian Mental Health Association (1984) Work and Wellbeing. The changing realities of employment. Toronto, Ontario, Canada: Author. Coleman, J.C. (1973): Life Stress and Maladaptive Behaviour. American Journal of Occupational Therapy, 27 (4) 160-180. Collins, P.A. and Gibbs, A.C.C. (2003) Stress in Police Officers: a study of the origins prevalence and severity of stressrelated symptoms within a country police force, Occupational Medicine (Lond.) 53, 256-264. Cooper, C. & Cartwright, S. (2002) Managing Stress in Business the Ultimate Reference TMA Bloomsbury Reference Book 18-19, London; Bloomsbury Publishing PLC. Cho, K. Ennaceur, A., Cole, J.C & Suh, C.K (2000) Chronic jet-lag produces core defects. Journal of Neuroscience, 20(RC66), 1-5. Douglas, W., Cook, R.F., Hendrickson, A., Dave, D.C. (2008). A Web-Based Approach to Managing Stress and Mood Disorders in the Workforce. Journal of Occupational and Environmental Medicine. 50 (8) 960-968. Ebiai, A., Imam, Y. and Kumshe, A.M. (2003): Managerial Stress: Causes, Consequences and Control, in M.I. Kida and U. Tela (Eds i) Issues in Public Sector Finance and Administration. Compaq. Ebiai, A., and Adefila (2006): Sources of Monetization Stress on Residence of Abuja and its Management. International Journal of Economic and Development Issues. Development Universal Consortia. Vol.6 No.1 pg.1-11. Egwunyenga, E.J & Egbule, J.F (2002): Job Stress and Work Burn-out Among University Senior Staff: Implication for personal-social Counselling and University Administration. Nigerian Sociological Review. Vol. 1 No 1. pg. 75-82. Ezeilo, B.N. & Chukwu, C. (1995): Stress in the Undergraduate. In B.N. Ezeilo, (Ed) Family Stress Management. (pp.76-78) Enugu ABIC Publishers. Forshaw, M. (2002) Essential Health Psychology. London: Arnold. French, J.R.P. & Caplan, R.D (1972) organisational Stress and Individual Strain. In A.J. Marrow (Ed.) The failure of success. Amacom. Gross, R. (2005): Psychology: The Science of Mind and Behaviour. Holder Arnold Publication, Dubai. 5 th Edition. Guralimick, L. (1963): Morality by Occupation level and cause of death (No. 5) Among men 20-64 years of age V.S. (1950) (Vital Statistics Special reports Vol. 53). Washington, DC, US. Government Printing Office. Holmes, T. & Rahe, R.H. (1976): the Social Adjustment Scale. Journal of Psychosomatic Research. II pp. 213-218. Ifegwazi, C.M. (2006): Incidence of Psychological Burnout Among A Group of University of Nigeria Undergraduates. Nigeria Journal of Psychological Research. Vol.5 pg. 69-81. Jones, J.R; Huxtable, C.S., Hodgson, J.T & Price, M.J. (2003): Self reported work-related illness in 2001/2002: Results from a Household Survey, HSE Books, Sudbury. Kirjenon, J. (2002): Work Stress and Risk of Cardiovascular Mortality: prospective cohort study of industrial employees. Journal of Occupational Health. BMJ medical publication of the year. Kivimaki, M., Leino-Arjas, P., Kaila-Kangas, L., Luukkonen, R., Vahtera, J. Elevainio, M., Kirjonen, J (2006): Is Incomplete Recovery from Work a Risk Maker of Cardiovascular Death? Perspective Evidence from Industrial Employees. Psychosomatic Medicine. 68, 402-407. Lane, Hohenshill, T. H. and Singh, K. (2004): The Relationship of Occupational Stress, Psychological Strain, and Coping Resources to the Turnover Intensions of Rehabilitation Counsellors. Rehabilitation Counselling Bulletin, Vol. 48, No1, 19-30. Lazarus, Delongis, Folkman, and Gruen, (1985). Magolis, B.L., Kroes W.H, and Quinn, R.A. (1974): Job Stress: An unlisted occupational hazard. Journal of Occupational Medicine: 16, 654-661. Marzabadi, and Tarkhorani, (2007): Job Stress, Job Satisfaction and mental Health. Journal of Clinical and Diagnostic Research. Vol. 1 pg. 224-234. McIntyre, J. (1966): The Math Game (Cambridge Mass: Harvard Graduate School of Education). McLeod, J. (2000): Do firefighters suffer from stress? In J. Hartley and A. Braithwaite (Eds.) The Applied Psychologist (2 nd edition) Buckingham: Open University Press. Morakinyo, O. (1980): A psycho physiological theory of a psychiatric illness (the brain fag syndrome) associated with study among Africans. The Journal of Nervous and mental Disease, 168 (2) 84-89. Norton, C. (2000a) Brains can fight breast cancer. Independent on Sunday, 16 April, 12. Nweze, A. (1984): Executive Stress and its Management. In V.A. Aniagoh and P.N.O. Ejiofor (Eds.) The Nigeria Manager: Challenges and Opportunities. Ibadan, Longman. Nweze, A. (1995): Stress in the Executive. In B. Ezeilo (Ed.) Family Stress Management. Abic Publishers. Ogundele, O.J.K (2006) Management and Organisation: Theory and Behaviour. Sabte Book Series. Ogunsola, M.D and Ogundele, O.J.K. (2001) Managing Major Emergencies and Declining with Stress and outside Agencies, Training Course for Manager and Supervisors in NNPC Installation Mosimi-Isagamu 29 th -31 st May. Omoluabi, P.F. (1985) stress reactions of failed students to University resist examination. In E. Okpara (Ed.) Psychological Strategies for national Development (pp 73 91) Enugu: Grate Paulson Press Ltd. Pinel, J.P.J. (2007) Basic of Biopsychology. Pearson International Edition. Pearson Educational, Incorporation. Quan, N., Avistsur, R., Stark, J.L., He, L., Shah, M., and Caligiuri, M. (2001) Social stress increases the susceptibility to endotoxic shock. Journal of Neuroimmunology, 115, 36-45. Seggerstrom, S.C. and Miller, G.E. (2004) psychological stress and the human immune system: A meta-analytic study of 30 years of inquiry. Psychological Bulletin, 130, 601-630. Selye, H. (1956) The Stress of Life.McGraw-Hill, New York. Slaven, G. (2002) Work-Related Strains in the Naval Services (dissertation) (University of East London, London). Smith, A.P., Wadsworth, E., Johal, S.S., Davey-Smith, G. and Peters, T. (2009): The Scale of Occupational Stress: The British Stress and Health at Work Study. HSE Books, Sudbury. Stansfeld, S., Head, J., Marmot, M. (2000): Work-Related Factors and Ill-Health: The White hall II Study HSE Books. Sternberg, R.J. (2000): In Search of the Zippeump a zoo. The Psychologist, 13 (5), 250-255. Uzoka, A.F. (1995): The Family, Family Induced Stress and Family Therapy in B.E. Ezeilo (Ed.) Family Stress Management. Abic Publishers. Wright, B.J. (2008): Comparing the Job Strain and Job Demand-Control-Support Models in Direct Care Disability Workers: Support for Support. Journal of Occupational and Environmental Medicine. 50 (3): 316-323. Wu, S., Zhu, W., Li, H., Wang, Z., and Wang, M. (2007): Research on the relationship between Job burnout and occupational stress among doctors in China. Stress Medicine. Vol. 24: 2 Pages 143-149 15

Review of Literature Η ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΓΟΝΕΩΝ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΔΥΣΚΟΛΙΩΝ ΠΟΥ ΠΡΟΚΑΛΟΥΝ ΟΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗ ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Μ. Μπρούμου Ψυχολόγος, M.Sc., Επιστημονικός συνεργάτης Πανελληνίου Συνδέσμου Σχολών Γονέων PARENTS COUNSELING AS PREVENTION INSTITUTION OF DIFFICULTIES THAT CHANGES IN FORM OF FAMILY HAVE M. Broumou M.Sc. Psychologist, Scientific collaborator of the Hellenic Parent Education Groups Association Abstract: This paper attempts to offer general information on subjects that concern the consequences that the creation of new family types causes in their own parents and their children psychological development. The paper is organized in three parts. In the first part, Greek family s structure and functioning are analyzed and a brief reference is made to the basic changes that the Greek family underwent during the transition from the traditional to the nuclear family in comparison to the family in other countries. In the second, the changes in family institution and the accruing consequences in parents and children s psychological development and their behavior in general are discussed. Finally, the contribution of parent counseling and the Parent Schools, to the prevention and tackling of problems that are connected to changes in the family institution, as also their important contribution to the reinforcement of parent s role are examined. ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Οι κοινωνικές αλλαγές των τελευταίων δεκαετιών επέφεραν σημαντικές αλλαγές γενικότερα στην οικογένεια ως βασικό κοινωνικό θεσμό, και ειδικότερα, στη μορφή της οικογένειας. Σήμερα οικογένεια εμφανίζεται με πολλές και διαφορετικές μορφές, ενώ η βιβλιογραφία υποδηλώνει ότι δεν είναι ο τύπος της οικογένειας αυτός κάθε αυτός που δημιουργεί προβλήματα στα παιδιά, αλλά ένας συνδυασμός παραγόντων (Amato, 2000. Block, Block, & Gjerde, 1986. Παππά, 2006. Riddle, 1978). Στην παρούσα εργασία επιχειρείται αρχικά μια σύντομη αναδρομή στις γενικότερες μεταβολές που υπέστη η ελληνική οικογένεια κάνοντας μια σύγκριση με την οικογένεια διεθνώς προκειμένου να γίνουν περισσότερο κατανοητά τα σημερινά σχήματα και να διαφανούν οι προοπτικές για τις περαιτέρω εξελίξεις (Πυργιωτάκης, 2008). Στη συνέχεια συζητούνται οι επιπτώσεις από τις αλλαγές στο θεσμό στης οικογένειας στην ψυχολογική ανάπτυξη και στην εν γένει συμπεριφορά γονέων και παιδιών. Τελειώνοντας επιχειρείται να αναδειχθεί η σημασία της συμβουλευτικής γονέων, στα πλαίσια των Σχολών Γονέων, στην πρόληψη και αντιμετώπιση των προβλημάτων που συνδέονται με τις αλλαγές στο θεσμό της οικογένειας, καθώς και η σημαντική συνεισφορά τους στην ενδυνάμωση του γονικού ρόλου. ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ-ΑΛΛΑΓΕΣ: Τόσο σε παλιότερες όσο και σε πιο πρόσφατες (Πυργιωτάκης, 2008. Χατζηχρήστου, 2009) προσπάθειες ανασκόπησης δημογραφικών στοιχείων για τη διαμόρφωση και την εξέλιξη των οικογενειακών σχημάτων στις σύγχρονες κοινωνίες, καταγράφεται μια εικόνα της οικογένειας παρόμοια σχεδόν σε όλες τις χώρες του κόσμου: μείωση του αριθμού των γάμων, αύξηση του μέσου όρου ηλικίας των ανδρών και των γυναικών κατά τον πρώτο γάμο, αύξηση του αριθμού των ατόμων που επιλέγουν την ελεύθερη συμβίωση εκτός γάμου με αντίστοιχη αύξηση των γεννήσεων εκτός γάμου, μείωση του αριθμού των γεννήσεων, μείωση του αριθμού των παιδιών ανά γυναίκα, αύξηση της συχνότητας του διαζυγίου, αύξηση του αριθμού των μονογονεϊκών οικογενειών, αύξηση του αριθμού των μονογονεϊκών οικογενειών με επι κεφαλής τη μητέρα που ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας. Ειδικότερα, για την ελληνική οικογένεια φαίνεται να έχει αλλάξει τόσο ως προς τη δομή (αριθμός, μέγεθος, διαμόρφωση, σύνθεση νοικοκυριών) όσο και ως προς τη λειτουργία (οι τρόποι με τους οποίους η οικογένεια ικανοποιεί τις φυσικές και ψυχολογικές ανάγκες των μελών της), χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει ότι έχει επέλθει η διάλυση της ελληνικής οικογένειας, συμπαρασύροντας και όλες τις συνδεδεμένες με αυτήν αξίες (Γεώργας, 2002), αφού έρευνες δείχνουν ότι η ευρύτερη οικογένεια λειτουργεί ικανοποιητικά σε όλες σχεδόν τις χώρες του κόσμου (Georgas et al., 2006). Έτσι, όσον αφορά τη δομή, κοινά στοιχεία τόσο για την ελληνική οικογένεια όσο και για την οικογένεια άλλων χωρών είναι η μείωση των γάμων, η πτώση της γεννητικότητας, η αύξηση του αριθμού των διαζυγίων, των μονογονεικών και των ανύπαντρων οικογενειών (Πυργιωτάκης, 2008), με τη διαφορά ότι οι αριθμοί αυτοί παραμένουν οι χαμηλότεροι της Ευρώπης, κατατάσσοντας έτσι την οικογένεια στην Ελλάδα ανάμεσα στις πιο συντηρητικές 16 των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στο σημείο αυτό η ελληνική πυρηνική οικογένεια φαίνεται να διαφοροποιείται από την αντίστοιχη της Ευρώπης, πιθανόν διότι περιβάλλεται από έναν ανθεκτικό ακόμη συγγενικό κύκλο και υπάρχει η δυνατότητα οικονομικής ενίσχυσης και συναισθηματικής αναπλήρωσης (Γεώργας, 2002). Δομικά επίσης, κοινή με τις οικογένειες άλλων χωρών φαίνεται να είναι η τάση της απομάκρυνσης και της χωριστής κατοικίας των δύο οικογενειών-εκτεταμένης και πυρηνικής, ως συνέπεια της αύξησης των πυρηνικών αυτόνομων νοικοκυριών, χωρίς αυτό να υποδηλώνει αναγκαστικά και την ψυχολογική απομάκρυνσή τους. Σε σχετικές έρευνες έχει βρεθεί ότι η κοντινή κατοίκηση μπορεί να θεωρηθεί θετική, διότι η κάθε πυρηνική οικογένεια έχει από τη μια τον απαραίτητο ζωτικό χώρο για πιο αυτόνομη ύπαρξη, και από την άλλη η κοντινή απόσταση επιτρέπει τη διατήρηση των σχέσεων με τον ευρύτερο συγγενικό κύκλο (Γεώργας, Γκαρή, Χριστακοπούλου, Μυλωνάς, & Παπαλόη, 1998), γεγονός που διαφοροποιεί την ελληνική από πολλές οικογένειες της Ευρώπης (Πυργιωτάκης, 2008). Λειτουργικά, έχει διαπιστωθεί ότι οι Έλληνες συμμερίζονται σε μεγάλο βαθμό τις αξίες που αφορούν τη συναισθηματική σχέση και την φροντίδα ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας, κάτι που αποτελεί ένδειξη ότι η ελληνική οικογένεια δεν διαλύεται, αλλά περνάμε από το παραδοσιακό μοντέλο σε ένα πιο ευέλικτο, επικοινωνιακό και συναισθηματικό μοντέλο οικογένειας (Παπαδήμου, 1999). Συγκεφαλαιώνοντας τις παραπάνω διαπιστώσεις, μπορεί να επισημάνει κανείς ότι οι Έλληνες ακολουθούν τις γενικότερες εξελίξεις και δέχονται πολλά από τα εξωτερικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης πυρηνικής οικογένειας. Ωστόσο, δεν φαίνονται πρόθυμοι να αποδεχθούν και να υιοθετήσουν εναλλακτικά σύγχρονα οικογενειακά μοντέλα. Για το λόγο αυτό και συναντά κανείς στην ελληνική κοινωνία όλα τα οικογενειακά χαρακτηριστικά, και τα παραδοσιακά και τα σύγχρονα, όπως είναι οι πυρηνικές οικογένειες, οι διαζευγμένες, οι μονογονεϊκές και οι οικογένειες με τρεις γενεές στο ίδιο σπίτι (Γεώργας, 2002. Πυργιωτάκης, 2008). ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ-ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΕ ΓΟΝΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΑ: Οι κοινωνικοδημογραφικές μεταβολές που παρατηρούνται στην Ευρώπη, αλλά και σε πολλές άλλες xώρες στον κόσμο, έχουν αλλάξει την οικογενειακή δομή και έχουν συντελέσει στη διαμόρφωση νέων τύπων οικογένειας. Στην παρούσα εργασία θα αναφερθούμε αφενός στο διαζύγιο, που στη σύγχρονη εποχή αποτελεί την πλέον κύρια αιτία δημιουργίας μιας νέας οικογένειας, όπως είναι η μονογονεική και η ανασυσταμένη, και αφετέρου, στην ομόφυλη οικογένεια για την οποία στην Ελλάδα υπάρχει ένα σημαντικό ερευνητικά κενό όσον αφορά στις επιπτώσεις που έχει αυτή η μορφή οικογένειας στους ίδιους τους γονείς και τα παιδιά. Διαζύγιο: Οι κοινωνικοί επιστήμονες άρχισαν να μελετούν το διαζύγιο από τα μέσα της δεκαετίας του 70 και το αντιμετώπιζαν ως ένα σπάνιο και τραυματικό γεγονός. Στις μέρες μας, το διαζύγιο των γονέων είναι κάτι αρκετά συνηθισμένο και αντιμετωπίζεται περισσότερο ως μετάβαση που οδηγεί στη διαφοροποίηση της δομής της οικογένειας και όχι στην διάλυσή της. Στην Ελλάδα, ορόσημο στη σχετική νομοθεσία αποτέλεσε το Νέο Οικογενειακό Δίκαιο (Ν. 1329/ 83) με το οποίο η διαδικασία έκδοσης του διαζυγίου έγινε πιο εύκολη (Χατζηχρήστου 2009). Η Χατζηχρήστου (2009) περιγράφοντας τις αντιδράσεις των παιδιών στο χωρισμό των γονιών τους επισημαίνει ότι, συνήθως κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων ετών, οι αντιδράσεις των παιδιών είναι «αναμενόμενες», «φυσιολογικές» αντιδράσεις κατά τη διάρ κεια της κρίσης που περνά η οικογένεια και του θρήνου για το χωρισμό των γονέων. Αν και οι αντιδράσεις αυτές επηρεάζονται από το αναπτυξιακό στάδιο ωστόσο, έχουν εντοπισθεί ορισμένες γενι κές τάσεις για τα παιδιά όλων των ηλικιών όπως είναι: ο φόβος, η θλί ψη, το άγχος, ο θυμός, η ντροπή, η επιθετικότητα προβλήματα διαπροσωπικής και ενδοπροσωπικής συμπεριφοράς στο σπίτι και στο σχολείο, μείωση της σχολικής επίδοσης, δυσκολίες στις σχέσεις με τους γονείς και δυσκολίες στην επίτευξη της αυτονομίας. Μετά το διαζύγιο, την επιμέλεια των παιδιών αναλαμβάνει στη συντριπτική της πλειοψηφία η μη τέρα. Οι μητέρες, κατά την αρχική περίοδο μετά το χωρισμό, έχουν να αντιμετωπίσουν πολλές δυσκολίες σχετικά με την ανατροφή των παιδιών και την προσωπική τους ψυχολογική προσαρμογή, ενώ παράλληλα πρέπει να εργάζονται.. Οι Hetherington, Cox και Cox (1985) υποστηρίζουν ότι, όταν η μητέρα έχει τη συνδρομή του πατέρα στην ανατροφή και τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, τότε γίνεται πιο νωρίς η αποκατά σταση του οικογενειακού ρυθμού μετά το διαζύγιο, στο τέ λος του πρώτου χρόνου, ενώ γενικότερα απαιτούνται 2-3 χρόνια για την επανά κτηση της αρχικής ισορροπίας της οικογένειας. Σύμφωνα με αναφορές, μετά το διαζύγιο τα παιδιά δεν έχουν μία στα θερή και συχνή επικοινωνία με το γονέα που δεν αναλαμβάνει την επιμέλεια, ο οποίος είναι συνήθως ο πατέρας, τόσο στη χώρα μας όσο και σε άλλες χώρες (Κογκίδου, 1995). Ωστόσο, άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι το διαζύγιο επηρεάζει αρνητικά τη σχέση του παιδιού και με τους δύο γονείς (Amato & Booth, 1994). Γενι κά, οι πατέρες και οι μητέρες φαίνεται να δυσκολεύονται περισσότερο όσον αφορά στο γονικό τους ρόλο με το παιδί του αντίθετου φύλου, με αποτέλεσμα οι μητέρες να έχουν καλύτερη σχέση με τις κόρες μετά το διαζύγιο απ ό, τι με τους γιους, ενώ με τους πατέρας συμβαίνει τo αντίστροφο (Emery, 1999). Σύμφωνα με παλαιότερες (Emery, 1999) αλλά και σύγχρονες έρευνες (Παππά, 2005), ακόμη και αρκετά χρόνια μετά το διαζύγιο, οι σχέσεις γονέων-παιδιών είναι λιγότερο θετικές από τις αντίστοιχες σχέσεις γονέων-παιδιών μη διαζευγμένων οικογενειών. Επιπρόσθετα, αρκετοί ερευνητές επισημαίνουν ότι οι συγκρούσεις ανάμεσα στους γονείς -και όχι το διαζύγιο αυτό καθαυτό- αποτελούν το μεγαλύτερο κίνδυνο για τα παιδιά (Amato, 2000. Block et al., 1986). Τα παιδιά λειτουργούν καλύτερα σε αρμονικές μονογονεϊκές οικογένειες παρά σε συγκρουσιακές παραδοσιακές οικογένειες με δυο γονείς (Hetherington et al., 1985). Σε πρόσφατη έρευνα των Παπάνη και Ρουμελιώτου (2005) διαπιστώθηκε ότι η διατήρηση σχέσεων και με τους δυο γονείς μετά το διαζύγιο αναπαράγει το συγκρουσιακό πλαίσιο και επιδρά αρνητικά στην αυτοεκτίμηση του παιδιού, σε αντίθεση με περιπτώσεις όπου η διατήρηση καλών σχέσεων και η επικοινωνία με το

γονέα που έχει αναλάβει την επιμέλεια του παιδιού τo ενισχύει συναισθηματικά και προσδίδει ευελιξία στην κοινωνική του προσαρμογή. Υπάρ χουν έρευνες που υποδηλώνουν ότι η καλή σχέση με τον ένα γονέα μπορεί να αντισταθμίσει τις αρνητικές συνέπειες του διαζυγίου (Hetherington et al., 1985). Οι νεότερες έρευνες στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες τονίζουν ιδιαίτερα τη σημασία της ποιότητας της σχέσης τόσο μεταξύ των δύο συζύ γων, όσο και μεταξύ των γονέων και των παιδιών. Σημαντικό πα ράγοντα ενός θετικού οικογενειακού κλίματος αποτελεί η συνεργασία των δύο συζύγων μετά το χωρισμό, ώστε να προσαρμοστούν ευκολότερα όλα τα μέλη της οικογένειας (Χατζηχρήστου, 2009). Οι Hetherington και Kelly (2002), σε μία από τις σημαντικότερες διαχρονικές έρευνες κα τά τη διάρκεια των τριών τελευταίων δεκαετιών με δείγμα 1.400 οικογενειών, βρήκαν ότι τα παιδιά εκτός από αγάπη χρειάζονται μια σταθερή στάση α ντιμετώπισης από τους γονείς τους, ενώ η συνεργασία μεταξύ των γονέ ων διευκολύνει όχι μόνο το δικό τους ρόλο αλλά και την προσαρμογή των παιδιών. Στην ίδια έρευνα φαίνεται ότι τα παιδιά δύο χρόνια μετά το διαζύγιο αρχίζουν να ξεπερνούν τις δυσκολίες, έξι χρόνια μετά το δια ζύγιο η προσαρμογή των παιδιών είναι καλή υπό την προϋπόθεση ότι τους παρέχεται στήριξη και φροντίδα, ενώ στο διάστημα των είκοσι χρόνων μετά το διαζύγιο οι περισσότε ροι άνδρες και γυναίκες έχουν προσαρμοστεί ικανοποιητικά στο νέο τρό πο ζωής και η πλειοψηφία τόσο των γονέων όσο και των παιδιών αντιμε τωπίζουν με επιτυχία τις διάφορες προκλήσεις της ζωής. Μονογονεϊκές οικογένειες: Στην έκθεση των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων του 1989 αναφέρεται ότι μονογονεϊκή οικογένεια είναι αυτή όπου ένας γονέας, χωρίς σύζυγο ή σύντροφο, ζει με ένα τουλάχιστον ανύπαντρο παιδί που είναι εξαρτώμενο από αυτόν και ίσως μαζί με άλλα άτομα (π.χ. τους γονείς του). Με βάση τον ορισμό αυτό, στις εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης και άλλων κρατών για τις μονογονεϊκές οικογένειες, οι μόνοι γονείς αναφέρονται συνήθως ανάλογα με τη συζυγική τους κατάσταση, δηλαδή αν είναι διαζευγμένοι, ανύπαντροι, ή χήροι, με την κατηγορία των διαζευγμένων γονέων να είναι η μεγαλύτερη. στη σύγχρονη εποχή (Κογκίδου, 1995. Χατζηχρήστου, 2009). Στη διεθνή βιβλιογραφία οι όροι που χρησιμοποιούνται για να χαρακτηρίσουν τη μονογονεική οικογένεια είναι: «οικογένεια με ένα γονέα» ή «μονογονεϊκή οικογένεια» («singleparent family» ή «lone-parent family») και «δυαδική μονογονεική οικογένεια» («double single parent-family») (Sager, Brown, Crown, Engel, Rodstein & Walker, 1983) ή «διπυρηνική οικογένεια» («binuclear family») (Ahrons, 1980), όρος που προέκυψε από την προοδευτική αναγνώριση του σημαντικού ρόλου του γονέα που δεν έχει την επιμέλεια των παιδιών μετά το διαζύγιο και αντανακλά την τάση διεθνώς για κοινή επιμέλεια. Η συντριπτική πλειοψηφία των παιδιών σε μονογονεϊκές οικογέ νειες ζει με τη μητέρα («οικογένειες με μόνεςμητέρες» - «single-mother families» ή «motherheaded families») (Χατζηχρήστου, 2009). Μόνες-Διαζευγμένες Μητέρες. Το διαζύγιο συνεπάγεται την παροχή της γονικής μέριμνας συνήθως στον ένα γονέα, τις περισσότερες φορές στη μητέρα, ενώ είναι μία απόφαση που έχει επιπτώσεις σε όλα τα μέλη της οικογένειας και όχι μόνο στους συζύγους. Η ανάγκη εργασίας της διαζευγμένης μητέρας, η οποία δεν αφιερώνει τόσο χρόνο στα παιδιά της όσο έκανε κάποτε, η αλλαγή κατοικίας, η έκθεση των παιδιών στις συγκρούσεις μεταξύ των γονιών τους και η μεταβολή στην οικονομική κατάσταση της οικογένειας (Hetherington et al., 1985), έχουν ως αποτέλεσμα πολλά παιδιά των οποίων οι γονείς χώρισαν να ζουν στη φτώχεια, και τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, να παρουσιάζουν δυσκολίες στην κοινωνική τους ανάπτυξη, αλλά και χαμηλή σχολική επίδοση (Hetherington & Clingempeel, 1992), επειδή συνήθως δεν έχουν αυτοέλεγχο (Guidubaldi, Perry, Cleminshaw, & McLoughlin, 1983). Η Maνis Hetherington (1989) αποδίδει αυτή την έλλειψη αυτοελέγχου σε μια κατάρρευση της γονεϊκής φροντίδας μετά το διαζύγιο. Μετά τη διάλυση ενός γάμου, μια μητέρα γίνεται πιο ασταθής στην επιβολή πειθαρχίας στα παιδιά της. Πιθανόν να μην τους εξηγεί τις πράξεις της ή να μην συζητά με τα παιδιά της, έχει λιγότερες απαιτήσεις από αυτά και δεν επικοινωνεί μαζί τους τόσο συχνά όσο έκανε κάποτε (Hetherington et al., 1985). Γενικά, σχετικά με τις μακροπρόθεσμες επιδράσεις του διαζυγίου στη σχέση γονέων-παιδιών, σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν «τρίτες» μεταβλη τές, όπως η συναισθηματική κατάσταση και ψυχική υγεία της μητέρας, η κοινωνική και οικονομική υποστήριξη που δέχεται, καθώς και ο αριθμός, η ηλικία και το φύλο των παιδιών (Emery, 1999. Hetherington, 1991). Τα ψυχικά αποθέματα του γονιού που έχει αναλάβει την επιμέλεια του παιδιού, δηλαδή το πόσο καλά αντιμετωπίζει το στρες του διαζυγίου, πόσο προστατεύει το παιδί από τις οικογενειακές συγκρούσεις και πόσο του παρέχει αυθεντική γονεϊκή φροντίδα, φαίνεται να συμβάλλουν καθοριστικά στην προσαρμογή ενός παιδιού μετά το διαζύγιο (Amato, 2000. Hetherington & Clingempeel, 1992). Μόνοι-Διαζευγμένοι Πατέρες. Ένα μικρό ποσοστό μόνων-γονέων που αναλαμβάνουν την επιμέλεια των παιδιών είναι άνδρες και πατέρες αγοριών ή συνήθως παιδιών μεγαλύτε ρης ηλικίας (Fletcher, 2002). Σύμφωνα με τον Mendes (1976), οι πατέρες που επιζητούν να αναλάβουν την επιμέλεια των παιδιών ασχολούνται συνήθως περισσότερο μαζί τους και είναι πιο ικα νοί στη φροντίδα τους από ό,τι οι πατέρες στους οποίους ανατίθεται η επιμέλεια των παιδιών από το δικαστήριο είτε επειδή οι μητέρες δεν θέλουν την επιμέλεια είτε διότι δεν θεωρούνται ικανές να την αναλάβουν. Οι προκλήσεις για τους μόνους πατέρες και τις μόνες μητέρες είναι ίδιες και περιλαμβάνουν τις δυσκολίες που απορρέουν από το συνδυασμό των γονεϊκών ευθυνών, την εργασία, τις οικονομικές δυσκολίες (Bray & Hetherington, 1993. Fletcher, 2002), τα προβλήματα εξισορρόπησης του χρόνου με τις πολλές υπο χρεώσεις και καθήκοντα, καθώς επίσης η ανάγκη τους να απο δείξουν στους άλλους ότι είναι ικανοί να φροντίζουν τα παιδιά (Smith & Smith, 1981). Μετά την αρχική μεταβατική περίοδο, οι πατέρες που έχουν την επιμέλεια αναφέρουν ότι έχουν καλύτερες σχέσεις με τα παι διά και ότι αυτά εμφανίζουν λιγότερα προβλήματα (συγκριτικά με τις μητέρες που έχουν την επιμέλεια) (Clarke-Stewart & Hayward, 1996). Σύμφωνα με άλλες αναφορές, οι μόνοι πατέρες πιθανόν να μην επιβλέπουν τις δραστηριότητες των παιδιών τους τόσο καλά όσο οι μόνες μητέρες, γεγονός που συνδέεται με υψηλότερη συχνότητα παραβατικής συμπεριφοράς σε εφήβους μονογονεϊκών οικογενειών με αρχηγό τον πατέρα (Bray & Hetherington, 1993). Γενικά, στο ρόλο του μόνου-γονέα προσαρμόζονται καλύτερα οι πατέρες με εμπιστοσύνη στο νέο τους ρόλο ως μόνοι-γονείς, που δεν αισθάνονται ότι πρέπει να αποδείξουν ότι είναι ικανοί και που έχουν τις γνώσεις και τις ικανότητες να φροντίζουν για τις συναισθηματικές, κοινωνικές και υλικές ανάγκες τόσο των παιδιών τους όσο και των ίδιων (Smith & Smith, 1981). Συμπερασματικά, τόσο στις οικογένειες με επικεφαλής τη μητέρα όσο και σε εκείνες με αρχηγό τον πατέρα, μια αυθεντική γονεϊκή πρακτική που συνδυάζει τις καλές σχέσεις και την ποιοτική επικοινωνία των παιδιών και με τους δύο γονείς, καθώς και την κοινή στάση, συνεργα σία και αλληλοϋποστήριξη των γονέων στη διαπαιδαγώγηση των παι διών αποτελούν τους πλέον καθοριστικούς παράγοντες για τη θετική προσαρμογή των παιδιών στο χωρισμό των γονέων. Η ποιοτική επικοι νωνία των γονέων με τα παιδιά βασίζεται σε στενές σχέσεις με διαφορε τικούς ρόλους, με εκδηλώσεις τρυφερότητας και αγάπης, αλλά και με σταθερά όρια, έλεγχο και επίβλεψη των δραστηριοτήτων των παιδιών, καθώς και με σταθερές προσδοκίες ανάλογα με την ηλικία τους και τις ικανότητές τους (Hetherington & Clingempeel, 1992. Χατζηχρήστου, 2009). Ανασυσταμένες οικογένειες: Αν και οι περισσότεροι γάμοι που καταλήγουν σε διαζύγιο έχουν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μια μονογονεϊκής οικογένειας, η κατάσταση αυτή είναι συνήθως προσωρινή για τους περισσότερους γονείς και τα παιδιά τους. Τα δυο τρίτα των χωρισμένων γονιών ξαναπαντρεύονται μέσα σε πέντε χρόνια, αναγκάζοντας τα παιδιά τους να έρθουν αντιμέτωπα με μια ακόμη μεγάλη αλλαγή στην οικογενειακή τους ζωή, στο σχολείο και στις παρέες τους (Hetherington & Clingempeel, 1992). Η νέα οικογένεια ονομάζεται ανασυσταμένη και αποτελείται από παιδιά (τα ετεροθαλή αδέρφια) που προέρχονται από τους προηγούμενους γάμους της μητέρας ή του πατέρα ή από ερωτικές σχέσεις, τα οποία μεταφέρονται σε μια νέα οικογένεια όταν οι γονείς συζούν ή ξαναπαντρεύοντα (Insabella, 2002). Η προσαρμογή των μελών της οικογένειας στις νέες σχέσεις της ανασυσταμένης οικογένειας εξελίσσεται με τον καιρό και επηρεάζεται από μια ποικιλία παραγόντων. Ανάμεσά τους το φύλο των παιδιών, η ηλικία τους όταν ο γονιός ξαναπαντρεύεται, η ιδιοσυγκρασία τους και η διάρκεια του καινούριου γάμου (Hetherington et al., 1985), η οποία αναφέρεται στις πιθανότητες που έχουν τα παιδιά στις ανασυσταμένες οικογένειες να βιώσουν και ένα δεύτερο διαζύγιο, με αποτέλεσμα όσο περισσότερα διαζύγια βιώνει ένα παιδί, τόσο πιο αρνητικά να επηρεάζεται η ψυχική του υγεία και ισορροπία (Herbert, 1998). Σύμφωνα με αναφορές οι ανασυσταμένες οικογένειες έχουν σημαντικό άγχος με τις αλληλεπιδράσεις μέσα στην οικογένεια (Bray & Hetherington, 1993). Μπορεί να χρειαστούν πέντε ή επτά χρόνια για τη νέα οικογένεια να σταθεροποιηθεί και να αρχίσει να λειτουργεί κανονικά. Σύμφωνα με τη θεωρία των οικογενειακών συστημάτων, η ανασυσταμένη οικογένεια ξεκινάει με ένα αδύναμο οικογενειακό σύστημα. Αντί για ένα υγιές οικογενειακό σύστημα (π.χ. ένα δυνατό, καλά εδραιωμένο συζυγικό δεσμό, δυνατοί δεσμοί και των δυο γονιών με το παιδί, και μικρή εξωτερική επιρροή) οι ανασυσταμένες οικογένειες ξεκινούν τυπικά με μια νέα και σχετικά αδύναμη συζυγική συνεργασία, με μια δυνατή σχέση βιολογικού γονέα-παιδιού, με μια συγκρουόμενη σχέση παιδιού και θετού γονιού και με την εξωτερική εμπλοκή του γονιού που δεν έχει την επιμέλεια του παιδιού. Επιπλέον, τα παιδιά και οι έφηβοι των ανασυσταμένων οικογενειών πρέπει να προσαρμοστούν τώρα στη μικρότερη προσοχή που τους δείχνει ο βιολογικός γονέας, στη γονεϊκότητα του θετού γονιού και στις σχέσεις με τα ετεροθαλή αδέλφια (Hetherington & Clingempeel, 1992, Stright, 2002). Συμπερασματικά, η ποιότητα των οικογενειακών σχέσεων φαίνεται να είναι το κλειδί για την προσαρμογή των παιδιών στην καινούρια οικογένεια που δημιουργείται με το δεύτερο γάμο του γονιού (Hetherington et al., 1985. Stright, 2002). Ομόφυλες οικογένειες: Ένας σημαντικός αριθμός παιδιών με ομοφυλόφιλους γονείς σήμερα είναι εκείνα που αποκτήθηκαν στο πλαίσιο μιας ετερόφυλης σχέσης μεταξύ των βιολογικών γονέων, και των οποίων στη συνέχεια ο πατέρας και/ ή μητέρα συνειδητοποίησαν την ομοφυλοφιλία τους, οπότε είτε ακολούθησε διαζύγιο είτε όχι. Οι ομοφυλόφιλοι γονείς μπορεί να είναι μόνοι ή να έχουν συντρόφους. Αν ο ομοφυλόφιλος σύντροφος έχει επίσης παιδιά τότε δημιουργείται μια νέα οικογένεια που αποτελείται από δυο ομοφυλόφιλους γονείς και τα παιδιά τους (Patterson, 1998). Στην παρούσα εργασία θα περιοριστούμε σε μελέτες που αφορούν τις ομόφυλες οικογένειες με παιδιά που γεννήθηκαν στο πλαίσιο ετερόφυλης σχέσης σε οικογένειες άλλων χωρών, καθώς στην Ελλάδα δεν υπάρχει αυτό το οικογενειακό σχήμα τουλάχιστον προς το παρόν. Η έρευνα για τα παιδιά των ομόφυλων οικογενειών αφορά κυρίως ανησυχίες που έχουν διατυπωθεί σχετικά με την ανάπτυξη της σεξουαλικής τους ταυτότητας, της προσωπικότητάς τους, και γενικά, τις σχέσεις τους με τους άλλους. Η Patterson (1998), κάνοντας αναφορά στους Money και Ehrhardt (1972), αναφέρει ότι η έρευνα για τη σεξουαλική ταυτότητα περιλαμβάνει τρία συστατικά: την ταυτότητα φύλου, την συμπεριφορά του ρόλου του φύλου και τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Η ταυτότητα φύλου αφορά την αυτό-διαπίστωση (self-identification) της ταυτότητας ενός ατόμου ως αρσενικό ή θηλυκό. Η συμπεριφορά του ρόλου του φύλου αφορά το πλαίσιο στο οποίο οι δραστηριότητες και οι ασχολίες ενός ατόμου θεωρούνται από τον πολιτισμό στον οποίο ανήκει ως θηλυκές, αρσενικές, ή και, τα δύο. Ο σεξουαλικός προσανατολισμός αναφέρεται στην επιλογή σεξουαλικών συντρόφων ενός ατόμου (π.χ. ετεροφυλόφιλοι, ομοφυλόφιλοι, ή αμφιφυλόφιλοι). Όσον αφορά την ταυτότητα του φύλου και τη 17

συμπεριφορά του ρόλου του φύλου, σε έρευνα τους οι Green, Mandel, Hotvedt, Gray, και Smith (1986) δεν βρήκαν διαφορές στην ανάπτυξη των παιδιών ομόφυλων οικογενειών ως συνάρτηση του σεξουαλικού προσανατολισμού των γονιών τους. Σχετικά με το σεξουαλικό προσανατολισμό, το τρίτο συστατικό της σεξουαλικής ταυτότητας, έρευνες έδειξαν ότι τα παιδιά που μεγαλώνουν σε ομόφυλες οικογένειες όχι μόνο δεν κινδυνεύουν περισσότερο να γίνουν ομοφυλόφιλοι ως ενήλικες ή να αναπτύξουν ακατάλληλη συμπεριφορά του ρόλου του φύλου σε σχέση με παιδιά ετερόφυλων οικογενειών (Gold, Perrin, Futterman, & Friedman, 1994), αλλά ότι επίσης έχουν καλή προσαρμογή αναφορικά με την ψυχολογική τους υγεία, τις σχέσεις τους και την ταυτότητα της οικογένειάς τους (Tasker & Golombok, 1995). Επομένως, καθοριστικός παράγοντας για το αν τα παιδιά θα γίνουν ομοφυλόφιλοι ή όχι ως ενήλικες φαίνεται να είναι η ποιότητα της γονεϊκότητας κι όχι ο σεξουαλικός προσανατολισμός των γονέων (Greenfeld, 2005). Όσο σαφή και αν είναι αυτά τα αποτελέσματα, πρέπει να αναγνωρισθεί ότι η έρευνα για τη σεξουαλική ταυτότητα ανάμεσα στα παιδιά των ομόφυλων οικογενειών έχει δεχθεί κριτική από πολλές πλευρές. Για παράδειγμα, ο Brown (a. c. in Patterson, 1998) αναφέρει ότι πολλές ομοφυλόφιλες γυναίκες δεν αυτοπροσδιορίζονται ως ομοφυλόφιλες μέχρι την ενήλικη ζωή, γι αυτό οι μελέτες για το σεξουαλικό προσανατολισμό ανάμεσα σε εφήβους μπορεί να θεωρήσουν ως ετεροφυλόφιλα κάποια άτομα που αργότερα στη ζωή τους μπορεί να αυτοπροσδιοριστούν ως ομοφυλόφιλα. Επίσης, ανησυχία έχει προκαλέσει το γεγονός ότι σε πολλές έρευνες οι οποίες συγκρίνουν παιδιά χωρισμένων ετεροφυλόφιλων μητέρων με παιδιά χωρισμένων ομοφυλόφιλων μητέρων, οι ομοφυλόφιλες μητέρες ήταν πιο πιθανό να συζούν με έναν ερωτικό σύντροφο σ αυτές τις περιπτώσεις ο σεξουαλικός προσανατολισμός της μητέρας και η κατάσταση της σχέσης έχουν προκαλέσει σύγχυση. Μέχρι να λυθούν αυτά και άλλα μεθοδολογικά ζητήματα, είναι αλήθεια ότι δεν έχουν διαπιστωθεί σημαντικά προβλήματα στην ανάπτυξη της σεξουαλικής ταυτότητας ανάμεσα στα παιδιά των ομοφυλόφιλων μητέρων (Patterson, 1998). Περαιτέρω, η έρευνα δεν έχει επιβεβαιώσει ανησυχίες που κατά καιρούς εκφράζονται από τα δικαστήρια που αποφασίζουν για την επιμέλεια των παιδιών ομόφυλων οικογενειών και αφορούν πιθανές δυσκολίες στην ανάπτυξη της προσωπικότητας, και πιο συγκεκριμένα, προβλήματα συμπεριφοράς, αυτο-συνείδησης, ηθικής κρίσης και νοημοσύνης (Tasker & Golombok, 1995), ή πιθανό στιγματισμό και δυσκολίες στις σχέσεις με τους συνομηλίκους, (Gold et al., 1994. Green et al., 1986), καθώς και φόβους για σεξουαλική κακοποίηση των παιδιών ομόφυλων οικογενειών (Gold et al., 1994). Συμπερασματικά, τα παιδιά ομόφυλων οικογενειών δεν διαφέρουν από τα παιδιά που μεγαλώνουν σε οικογένειες με ετεροφυλόφιλους γονείς ως προς την ταυτότητα φύλου, τη συμπεριφορά του ρόλου του φύλου, την σεξουαλική προτίμηση, την κοινωνική και συναισθηματική προσαρμογή, το στιγματισμό και τη γνωστική λειτουργία (Anderssen, Amlie, & Ytterøy, 2002). Αντίθετα μάλιστα, η βιβλιογραφία υποστηρίζει την άποψη ότι τα παιδιά των ομόφυλων οικογενειών είναι όχι μόνο φυσιολογικά και υγιή, αλλά υποδηλώνει επίσης ότι ανέχονται και εκτιμούν περισσότερο τη διαφορετικότητα από όσο τα παιδιά των αμιγώς ετερόφυλων οικογενειών και μπορεί να νιώθουν πιο ικανά να αμφισβητήσουν τα στερεότυπα των παραδοσιακών ρόλων του φύλου (Riddle, 1978). Η συμβολη τησ συμβουλευτικhς ΓοΝΕΩΝ στην προληψη της ψυχικης υγειας ΓΟΝΕΩΝ ΚΑΙ παιδιών: Δεδομένων όλων των παραπάνω αλλαγών που αντιμετωπίζει η σύγχρονη οικογένεια, αλλά και μετά την αναγνώριση που έχει η επίδραση της οικογενειακής ζωής στην παιδική ηλικία για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας και της ψυχικής υγείας (Χουρδάκη, 2000, 2001), συνειδητοποιούμε ότι για μια πιο ομαλή προσαρμογή στη νέα οικογένεια που δημιουργείται μετά από ένα διαζύγιο είναι απαραίτητη η συμβουλευτική υποστήριξη του ζευγαριού. Στην Ελλάδα, η συμβουλευτική υποστήριξη γονέων γίνεται κυρίως με τη συμμετοχή τους στις ομάδες Σχολών Γονέων που εισήχθησαν στον ελληνικό χώρο το 1962, με πρω τοβουλία της Μαρίας Χουρδάκη και μέχρι σήμερα, έχουν επιτελέσει και επιτελούν εξαιρετικά σημαντικό έργο στο χώρο της πρωτογενούς πρόληψης. Οι Σχολές Γονέων στη χώρα μας εφαρμόζουν το «Εξελικτικό Σύστημα» της Μαρίας Χουρδάκη, το οποίο βασίζεται στις αρχές της Διεθνούς Ομοσπονδίας για την Εκπαίδευση των Γονέων: α) την ενημέρωση-πληροφόρηση (information) των γονέων σχετικά με τα σύγχρονα δεδο μένα της Εξελικτικής και της Οικογε νειακής Ψυχολογίας και β) τη διαμόρφωση-διαφοροποίηση (formation) της συμπεριφοράς του γονέα, αλλά και όλων των μελών της οικογένειας και διαφοροποιούνται ανά λογα με το ηλικία των παιδιών σε: α) Σχολή Γονέων Βρεφικής- Προσχολικής ηλικίας, β) Σχολή Γονέων Σχολικής ηλικίας και γ) Σχολή Γονέων Εφηβικής ηλικίας (Χουρδάκη, 2000). Σε μικρές ομάδες των 12-15 ατό μων, τις οποίες συντονίζει ειδικός ψυ χικής υγείας και μέσα από τη γνωστή εργασία με ομάδες (group work) που ακολουθείται, οι γονείς οδηγούνται προς τη συνειδητοποίηση του ρόλου τους και σταδιακά και προοδευτικά προς τη διαφοροποίησή τους. Οι συ ναντήσεις γίνονται με εβδομαδιαία ή δεκαπενθήμερη συχνότητα και διαρ κούν 1:30. Η θεματολογία των συναντήσεων είναι ποικίλη και διαμορφώνεται ανά λογα με τα ενδιαφέροντα των γονέων και τις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες της κάθε ομάδας. Κατά τους Cheng Gorman και Balter (1997), οι ομάδες διαζευγμένων γονέων αποτελούν ειδικές ομάδες πρόληψης που συγκροτούνται με σκοπό την αντιμετώπιση επίσης ειδικών θεμάτων που προκύπτουν κυρίως μετά το διαζύγιο από την άσκηση του γονικού ρόλου από τους μόνους γονείς. Η συνάντηση ξεκινά με ολιγόλεπτη εισήγηση θεωρητικού περιεχομένου από τον ειδικό ψυχικής υγείας που συντονίζει την ομάδα και ακολουθεί συζήτηση και αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών της ομάδας. Λίγο πριν από το κλείσιμο ο συντονιστής συνοψίζει τα κύρια σημεία που προέκυψαν από τη συνάντηση και την αλληλεπίδραση των μελών. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με την Παππά (2006) οι στόχοι των προγραμμάτων εκπαίδευσης διαζευγμένων γονέων είναι: (1) Η ψυχοκοινωνική προσαρμογή των γονέων στη νέα πραγματικότητα που δημιουργείται μετά το διαζύγιο. (2) Η ψυχολογική υποστήριξη των γονέων σχετικά με την προ σαρμογή τους στις νέες συνθήκες (π.χ. αλλαγή κατοικίας) και τις πιθανές πρακτικές δυσκολίες (π.χ. οικονομικά προβλήματα). (3) Η αντιμετώπιση των συναισθηματικών δυσκολιών των γο νέων. Το συναισθηματικό διαζύγιο μπορεί να είναι ανεξάρτητο από το νομικό διαζύγιο (Χουρδάκη, 1999) και συνήθως αποτελεί μια επί πονη διαδικασία, την οποία διευκολύνει σε σημαντικό βαθμό η συνδρομή του ειδικού συντονιστή αλλά και η εμπειρία των άλλων με λών της ομάδας. (4) Η ενδυνάμωση της αυτοεκτίμησης και η τόνωση της διεκδικητικότητας των μελών. Οι γονείς που έχουν χωρίσει συνήθως βιώνουν συναισθή ματα άγχους και ανεπάρκειας τόσο όσον αφορά στις σχέσεις τους με το άλλο φύλο όσο και στο γονικό τους ρόλο. (5) Η λήψη αποφάσεων μετά το χωρισμό. Ο σύζυγος/γονέας πρέ πει να αναλάβει μόνος του την ευθύνη λήψης αποφάσεων και για τον ίδιο ως άτομο όσο και για το παιδί/τα παιδιά του. (6) Η βελτίωση της επικοινωνίας ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας, η οποία θα προκύψει από το μοίρασμα των εμπειριών και των συναισθημάτων με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας. Η ομάδα, ως υποστηρικτικό πλαίσιο, θα αποτε λέσει και ένα μέσο κοινωνικής δικτύω σης για τα μέλη της. Η δυσκολία στην επικοινωνία μεταξύ γονέων και παιδιών φαίνεται να παίρνει ανησυχητικές διαστάσεις, αφού πρόσφατα βρέθηκε ότι οι μαθητές αντιμετωπίζουν προβλήματα με τους γονείς τους τα οποία επιλέγουν να μην συζητούν (Μπρούμου, 2008). (7) Η πρόληψη της ψυχικής υγείας των συζύγων/γονέων αλλά και όλων των μελών της οικογένειας. Οι Σχολές Γονέων βοηθούν τους γονείς να προωθήσουν την ποιότητα της σχέσης τους με τον/την πρώην σύζυγο και με το παιδί/τα παιδιά τους. Επίσης, βοηθούν τους γονείς να νιώσουν επαρκείς στην άσκηση του γονικού τους ρόλου και στη διαμόρφωση μιας σαφούς γονικής ταυτότητας, (Χουρδάκη, 1999. Παππά, 2008). Σε έρευνες που διεξήχθησαν στον ελληνικό χώρο και απευθύνονταν σε γονείς μετά το διαζύγιο αναφέ ρουν ότι τα προγράμματα που είχαν δημιουργηθεί με στόχο την ψυχολογική υποστήριξη διαζευγμένων γονέων βοήθησαν τους γο νείς να αυξήσουν το ενδιαφέρον τους για την ανατροφή των παιδιών τους, να νιώθουν πιο ασφαλείς στο ρόλο τους, να διαχειρίζονται το άγχος τους και να ξεπερνούν πιο εύ κολα τυχόν δυσκολίες (Παππά, 2002). Οι ομάδες διαζευγμένων γονέων συμβάλλουν σημαντικά στην ψυχο λογική υποστήριξη όχι μόνο των ίδιων των γονέων αλλά και όλων των με λών της οικογένειας (Παππά, 2006). ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: Η παραπάνω εργασία αποτελεί μια προσπάθεια ανασκόπησης της σχετικής βιβλιογραφίας και έρευνας που έχει διεξαχθεί διεθνώς σχετικά με τις επιπτώσεις που οι μεταβολές στη μορφή της οικογένειας επιφέρουν στην ψυχολογική ανάπτυξη των ίδιων των γονιών και των παιδιών τους. Οι κοινωνικές μεταβολές έχουν αλλάξει την οικογενειακή δομή και έχουν συντελέσει στη διαμόρφωση νέων τύπων οικογένειας, όπως είναι η πυρηνική, η μονογονεϊκή, η,ανασυσταμένη και η ομόφυλη οικογένεια, ενώ η βιβλιογραφία υποστηρίζει ότι δεν είναι ο τύπος της οικογένειας αυτός καθαυτός που δημιουργεί δυσκολίες στους γονείς και στα παιδιά, αλλά ο τρόπος με τον οποίο οι ενήλικες διαχειρίζονται συναισθηματικά τις διάφορες συνθήκες, καθώς και άλλα πρακτικά ή ψυχολογικά ζητήματα που προκύπτουν, παράλληλα με τη διαμόρφωση της νέας οικογένειας. Τέτοιου είδους ζητήματα αφορούν είτε πρακτικές δυσκολίες όπως είναι τα οικονομικά προβλήματα, το άγχος από την διακοπή του συνηθισμένου τρόπου ζωής της οικογένειας, ανεπαρκές υποστηρικτικό δίκτυο, περισσότερες ευθύνες ή ψυχολογικές δυσκολίες όπως είναι τα προβλήματα συμπεριφοράς, η χαμηλή αυτοεκτίμηση στα παιδιά, θλίψη, θυμός, ανασφάλεια και συγκρούσεις μεταξύ των γονέων (Amato, 2000. Block et al., 1986. Παππά, 2006). Σκόπιμο είναι να επισημανθεί ότι κάθε αναφορά στο ρόλο που διαδραματίζει η μορφή της οικογένειας στην γενικότερη ανάπτυξη του παιδιού πρέπει να γίνεται με σεβασμό στη μοναδικότητα της κάθε περίπτωσης, ενώ σε καμία περίπτωση οι δυσκολίες στην ψυχολογική προσαρμογή του παιδιού δεν πρέπει να θεωρούνται ως το μοναδικό αποτέλεσμα της δομής των οικογενειών αυτών. Η επιστημονική έρευνα επισημαίνει ότι τελικά η διαδικασία προσαρμο γής στη νέα οικογένεια που δημιουργείται μετά από το διαζύγιο είναι μια δυναμική πορεία, η έκβαση της οποίας εξαρτά ται από τις επιλογές που κάθε άνθρωπος θα επιλέξει να κάνει κατά τη διάρκεια της πορείας αυτής (Χατζηχρήστου, 2005). Τα συμπεράσματα της παρούσας εργασίας αναδεικνύουν την αναγκαιότητα σχεδιασμού προληπτικών προγραμμάτων που να απευθύνονται σε γονείς, έτσι ώστε να διευκολύνουν τη μετάβαση τους στη νέα κατάστα ση και την προσαρμογή τους και να προωθήσουν στον μέγιστο δυνατό βαθ μό την ποιότητα της σχέσης παιδιών με τους γονείς τους. Πιο συγκεκριμένα, προγράμματα προληπτικής συμβουλευτικής και ψυχολογικής υποστήριξης απευθύνονται και προς τους διαζευγμένους γονείς και μπορούν να λειτουρ γήσουν στα πλαίσια των Σχολών Γονέων (Παππά, 2002). Συχνά, η οικογενειακή κατάσταση των ενηλίκων και των παιδιών αλλάζει αρκετές φορές κατά τη διάρκεια της ζωής τους, οπότε η διαβίωση σε διάφορες μορφές οικογένειας αφορά μια μεταβατική περίοδο. Ο σχεδιασμός σχετικών προγραμμάτων θα συντελέσει στην εξασφάλιση ενός θετικού κλίματος στο επίπεδο των συντροφικών-γονεϊκών σχέσεων και στη δημιουργία ενός ασφαλούς πλαισίου για τα παιδιά που αντιμετωπίζουν αποσταθεροποίηση στο οικογενειακό τους περιβάλλον προάγοντας με αυτόν τον τρόπο την ψυχική υγεία όλων των μελών της οικογενειακής ομάδας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ahrons, C. R. (1980). Joint custody arrangements in the postdivorse family. Journal of Divorce, 3(3), 189-205. Amato, P. R., & Booth, A. (1994). A prospective study of divorce and parent-child Relationships. Journal of Marriage and the Family,58, 356-365. Amato, P. R. (2000). The consequences of divorce for adults 18

and children. Journal of Marriage and the Family, 62, 1269-1287. Anderssen, N., Amlie, C., & Ytterøy, E. A. (2002). Outcomes for children with lesbian or gay parents. A review of studies from 1978 to 2000. Scandinavian Journal of Psychology, 43, 335-351. Block, J. Η., Block, Ι., & Gjerde, Ρ. (1986). The personality of children prior to divorce: Α prospective study. Child Development, 57, 827-840. Clarke-Stewart, K. A., & Hayward, C. (1996). Advantages of father custody and contact for the psychological well-being of school-age children. Journal of Applied Developmental Psychology, 17, 239-270. Γεώργας, Δ., Γκαρή, Α., Χριστακοπούλου, Σ., Μυλωνάς, Κ., & Παπαλόη, Β. (1998). Οικογενειακές σχέσεις των Ελλήνων φοιτητών στο παρόν και στο μέλλον. Βήμα Κοινωνικών Επιστημών, 6, 167-187. Γεώργας, Δ. (2002). Πόσο έχει αλλάξει η ελληνική οικογένεια; Στο Ν. Πολεμικός, Μ. Καΐλα, & Φ. Καλαβάσης (Επιμ. Έκδ.), Εκπαιδευτική, Οικογενειακή και Πολιτική Ψυχοπαθολογία: Αποκλίνουσες διαστάσεις στο χώρο της οικογένειας, τόμος Β (σ. 29-54). Αθήνα: Ατραπός. Cheng Gorman, J., & Balter, L. (1997). Culturally sensitive parent education: A critical review of quantitative research. Review of Educational Research, 67(3), 339-369. Emery, R. F. (1999). Marriage, divorce, and children s adjustment (2nd ed.). Thousand Oaks. CA: Sage. Georgas, J., Berry, J. W., van de Vijver, F. J. R., Kagitcibasi, C., & Poortinga, Y. H. (2006). Families across cultures: A 30-nation psychological study. Cambridge: Cambridge University Press. Gold, M. A., Perrin, E. C., Futterman, D., & Friedman, S. B. (1994). Children of gay or lesbian parents. Pediatrics in Review, 15(9), 354-358. Green, R., Mandel, J. B., Hotvedt, M. E., Gray, J., & Smith, L. (1986). Lesbian mothers and their children: A comparison with solo parent heterosexual mothers and their children. Archives of Sexual Behavior, 7, 175-181. Greenfeld, D. A. (2005). Reproduction in same sex couples: quality of parenting and child development. Current Opinion in Obstetrics & Gynecology, 17(3), 309-312. Guidbaldi, J., Perry, J. D., Cleminshaw, Η. Κ., & McLoughlin, C. S. (1983). The impact of parental divorce on children: Report of the nationwide NASP study. School Psychology Review, 12(3), 300-323. Herbert, M. (1998). Ψυχολογικά προβλήματα παιδικής ηλικίας, τόμος 1β (Ι. Ν. Παρασκευόπουλος Επιμ. Μετάφ., 10η έκδ.). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Hetherington, Ε. Μ., Cox, Μ., & Cox, R. (1985). Long-term effects of divorce and remarriage on the adjustment of children. Journal of the American Acαdemy of Child Psychiatry, 24, 518-530. Hetherington, Ε. Μ. (1989). Coping with family transitions: Winners, losers, and survivors. Child Development, 60, 1-14. Hetherington, Ε. Μ. (1991). Families, lies and videotapes. Journal of Research on Adolescence, 1, 323-348. Hetherington, Ε. Μ., & Clingempeel, W. G. (1992). Coping with marital transitions: A Family Systems Perspective. Monographs of the Society for Research in Child Development, 57(2-3). Insabella, G. M. (2002). Blended Families. In N. Salkind (Ed.), Child Development (p. 64). Machillah Reference, USA. Κογκίδου, Δ. (1995). Μονογονεϊκές οικογένειες. Πραγματικότητα-Προοπτικές-Κοινωνική Πολιτική. Αθήνα: Νέα Σύνορα - Α. Α. Λιβάνη. Mendes, H. A. (1976). Single-fathers. Family coordinator, 25, 439-444. Μπρούμου, Μ. (2008). Ανάγκες Συμβουλευτικής Παιδιών Σχολικής και Εφηβικής Ηλικίας με Προβλήματα Συμπεριφοράς. Επιθεώρηση Συμβουλευτικής και προσανατολισμού, 84-85, 158-172. Παπάνης, Ε., & Ρουμελιώτου, Μ. (2005, Δεκέμβριος). Η αυτοεκτίμηση παιδιών από χωρισμένους γονείς. Η επίδραση του διαζυγίου στην κοινωνική και συναισθηματική τους προσαρμογή. Εισήγηση στο Πανελλήνιο Συνέδριο «Η Ψυχολογία απέναντι στις προ(σ)κλήσεις του σήμερα», Ιωάννινα. Παπαδήμου, Δ. (1999). Κοινωνική και ψυχολογική ανάλυση της οικογένειας: Αποτελέσματα από μια πανελλήνια δημογραφική έρευνα. Ψυχολογία, 6, 165-173. Παππά, Β. (2002). Εκπαίδευση και ψυχολογική υποστήριξη διαζευγμένων γονέων στα πλαίσια των Σχολών Γονέων. Τετράδια Ψυχιατρικής, 78, 81-85. Παππά, Β. (2005). Έφηβοι έγγαμων και διαζευγμένων γονέων και ποιότητα της σχέσης με τους γονείς τους. Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 40, 151-165. Παππά, Β. (2006). Επάγγελμα γονέας. Αθήνα: Καστανιώτη. Παππά, Β. (2008). Γονείς, παιδιά και ΜΜΕ. Ένας οδηγός γονικής συμπεριφοράς. Αθήνα: Καστανιώτης Patterson, C. J. (1998). Family Lives of Lesbians and Gay Men. Elsevier Science Ltd. Πυργιωτάκης, Ι. Ε. (2008). Ελληνική Οικογένεια: Δομή και Λειτουργία - Εξελίξεις και Προοπτικές. Επιστημονική Επετηρίδα της Ψυχολογικής Εταιρείας Βορείου Ελλάδος, 6, 1-33. Riddle, D. Ι. (1978). Relating to children: Gays as role models. Journal of Social Issues, 34, 38-58. Sager, C. J., Brown, H. S., Crown, H., Engel, T., Rodstein, E., & Walker, L. (1983). Treating the remarried family. New York: Brunner/ Mazel. Smith, R. M., & Smith, C. W. (1981). Child-rearing and single-parent fathers. Family Relations, 30, 411-417. Stright, A. D. (2002). Stepfamilies. In N. Salkind (Ed.), Child Development (pp. 386-388). Machillah Reference, USA. Tasker, F., & Golombok, S. (1995). Adults raised as children in lesbian families. American Journal οf Orthopsychiatry, 65, 203-215. Χατζηχρήστου, Χ. (2005). Στηρίζοντας τα παιδιά μετά το χωρισμό των γονέων. Στο Νίλσεν, Μ. (Επιμ.), Απώλειες στη ζωή του Παιδιού (σσ. 47-72). Αθήνα: Μέριμνα. Χατζηχρήστου, Χ. (2009). Ο χωρισμός των γονέων, το διαζύγιο και τα παιδιά (6 η έκδ). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Χουρδάκη, Μ. (1999). Οικογενειακή Ψυχολογία. Αθήνα: Leader Books. Χουρδάκη, Μ. (2000). Σχολές Γονέων (1962-2000). Αθήνα: Σχολές Γονέων. Χουρδάκη, Μ. (2001). «Οι αναντικατάστατοι Παιδαγωγοί. Η εκπαίδευση της οικογένειας. Σχολές Γονέων». Σύγχρονη Εκπαίδευση, 118, 33-39. Research Article INFLUENCE OF PROFESSIONAL TRAINING CULTURE ON REHABILITATION PROCESS Dr. B. Cordella¹, F. Greco² and Prof. M. Grasso³ ¹ M.Sc., Ph.D. Clinical Psychologist, Researcher Member in Staff, Dynamic & Clinical Psychology Dept., Psychology Faculty, University of Roma Sapienza, ITALY ² M.Sc., D.D. Psychologist, ITALY ³ Ph.D. Psychotherapist, Full Professor in Clinical Psychology, Dynamic & Clinical Psychology Dept., Psychology Faculty, University of Roma Sapienza, ITALY Paper presented at the 16 th International A.P.P.A.C. Conference - 2011 ABSTRACT: Introduction & Aims: Rehabilitation context could be the place where to build or improve useful abilities aimed to facilitate visual impaired people reinstatement. The culture of those organizations could facilitate or hinder this process. The aim of this study is to explore professionals culture (physicians, therapists, psychologists) in a well-known italian rehabilitation organization in order to understand in which way each profession represents its relationship with visually impaired clients. Methods: The sample was composed by all professionals of the organization (34). They underwent an in-depth interview, that was taped and integrally transcribed. Texts were analysed with a text analysis software (T-Lab), to perform local culture clusters. Two illustrative variables were considered: profession and time of recruitment. Results: The analysis identifies 4 clusters that show different ways to represent rehabilitation related to specific professions. The process was meant as management, diagnosis, training or advocacy. Anyway all professionals organised the relationship in an asymmetrical way that located the visually impaired client in a powerless position. Conclusion: The asymmetrical relationship between professional and impaired client does not facilitate the possibility to empower the latter. The way each professional organizes the relationship is characteristic and it is tied to a specific training contexts. Acknowledgements: Many thanks to all professionals of the service who shared their views with us. Thanks also to VRS Management Team for supporting this research. INTRODUCTION: It is widely recognized that professionals behavior in an organizational context is influenced by the context its-self (inter alia: Schein, 2010; Carli, Paniccia, 1988). Each context, in fact, has a work organization which facilitates and directs individuals behavior. According to this, this psychological research explores the way professionals (individuals) of a rehabilitation service (organizational context) narrate their work with customers (behavior). Its purpose is to identify areas in need of development in a rehabilitation service to highlight hypothesis aiming to improve the service and suggest a new specific function for psychologists in the rehabilitation process. VISUAL IMPAIRMENT AND REHABILITATION: Rehabilitation of visually impaired adults [VIA] is a challenge for health professionals nowadays. As it has been stated by the Convention on the Rights of Persons with Disabilities of the United Nations [UN] (UN, n.d.; see also Kayess & French, 2008), rehabilitation is a right for those who have long-term physical, mental, intellectual or sensory impairments. Rehabilitation services and programs should enable people with disabilities to attain and maintain maximum independence, full physical, mental, social and vocational ability, and full inclusion and participation in all aspects of life. Therefore, UN suggests that efforts should be made particularly in the areas of health, employment and education. In the last decade the WHO [World Health Organization] and the EU [European Union] try to face visual disability phenomenon promoting initiatives. WHO (n.d.), i.e., is now carrying out a 20 year global project (Vision 2020 - The Right To Sight) to eliminate avoidable blindness. Beside EU promoted a seven year action plan aiming to fight discrimination and promote impaired people reinstatement. In fact inclusion is a central goal of European policy, aiming to enhance active participation of impaired people. Visual impairment [VI] is a significant loss of vision which cannot be corrected by refraction or treatment. It implies that health professionals have to face a process in which medical intervention is limited. VIA experience a wide range of behavioural restrictions that result in loss of independence often associated with a loss of social and economical status for blind people and for their families as well (World Health Organization, n.d.; Rahi, Cumberland & Peckham, 2009; Nyman, Gosney & Victor, 2010; Perruccio, Badley & Trope, 2010). In Italy over 300000 people are legally blind and the cost of disability benefits for VIA unemployment is estimated at 9 billion euros (ISTAT, 2010). Nevertheless this cost rises up to 36 billion euros considering the loss of productivity due to high rate of unemployment (UN, n.d.; Bell, 2010), which shifts the cost of visual impairment from 0.6 % to 3% of GDP (Gross Domestic Product). In fact, people with sensory disabilities are five times more likely to be unemployed than others in Italy. Vision Rehabilitation Services [VRS] aim to facilitate reinstatement. They address the restrictions posed by VI so to enhance independence and facilitate competitive employment. Thus indirectly they improve blind status and reduce costs of VI for the 19

country. That is why effectiveness is not only morally valuable, but it has also social and economical implications providing VIA with the ability to be independent in everyday life. Unfortunately, there is currently no consensus regarding which particular approach to vision rehabilitation is considered to be of higher quality. In fact recent studies have suggested that enhanced, comprehensive VRS do not improve quality of life significantly more than standard optometric care or have a modest impact on quality of life (Hinds, Sinclair, Park et al., 2003; de Boer, Twisk, Moll et al., 2006; Lamoureux, Pallant, Pesudovs et al., 2007). A new Paradigm: Different models of VRS exist and vary widely in intensity, although the majorities involve provision of aids, devices and training to enhance use of residual abilities. Besides, a few recent studies suggest that taking responsibility for managing their own conditions with support and advice from health care professionals, is an important factor in the rehabilitation process for patients with chronic conditions (Holman & Lorig, 2000; Bodenheimer, Lorig, Holman et al., 2002; Girdler, Boldy, Dhaliwal et al., 2010). This is different from the professional teaching particular solutions or making changes to the patient s home environment. Hence to assume an active role in the process VIA need to be motivated. This new paradigm in health care aims to provide the patient with skills and resources to manage the practical, social and emotional consequences of their visual impairment and to seek specialist support when needed. Nevertheless the extent to which vision rehabilitation is provided in this manner will vary on the culture of the rehabilitation organisation and the approach of each rehabilitation worker (Rees, Saw, Lamoureux et al., 2007). The Research: Objective: As it has been pointed out in the introduction, individuals work is influenced by the organizational context. It implies that every organizational context defines its own culture and, therefore, the set of representations, which guides individuals work. Hence the culture of the rehabilitation organization sets a particular representation that professionals have of their impaired patients determining their attitudes and practices toward them (Moscovici, 1984; Carli, 1990) and therefore affecting working alliance effectiveness. Representations are built in social, training and working contexts. In a specific VRS the interaction between professionals develop a particular representation of VIA that facilitates or hinders professional ability to motivate their patient to assume an active role in the process. Therefore the purpose of this pilot study is to explore which representation of VIA characterizes professionals of a VRS in order to (a): describe which elements characterize their interpretation of their 20 professional function,(b): explore whether the representation of the impaired patient hinders or facilitates the assumption of an active role by the patient in the rehabilitation process, (c): identify areas in need of development to improve the service. Materials and Methods: While quantitative tools are available to measure the extent of a process, a qualitative approach better captures the essence of the rehabilitation process and factors that influence its course that may not be revealed by available quantitative tools (Cunningham, Felland, Ginsburg et al., 2011; Weiner, Amick, Lund et al.,2011). Although some studies address practitioners cultural belief (Sekimoto, Imanaka, Kitano et al., 2006) there are few studies on VRS and they often look at it from the patient s point of view (Sharts-Hopko, Smeltzer, Ott et al., 2010). For this reason, we chose to use qualitative methodology. Recruitment and data collection: Ethical approval was received from the Italian Regional VRS. It was created in 1987 from the fusion of two private agencies for blind people that work in the field since the second half of the XIX century. Today it is part of the Public Health Service and serves the centre and south areas of the country. It offers many services including rehabilitation for blind and visually impaired people of all ages. Participants were recruited from professionals that work in this service. All of them accepted to participate (table 1). They provided informed consent and profession was registered. In-depth face to face interviews were conducted by a trained researcher using an open-ended question: could you tell me about your professional experience of rehabilitation of visually impaired people in this Centre? to elicit participants views. Data collection was performed in a quiet room of the centre where interviewer supported participants talk not suggesting any other word than those proposed by the interviewed and the stimulus (question). Table 1: Professionals of Regional VRS Profession N Logotherapists 2 Music Therapist 1 Neuropsychiatrists 4 Nurses 2 Occupational Therapist 1 Ophthalmologist 1 Optometrists 2 Physiotherapist 1 Psychiatrist 1 Psychologists 2 Psychomotricity Therapists 3 Social Worker 1 Tutors 3 Tyflolo-Therapists 10 Total 34 figure 1 Data Analysis: Audiotaped interviews were integrally transcribed and transcriptions underwent a text analysis performed with a computer software package, T-Lab (figure 1) (Lancia, 2004). T-lab performed a correspondence analysis and a cluster analysis to identify groups of lemmas having high within and between cluster variance. This analysis aims to identify revealing words that characterize the way professionals represent their professional function, their impaired patients and the rehabilitation process. Because of the variety of profession present in the service professionals were collected in four groups depending on the training context: physicians, paramedical, psycho-social workers, vision rehabilitation professionals [VRP] (table 2). Then clusters distribution was determined for every group (figure 2 and 3). figure 2 figure 3