ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΕΚΤΟΣ ΤΙΜΗΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΟΠΟΙΟΥΣ ΕΞΑΡΤΑΤΑΙ Η ΥΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΗΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΛΑΧΑΝΟΚΟΜΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΛΕΝΗ ΜΠΙΣΤΟΛΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ : ΑΣΗΜΑΚΗΣ ΨΥΧΟΥΔΑΚΗΣ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή συντάχθηκε στα πλαίσια του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών του τομέα Αγροτικής Οικονομίας της Γεωπονικής σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ως περιοχή μελέτης ορίστηκε η ευρύτερη περιοχή της Κρήτης και συγκεκριμένα περιοχές όπου η καλλιέργεια κηπευτικών κυριαρχεί στον αγροτικό τομέα. Επιβλέπων καθηγητής αυτής της μεταπτυχιακής διατριβής είναι ο κ. Ασημάκης Ψυχουδάκης. Για την εξαγωγή των αποτελεσμάτων, εκτός από την περιγραφική ανάλυση του ερωτηματολογίου, πραγματοποιήθηκε και η εκτίμηση τριών υποδειγμάτων Logit. Ο σχεδιασμός και η διεξαγωγή της έρευνας, η ανάλυση των στοιχείων όπως και η σύνταξη της διατριβής έγιναν από τη φοιτήτρια μεταπτυχιακού κ. Ελένη Μπίστολα, με τη βοήθεια του κ. Ψυχουδάκη, του υποψήφιου διδάκτορα κ. Αθανάσιο Ράγκο καθώς και των γεωπόνων της εταιρείας «Χαραντώνης» 1

2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Με την ολοκλήρωση της μεταπτυχιακής μου διατριβής, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον επιβλέποντα μου κ. Ασημάκη Ψυχουδάκη, Καθηγητή, για την πολύτιμη βοήθεια του. Ο κ. Ψυχουδάκης μου παρείχε χρήσιμες συμβουλές, ηθική και τεχνική υποστήριξη σε όλα τα στάδια της σύνταξής της διατριβής μου. Χωρίς το ενδιαφέρον και την καθοδήγησή του θα ήταν αδύνατη η ολοκλήρωση της έρευνάς μου. Θα ήθελα επίσης να τον ευχαριστήσω για όλες τις ευκαιρίες που μου παρείχε να διευρύνω το επιστημονικό μου πεδίο και να αποκτήσω ερευνητικές εμπειρίες στη διάρκεια των δυόμισι ετών της ως τώρα συνεργασίας μας. Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον κ. Ευάγγελο Παπαναγιώτου, Καθηγητή και στον κ. Κωνσταντίνο Μάττα, Καθηγητή, οι οποίοι μαζί με τον επιβλέποντα αποτέλεσαν την Τριμελή Εξεταστική Επιτροπή της μεταπτυχιακής μου διατριβής. Οι παρατηρήσεις τους ήταν χρήσιμες για την ολοκλήρωση της εργασίας μου. Στη διεξαγωγή της έρευνας μου βοήθησαν οι γεωπόνοι της εταιρείας «Χαραντώνης» κ. Μανώλης Χαβρές και κ. Βασίλειος Γεωργούσης καθώς και από το φορέα πιστοποίησης στην Ιεράπετρα «Κύρβας» την κα. Μαριάνα Παπαδάκη. Θέλω να τους ευχαριστήσω για τη συνεργασία τους και την παροχή όλων των πληροφοριών που ήταν απαραίτητες για την ολοκλήρωση της έρευνάς μου. Ελένη Μπίστολα 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ 5 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο ΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΜΕ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ 11 ΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ 11 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ 12 ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ 13 ΒΑΣΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ 15 ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΤΗΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ 17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ 20 ΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑ 20 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ 20 ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑ 21 ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΝΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΑΓΡΟΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗΣ ΑΛΥΣΙΔΑΣ 21 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ 22 ΤΟ ΠΡΟΤΥΠΟ AGRO 2.1 23 ΤΟ ΠΡΟΤΥΠΟ AGRO 2.2. Η ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗΣ 25 ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ 26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΩΝ ΚΗΠΕΥΤΙΚΩΝ 28 ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ-ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ 28 ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΗΠΕΥΤΙΚΩΝ 28 ΔΗΜΟΠΡΑΤΗΣΗ-ΕΜΠΟΡΙΑ 29 ΜΕΤΑΣΥΛΛΕΚΤΙΚΟΙ ΧΕΙΡΙΣΜΟΙ 31 ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ-ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ 32 ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ 32 3

ΣΥΝ/ΜΟΙ-ΟΜΑΔΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΩΝ-ΔΙΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ 33 ΣΗΜΑ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ 34 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΓΕΩΠΟΝΟΥ 35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 36 ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΚΗΠΕΥΤΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ 36 Η ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΗΜΕΡΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ 36 Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΚΗΠΕΥΤΙΚΩΝ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΛΑΣΙΘΙΟΥ 37 ΡΕΘΥΜΝΟ 38 Η ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΧΑΝΙΩΝ 40 ΟΜΑΔΑ ΠΑΡΑΓΩΓΩΝ ΚΗΠΕΥΤΙΚΩΝ ΚΟΥΝΤΟΥΡΑΣ 42 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ 44 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΩΝ 44 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΟΥ ΚΑΙ Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ 44 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 45 ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΕΡΕΥΝΑΣ 46 ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ 46 ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΓΕΝΟΥΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ο ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 47 ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ 47 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΓΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΟΥΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΛΑΧΑΝΟΚΟΜΙΑΣ 49 ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗΣ 50 ΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΡΩΤΩΜΕΝΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 51 ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ 51 ΛΟΓΟΙ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΣΑΝ ΣΤΗΝ ΑΠΟΦΑΣΗ ΓΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΛΑΧΑΝΟΚΟΜΙΑΣ 51 ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ LOGIT 53 ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΟΣ 53 ΕΚΤΙΜΗΣΗ LOGIT ΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΩΝ 55 ΠΡΩΤΟ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ 56 ΔΕΥΤΕΡΟ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ 57 ΤΡΙΤΟ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ 59 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Ο ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 60 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 62 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 65 4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ 1. ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΩΝ ΣΕ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΑΚΕΣ ΚΑΙ ΥΠΑΙΘΡΙΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΤΟ Ν.ΡΕΘΥΜΝΟΥ. ΠΙΝΑΚΑΣ 2. ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΔΟΣΕΙΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΣΤΟ Ν. ΡΕΘΥΜΝΟΥ. ΠΙΝΑΚΑΣ 3. ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΣΤΟ Ν. ΡΕΘΥΜΝΟΥ. ΠΙΝΑΚΑΣ 4. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΚΗΠΕΥΤΙΚΩΝ ΣΤΟ Ν. ΧΑΝΙΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ 5. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 6. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ 7. ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 8. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΣΥΜΒΑΛΛΟΥΝ ΣΤΗΝ ΥΙΟΘΕΤΗΣΗ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΛΑΧΑΝΟΚΟΜΙΑΣ. ΠΙΝΑΚΑΣ 9. ΠΡΩΤΟ LOGIT ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΠΙΝΑΚΑΣ 10. ΔΕΥΤΕΡΟ LOGIT ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΠΙΝΑΚΑΣ 11. ΤΡΙΤΟ LOGIT ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ 5

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Τα τελευταία χρόνια η ανάγκη για κατανάλωση αγροτικών προϊόντων που διακρίνονται για την ασφάλεια και την ποιότητα τους είναι ιδιαίτερα έντονη. Οι καταναλωτές απαιτούν, από όλους τους εμπλεκόμενους στη διατροφική αλυσίδα, την εφαρμογή όσο τον δυνατόν υψηλών ποιοτικών προτύπων, έτσι ώστε να διασφαλιστεί η ασφάλεια, η υγιεινή και η θρεπτικότητα των παραγόμενων αγροτικών προϊόντων. Η Ε.Ε. επίσης, με την τελευταία τροποποίηση της ΚΑΠ δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην ικανοποίηση των προσδοκιών των καταναλωτών όσον αφορά στην ποιότητα και την ασφάλεια των παραγόμενων προϊόντων, στην καλή μεταχείριση των ζώων και στην προστασία του περιβάλλοντος. Η εφαρμογή Συστημάτων Ποιότητας άρρηκτα συνδεδεμένων με τα επιστημονικά δεδομένα, την έρευνα, τις ανάγκες της αγοράς, τις φιλοπεριβαλλοντικές πρακτικές και τις ανάγκες των καταναλωτών, μπορούν να είναι σε θέση να ικανοποιήσουν τα κελεύσματα της εποχής. Στη συγκεκριμένη εργασία εξετάζονται οι παράγοντες εκτός της τιμής από τους οποίους εξαρτάται η υιοθέτηση της ολοκληρωμένης και βιολογικής λαχανοκομίας στην ευρύτερη περιοχή της Κρήτης. Η χρησιμοποιούμενη μεθοδολογία περιλαμβάνει την προσέγγιση των πραγματικών λόγων που ωθούν στην αλλαγή του τρόπου καλλιέργειας (από τη συμβατική στην πιστοποιημένη) μέσω των στάσεων των παραγωγών και των συνθηκών που επικρατούν στον τομέα των κηπευτικών τόσο στο στάδιο της παραγωγής όσο και σε αυτό της εμπορίας. Εργαλείο της έρευνας είναι κατάλληλο ερωτηματολόγιο που περιλαμβάνει την περιγραφή των γεωργικών εκμεταλλεύσεων και των καλλιεργειών στην κάθε περιοχή, τις απόψεις των ερωτώμενων για τις εναλλακτικές μορφές γεωργίας και την πιστοποίηση των αγροτικών προϊόντων, την στάση τους απέναντι στο περιβάλλον και τα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά τους. Η στατιστική ανάλυση περιλαμβάνει τον προσδιορισμό τον παραγόντων που επηρεάζουν στην υιοθέτηση της βιολογικής και ολοκληρωμένης λαχανοκομίας με την περιγραφική ανάλυση του ερωτηματολογίου και την εκτίμηση τριών logit υποδειγμάτων όπου το τρίτο προέρχεται ύστερα από εκτίμηση των δύο προηγούμενων. Η εξαρτημένη μεταβλητή και στα τρία, είναι ίδια και αφορά την κατηγορία καλλιέργειας (συμβατική ή πιστοποιημένη). Διαφέρουν στις ανεξάρτητες μεταβλητές που σχετίζονται με τα κοινωνικά χαρακτηριστικά των 6

ερωτώμενων, χαρακτηριστικά των εκμεταλλεύσεων και την υπάρχουσα κατάσταση στην περιοχή. Τα αποτελέσματα της έρευνας φανερώνουν πως ο περιορισμός της μόλυνσης του περιβάλλοντος, η μειωμένη χρήση φυτοπροστατευτικών ουσιών και ο περιορισμός του κινδύνου για την υγεία, είναι οι βασικότεροι παράγοντες από τους οποίους εξαρτάται η υιοθέτηση της ολοκληρωμένης και βιολογικής γεωργίας στην Κρήτη. 7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η άσκηση της γεωργίας τα τελευταία χρόνια γίνεται με τη μορφή της συμβατικής γεωργίας χρησιμοποιώντας βελτιωμένες ποικιλίες, υψηλές ποσότητες φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων και σε πολλές περιπτώσεις γίνεται αλόγιστη χρήση των φυσικών πόρων. Η Ε.Ε. επίσης, μέχρι πρότινος ενθάρρυνε την ποσοτική παραγωγή αγροτικών προϊόντων δίνοντας υψηλές επιδοτήσεις στους παραγωγούς, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν μια σειρά από προβλήματα που σήμερα καλούνται να επιλυθούν. Τα αποτελέσματα της συμβατικής γεωργίας είναι σήμερα εμφανή και εστιάζονται στη μείωση της παραγωγικότητας των εδαφών, στην καταστροφή της άγριας ζωής, στην εμφάνιση τοξικών καταλοίπων στα υπόγεια ύδατα και αγροχημικών υπολειμμάτων στα αγροτικά προϊόντα καθώς και στην επιβάρυνση της υγείας των παραγωγών που ασχολούνται με τη γεωργία. Μετά την εμφάνιση των διατροφικών κρίσεων (διοξίνες στα πτηνά, χρήση ορμονών για την πάχυνση των ζώων και απαγορευμένα αντιβιοτικά, αφθώδης πυρετός, νόσος τρελών αγελάδων κλπ.), καθίσταται επιτακτική η ανάγκη ασφαλούς και υγιεινής παραγωγής αγροτικών προϊόντων και τροφίμων σε όλα τα στάδια παραγωγής. Η Ε.Ε. μετά από την τελευταία αναθεώρηση της ΚΑΠ, ενθαρρύνει πλέον τους αγρότες να παράγουν γεωργικά προϊόντα υψηλής ποιότητας δίνοντας έμφαση στην ικανοποίηση των προσδοκιών των καταναλωτών, ακολουθώντας γεωργικές πρακτικές που θα σέβονται το περιβάλλον. Κατά συνέπεια η εφαρμογή εναλλακτικών και καινοτόμων μορφών γεωργίας, όπως είναι η παραγωγή πιστοποιημένων προϊόντων ποιότητας σύμφωνα με τις αρχές της ορθής γεωργικής πρακτικής της βιολογικής παραγωγής και της ολοκληρωμένης διαχείρισης καλλιεργειών, αποτελούν μία από τις βασικότερες επιδιώξεις της Ε.Ε. για την παραγωγή ανταγωνιστικών προϊόντων στις διεθνείς αγορές. Όλα τα παραπάνω σύμφωνα με την Ε.Ε., μπορούν να αποτελέσουν σημαντικούς λόγους και κίνητρα για να στραφούν οι παραγωγοί σε αυτές τις μορφές καλλιέργειας. Βέβαια σε κάποιες περιοχές εφαρμόζεται βιολογική και ολοκληρωμένη καλλιέργεια αρκετά χρόνια προτού γίνει επιτακτική ανάγκη η εφαρμογή της. Κατά κύριο λόγο όμως οι παράγοντες που οδήγησαν σε αυτού του είδους τις καλλιέργειες είναι διαχρονικοί απλά υιοθετήθηκαν προτού ενταθούν τα προβλήματα από τους πιο συνειδητοποιημένους παραγωγούς. 8

Η εργασία αυτή έχει σκοπό να προσδιορίσει τους παράγοντες εκτός της τιμής που επιδρούν στην υιοθέτηση της βιολογικής και ολοκληρωμένης λαχανοκομίας. Συγκεκριμένα η έρευνα έγινε στην Κρήτη όπου εδώ και αρκετά χρόνια εφαρμόζονται οι παραπάνω εναλλακτικές μορφές γεωργίας και συνεχίζουν με αυξανόμενους ρυθμούς. Η αναγνώριση των παραγόντων γίνεται με δύο τρόπους. Ο πρώτος αφορά την περιγραφική ανάλυση με ερωτηματολόγιο όπου από κάποιες ερωτήσεις προκύπτουν οι πιο σημαντικοί παράγοντες που οδήγησαν τους παραγωγούς κηπευτικών να στραφούν στην ολοκληρωμένη και βιολογική λαχανοκομία. Αυτοί οι παράγοντες επομένως αφορούν τους παραγωγούς που ήδη εφαρμόζουν πιστοποιημένη λαχανοκομία. Επίσης γίνεται περιγραφική ανάλυση των απαντήσεων σε ερώτηση για τους παράγοντες, οι οποίοι παρατίθενται σε πενταμερή κλίμακα που περιλαμβάνει διαβαθμίσεις σχετικές με τη σπουδαιότητα του κάθε παράγοντα και κατά κάποιο τρόπο το βαθμό συμμετοχής τους στην απόφαση των παραγωγών να στραφούν στην πιστοποίηση. Έτσι με αυτόν τον τρόπο προκύπτουν οι πιο σημαντικοί παράγοντες. Στη συνέχεια με το δεύτερο τρόπο, εκτιμούνται τρία υποδείγματα logit τα οποία περιλαμβάνουν την εξαρτημένη μεταβλητή και τις ανεξάρτητες. Εξετάζεται με αυτόν τον τρόπο κατά πόσο και ποιες από τις ανεξάρτητες μεταβλητές επηρεάζουν την εξαρτημένη όπου στην συγκεκριμένη εργασία είναι η κατηγορία καλλιέργειας (συμβατική ή πιστοποιημένη). Με αυτόν τον τρόπο, προκύπτουν παράγοντες που σχετίζονται με τα χαρακτηριστικά των ερωτώμενων καθώς και τα χαρακτηριστικά των εκμεταλλεύσεων τους. Η μέθοδος αυτή προτιμάται γιατί τα αποτελέσματα της ανάλυσης ερμηνεύονται εύκολα. Η παρούσα εργασία περιλαμβάνει επτά κεφάλαια από τα οποία το πρώτο είναι η εισαγωγή. Το δεύτερο είναι η περιγραφή των συστημάτων καλλιέργειας που επικρατούν της συμβατικής, ολοκληρωμένης και βιολογικής. Αναφέρονται τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της κάθε μορφής καθώς και οι προϋποθέσεις εφαρμογής τους. Ειδική αναφορά γίνεται για τη βιολογική γεωργία, τους βασικούς στόχους της και τις διαφορές που παρουσιάζει με την ολοκληρωμένη διαχείριση. Στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφεται το σύστημα πιστοποίησης στον αγροτικό τομέα. Επισημαίνεται ο ρόλος του καταναλωτή καθώς και τα βασικότερα στοιχεία που οδήγησαν στην ανάγκη για ποιοτικά γεωργικά προϊόντα. Ακολουθεί η παρουσίαση των βασικότερων προτύπων πιστοποίησης και των παραγόντων που καθιστούν την πιστοποίηση αναγκαία. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με τις προοπτικές του συστήματος 9

πιστοποίησης για τη βελτίωση του και την εξάλειψη των προβλημάτων που αντιμετωπίζει καθώς βρίσκεται ακόμα σε στάδιο διαμόρφωσης. Στο τέταρτο κεφάλαιο περιγράφεται η κατάσταση στον τομέα των κηπευτικών στην Κρήτη και στην Ελλάδα γενικότερα. Επισημαίνονται τα προβλήματα και περιγράφεται αναλυτικά σε κάθε νομό η υφιστάμενη κατάσταση, τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι παραγωγοί, τις στρατηγικές που ακολουθούν καθώς και τους ρυθμούς ανάπτυξης στις εναλλακτικές μορφές γεωργίας. Στο πέμπτο κεφάλαιο περιγράφονται ο σχεδιασμός και η συνθήκες διεξαγωγής της συγκεκριμένης έρευνας. Γίνεται εκτενής αναφορά στη διαμόρφωση του σχετικού ερωτηματολογίου, στη δειγματοληψία και στη συλλογή των στοιχείων. Το έκτο κεφάλαιο περιλαμβάνει τα αποτελέσματα της έρευνας. Αυτά διακρίνονται στην παρουσίαση των απόψεων και των στάσεων των ερωτώμενων όπως καταγράφηκαν από αντίστοιχες ερωτήσεις και στον προσδιορισμό των παραγόντων που επιδρούν στην υιοθέτηση της βιολογικής και ολοκληρωμένης λαχανοκομίας. Τα τελευταία στηρίζονται στην περιγραφική ανάλυση και στην εκτίμηση logit υποδειγμάτων όπου εξάρτημένη μεταβλητή είναι η κατηγορία καλλιέργειας κηπευτικών και ανεξάρτητες μεταβλητές τα κοινωνικά χαρακτηριστικά των ερωτώμενων και τα χαρακτηριστικά των εκμεταλλεύσεων τους ενώ τα αποτελέσματα σχολιάζονται και αιτιολογούνται Το έβδομο κεφάλαιο περιλαμβάνει τα συμπεράσματα της έρευνας. 10

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο ΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΜΕ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ Η συμβατική γεωργία, αποτελεί την κυριότερη μορφή άσκησης της γεωργίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Κύριος στόχος της είναι η αύξηση της γεωργικής παραγωγής και της βελτίωσης της ποιότητας των προϊόντων που παράγει. Σ αυτή τη μορφή άσκησης της γεωργίας ( κλασική χημική γεωργία ), οι εισροές σε ενέργεια και ύλη είναι σχεδόν ανεξέλεγκτες ποιοτικά και ποσοτικά. Για την υλοποίηση της αύξησης της παραγωγής δεν λαμβάνεται υπόψη κανένας περιορισμός στις απαιτήσεις στις εισροές, αρκεί το τελικό οικονομικό αποτέλεσμα να είναι θετικό. Έχει υπολογισθεί, κατά την έναρξη της εφαρμογής της χημικής συμβατικής γεωργίας, ότι για τον διπλασιασμό της παραγόμενης ποσότητας προϊόντων χρειάσθηκε ο δεκαπλασιασμός των απαιτούμενων εισροών και κατά κύριο λόγο των χημικών μέσων (ανόργανα λιπάσματα και φυτοφάρμακα) (Γαλανάκη, 2005). Αυτή όμως η σπατάλη εισροών στην συμβατική γεωργία δημιούργησε ποικίλα και σοβαρότατα προβλήματα μερικά από τα οποία συνοψίζονται παρακάτω: Υποβάθμιση των συντελεστών της παραγωγής όπως είναι το έδαφος και το νερό. Η υπερεκμετάλλευση των αγροσυστημάτων στη συμβατική γεωργία έχει οδηγήσει στη διάβρωση των εδαφών και στην ρύπανση των υπόγειων και επιφανειακών υδάτων με τα κατάλοιπα από τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα και λιπάσματα. Σημαντικότατο πρόβλημα αποτελούν τα αζωτούχα λιπάσματα τα οποία έχουν επιβαρύνει τα εδάφη και τα νερά με νιτρικά άλατα τα οποία είναι επικίνδυνα για την υγεία. Δημιουργία κινδύνων για την ανθρώπινη υγεία, από την χρήση των τοξικών φυτοφαρμάκων (για τους παραγωγούς) και από την ύπαρξη τοξικών υπολειμμάτων στα τρόφιμα (για τους καταναλωτές). 11

Διαταραχή της φυσικής ισορροπίας στα αγροσυστήματα με την καταστροφή των ωφέλιμων βιολογικών ειδών και με την ανάπτυξη ανθεκτικότητας των επιβλαβών ειδών. Εξάντληση των φυσικών και ενεργειακών πόρων (π.χ. νερό, πρώτες ύλες για την παραγωγή λιπασμάτων και εφοδίων, ορυκτά καύσιμα κ.α.). Οι πηγές από τις οποίες προέρχονται όλες οι εισροές της γεωργίας δεν είναι ανεξάντλητες. Εκτός από την ηλιακή ενέργεια όλες οι άλλες εισροές σε ενέργεια και ύλη είτε κοστίζουν είτε είναι πεπερασμένες. Υπάρχουν σοβαρότατες ενδείξεις ότι τα νιτρικά ιόντα ( ΝΟ - 3 ) στον οργανισμό του ανθρώπου ανάγονται σε νιτρώδη (ΝΟ - 2) και στη συνέχεια σε νιτροζαμίνες οι οποίες θεωρούνται καρκινογόνες. Ο άνθρωπος μπορεί να προσλάβει στον οργανισμό του νιτρικά ιόντα είτε από την κατανάλωση νερού το οποίο περιέχει νιτρικά και νιτρώδη ιόντα λόγω μόλυνσης των υδροφόρων οριζόντων, είτε από την κατανάλωση φυλλωδών λαχανικών (μαρούλι, σπανάκι κ.α.) τα οποία έχουν την τάση να συσσωρεύουν στα χυμοτόπια τους νιτρικά ιόντα, ιδιαίτερα όταν λιπαίνονται υπερβολικά με αζωτούχα λιπάσματα. ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ (ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΓΕΩΡΓΙΑ). Σε αυτή την μορφή άσκησης της γεωργίας και αντίθετα με την συμβατική γεωργία, γίνεται συνδυασμένη χρησιμοποίηση βιολογικών, καλλιεργητικών αλλά και χημικών μεθόδων για την καλλιέργεια των φυτών και για την καταπολέμηση των ασθενειών και των εχθρών τους (Προφήτου 2002). Ο στόχος της ολοκληρωμένης γεωργίας είναι κυρίως η παραγωγή προϊόντων χωρίς υπολείμματα τοξικών ουσιών και παράλληλα δίνεται μεγάλη σημασία στην ελαχιστοποίηση της ρύπανσης των οικοσυστημάτων και της υποβάθμισης των φυσικών πόρων, από λιπάσματα, γεωργικά φάρμακα και άλλες ανεπιθύμητες ουσίες και υποπροϊόντα. Σε αυτή την εναλλακτική μορφή άσκησης της γεωργίας ο περιορισμός των εισροών δεν αποτελεί πρωταρχικό στόχο αλλά απλά βασίζεται κυρίως στον περιορισμό των εισροών υπό μορφή φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων, τα οποία επιβαρύνουν με υπολείμματα το περιβάλλον και τα παραγόμενα προϊόντα, με την χρήση και εφαρμογή άλλων εισροών υπό την μορφή εναλλακτικών τεχνικών και προηγμένης τεχνολογίας 12

χημικών φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων με μικρή επιβάρυνση στο περιβάλλον και τα παραγόμενα προϊόντα. Είναι σαφές ότι και σ' αυτή την μορφή άσκησης της γεωργίας οι εισροές μέσα στα αγροσυστήματα στα οποία εφαρμόζεται, εξακολουθούν να είναι μεγάλες παρά το γεγονός ότι δίνεται μεγάλη σημασία στον σεβασμό του περιβάλλοντος και της υγείας του ανθρώπου από τους κινδύνους που διογκώνει η συμβατική γεωργία. Κατά συνέπεια δεν μπορούμε να πούμε ότι η ολοκληρωμένη άσκηση της γεωργίας συμβάλλει σημαντικά στην αειφόρο ανάπτυξη αφού αφήνει πάντα το περιθώριο για ποικίλες εισροές που σκοπό έχουν την εντατικοποίηση και την εξειδίκευση των καλλιεργειών, αρκεί αυτές οι εισροές να είναι φιλικές προς τον άνθρωπο και κατά δεύτερο λόγω στο περιβάλλον (Πολυράκης, 2003). Γίνεται αντιληπτό λοιπόν ότι η γεωργική εκμετάλλευση μέσω της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Γεωργικών Προϊόντων (Ο.Δ.Γ.Π.), υποβάλλεται πλέον σε μια συνολική θεώρηση σε όλες τις δραστηριότητές της και σε όλα τα χαρακτηριστικά της. Θα πρέπει να σημειωθεί τέλος, ότι η Ολοκληρωμένη Διαχείριση Γεωργικών Προϊόντων (Ο.Δ.Γ.Π.), δεν αποτελεί ένα στενά ορισμένο τύπο διαχείρισης της αγροτικής παραγωγής, αλλά ένα δυναμικό σύστημα το οποίο συνεχώς προσαρμόζεται με τις εξελίξεις της έρευνας, της τεχνολογίας και της εν γένει τεχνογνωσίας στο χώρο της (Γαλανάκη,2005) Κάτω από το πρίσμα της αειφόρου ανάπτυξης για να μπορεί να θεωρηθεί ότι η άσκηση της γεωργίας συμβάλει θετικά σε αυτή, θα πρέπει η μορφή της να βασίζεται κύρια στον περιορισμό των εισροών στα αγροσυστήματα. Αυτή την ανάγκη ήλθε να καλύψει μια άλλη μορφή άσκησης της γεωργίας, η βιολογική γεωργία, η φιλοσοφία της οποίας διαφέρει σημαντικά από την συνηθισμένη γεωργική πρακτική και έχει σαν βάση την ενιαία θεώρηση του αγροσυστήματος το οποίο περιλαμβάνει το φυσικό, το αγροτικό περιβάλλον, τον ίδιο τον παραγωγό και την παραγωγική διαδικασία. Σε αυτή την μορφή άσκησης της γεωργίας η αειφορία του αγροσυστήματος εξαρτάται από την ευρωστία κάθε μιας από τις συνιστώσες του. ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ Σύμφωνα με τον κοινοτικό κανονισμό 2092/91 (Βιολογικός Τρόπος Παραγωγής Γεωργικών Προϊόντων), η βιολογική γεωργία μπορεί να ορισθεί ως ένα σύστημα διαχείρισης των αγροτικών εκμεταλλεύσεων που συνεπάγεται σημαντικούς 13

περιορισμούς στη χρησιμοποίηση συνθετικών χημικών λιπασμάτων ή φαρμάκων. Είναι η παραγωγή φυτικών και ζωικών προϊόντων με ήπια μέσα και με κατά το δυνατόν φυσικές διεργασίες χωρίς τη χρήση ουσιών όπως συνθετικά χημικά λιπάσματα, χημικά γεωργικά φάρμακα, συνθετικές ζωοτροφές και ρυθμιστικές ουσίες (Προφήτου, 2002). Η βιολογική γεωργία χρησιμοποιεί ήπιες τεχνικές καλλιέργειας και μέσα φυτοπροστασίας και λίπανσης, που δεν αποτελούν κίνδυνο για το περιβάλλον, αξιοποιώντας τις σύγχρονες κατακτήσεις της επιστήμης, την εμπειρία και την ελληνική παράδοση. Η βιολογική γεωργία από τη φύση της προσαρμόζει τις δράσεις της στα εδαφοκλιματολογικά δεδομένα κάθε τόπου και περιοχής. Ο σχεδιασμός και η διαχείριση του βιολογικού αγροκτήματος είναι μεγάλης σπουδαιότητας για την αποφυγή προβλημάτων. Στη βιολογική γεωργία, ο σκοπός είναι να καλλιεργήσει κανείς σε συνθήκες όπου η οικονομική σημασία των εχθρών, ασθενειών και ζιζανίων θα είναι μηδενική ή μικρή. Η φυτοπροστασία στη βιολογική γεωργία στοχεύει στην αποκατάσταση της οικολογικής ισορροπίας, η επίτευξη της οποίας καθιστά τον πληθυσμό των επιβλαβών εντόμων και παθογόνων σε επίπεδα τέτοια, ώστε να μη δημιουργούνται προβλήματα οικονομικής σημασίας από προσβολές (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης). Είναι γνωστό ότι η βιολογική γεωργία αποβλέπει στην επίτευξη οικολογικής ισορροπίας στα οικοσυστήματα των βιολογικών αγροκτημάτων με τελικό αντικειμενικό σκοπό μια αειφορική ή αυτοσυντηρούμενη κατάσταση στην οποία η ανάγκη εισροής ενέργειας από εξωτερικές πηγές θα είναι ελάχιστη, αν όχι μηδενική. Η βιολογική γεωργία διαφέρει από τα άλλα συστήματα γεωργίας σε πολλά σημεία. Ευνοεί τις ανανεώσιμες πηγές και την ανακύκλωση επιστρέφοντας στο έδαφος τα θρεπτικά συστατικά που βρίσκονται στα κατάλοιπα (ΟΠΕΓΕΠ, 2004). Η αυξημένη ευαισθησία των καταναλωτών για θέματα που αφορούν την ασφάλεια των τροφίμων καθώς και οι περιβαλλοντικές ανησυχίες συνέβαλαν στην ανάπτυξη της βιολογικής γεωργίας κατά τα τελευταία έτη. Μολονότι αντιπροσώπευε μόνον το 3% περίπου της συνολικής χρησιμοποιούμενης γεωργικής έκτασης της ΕΕ (Χρησιμοποιούμενη Γεωργική Έκταση) το 2000, η βιολογική γεωργία εξελίχθηκε στην πραγματικότητα σε έναν από τους δυναμικότερους γεωργικούς τομείς στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο τομέας της βιολογικής γεωργίας αυξήθηκε κατά 25% περίπου ετησίως μεταξύ του 1993 και 1998 και, από το 1998, εκτιμάται ότι αναπτύσσεται κατά 30% περίπου ετησίως (EUROSTAT, 2007). Ωστόσο, φαίνεται ότι σε ορισμένα κράτη μέλη έχει φθάσει στο ανώτατο όριό της. Η βιολογική γεωργία πρέπει να νοηθεί ως μέρος ενός αειφόρου γεωργικού 14

συστήματος και ως μία βιώσιμη εναλλακτική λύση για τις περισσότερο παραδοσιακές προσεγγίσεις της γεωργίας. Από τη θέση σε ισχύ των κανόνων της ΕΕ για τη βιολογική γεωργία το 1992, δεκάδες χιλιάδες γεωργικών εκμεταλλεύσεων μετατράπηκαν προς αυτό το σύστημα, ως αποτέλεσμα της αυξανόμενης ευαισθητοποίησης των καταναλωτών καθώς και της ζήτησης για προϊόντα που καλλιεργούνται με βιολογικές μεθόδους. Η αειφορία τόσο της γεωργίας όσο και του περιβάλλοντος αποτελεί βασικό στόχο της σημερινής κοινής γεωργικής πολιτικής (ΚΓΠ): «Η αειφόρος ανάπτυξη πρέπει να συμβιβάζει την παραγωγή τροφίμων με τη διατήρηση των πεπερασμένων πόρων και την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, έτσι ώστε οι ανάγκες των ανθρώπων που ζουν σήμερα να μπορούν να ικανοποιούνται χωρίς να υπονομεύεται η δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να εκπληρώνουν τις δικές τους ανάγκες» (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης). Ο στόχος αυτός απαιτεί να λαμβάνουν υπόψη τους οι γεωργοί τις συνέπειες που θα έχουν οι δραστηριότητές τους στο μέλλον της γεωργίας και τον τρόπο με τον οποίο τα συστήματα που χρησιμοποιούν διαμορφώνουν το περιβάλλον. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι γεωργοί, οι καταναλωτές και όσοι συμβάλλουν στη χάραξη πολιτικών γραμμών να εκδηλώσουν ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον για τη βιολογική γεωργία. ΒΑΣΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ. Η όλη φιλοσοφία της βιολογικής γεωργίας εντοπίζεται πάνω σε' ορισμένους βασικούς στόχους τους οποίους έχουν καθοριστεί από την International Federation Of Organic Agriculture Movements (IFOAM) το έτος 1994. Οι στόχοι αυτοί συνοψίζονται στα παρακάτω: Η διατήρηση και η βελτίωση της γονιμότητας των εδαφών μέσα από φυσικές διεργασίες. Η αποκατάσταση και η διατήρηση της βιολογικής ισορροπίας μέσα στο οικοσύστημα της γεωργικής εκμετάλλευσης και όχι η ανεξέλεγκτη εκτροπή του προς την μεγιστοποίηση της παραγωγής. Δηλαδή είναι επιβεβλημένη η προαγωγή της συνεργασίας με το οικοσύστημα που εκμεταλλεύεται ο βιοκαλλιεργητής και όχι η υποταγή του, διότι μακροπρόθεσμα ένα φυσικό σύστημα στο οποίο έχει διαταραχθεί η φυσική ισορροπία κάποια στιγμή παύει να παράγει. 15

Η αποτροπή της μόλυνσης του περιβάλλοντος από την άσκηση των γεωργικών τεχνικών. Η παραγωγή σε επαρκείς ποσότητες γεωργικών προϊόντων υψηλής βιολογικής αξίας. Η εφαρμογή καλλιεργητικών τεχνικών στις οποίες χρησιμοποιούνται τοπικοί πόροι (όσον αφορά τις εισροές σε λίπανση) μέσα από την ανακύκλωση της οργανικής ουσίας (κλειστό οικοσύστημα). Η χρήση ανανεώσιμων μορφών ενέργειας και η ελάττωση της χρήσης ορυκτών καυσίμων στις εισροές σε ενέργεια στις βιολογικές γεωργικές εκμεταλλεύσεις. Η διατήρηση της βιοποικιλότητας μέσα στα γεωργικά οικοσυστήματα (προστασία άγριων φυτών και ζώων). Οι συνθήκες διαβίωσης των αγροτικών ζώων να ανταποκρίνονται στις φυσικές τους ανάγκες (π.χ. τα ζώα να μπορούν να βόσκουν για την πρόσληψη της τροφής τους και όχι να ζουν σε συνθήκες αυστηρού ενσταβλισμού). Η οικονομική πρόσοδος από τις βιολογικές γεωργικές εκμεταλλεύσεις να είναι τέτοια που να ικανοποιεί τον βιοκαλλιεργητή. Για την υλοποίηση των παραπάνω στόχων ο βιοκαλλιεργητής θα πρέπει να μην χρησιμοποιεί όλα εκείνα τα γεωργικά εφόδια και τεχνικές καλλιέργειας (ή εκτροφής ζώων) που έρχονται σε αντίθεση με τις προηγούμενες βασικές αρχές (π. χ. ανόργανα λιπάσματα, οργανικά συνθετικά βιοκτόνα, ορμονικά σκευάσματα για τεχνητή καρπόδεση, συνθήκες αυστηρού ενσταβλισμού ή εγκλωβισμού των αγροτικών ζώων και πουλερικών, διατροφή με ζωικά άλευρα κ. α.), αλλά και γενικότερα η γεωργική εκμετάλλευση θα πρέπει να σέβεται την φυσική ισορροπία του αγροσυστήματος μέσα στο οποίο δραστηριοποιείται ο παραγωγός. Δεν πρέπει να μας ξεγελά το γεγονός ότι στην βιολογική γεωργία δεν επιτρέπονται τα χημικά ανόργανα λιπάσματα και τα κάθε λογής χημικά φυτοφάρμακα και να θεωρηθεί ότι η βιολογική γεωργία αποτελεί επιστροφή σε μια πιο πρωτόγονη μορφή άσκηση της γεωργίας. Ίσως με μια πρώτη ματιά να φαίνεται απλή η μετάβαση από την συμβατική γεωργία στην βιολογική και θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει ότι αρκεί η διακοπή της εφαρμογής των παραπάνω αγροχημικών για να καλλιεργεί κανείς με βιολογικό τρόπο. Η διακοπή της εφαρμογής χημικών λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων δεν σημαίνει αυτόματα ότι παράγονται βιολογικά προϊόντα. Αυτό είναι απλά το πρώτο βήμα το οποίο θα πρέπει οπωσδήποτε να πλαισιωθεί με την ταυτόχρονη εφαρμογή προηγμένων τεχνικών καλλιέργειας (π.χ. εφαρμογή της μεθόδου της ηλιοαπολύμανσης για την απολύμανση του εδάφους, χρήση 16

φερομονικών παγίδων για την ακρίβεια των επεμβάσεων καταπολέμησης των ζωικών εχθρών, εφαρμογή ωφέλιμων μικροοργανισμών στο έδαφος, χρήση ανθεκτικών ποικιλιών) και την ένταξη στην γεωργική εκμετάλλευση ποικίλων παραγωγικών δραστηριοτήτων οργανωμένων κατάλληλα σε διάφορα υποσύνολα ή δραστηριότητες (όπως για παράδειγμα κηπευτικά, οπωρώνες, κτηνοτροφικά φυτά για σανό και χλωρή λίπανση, εκτροφή αγροτικών ζώων, συγκαλλιέργεια συμβατών φυτών, αμειψισπορά) με σκοπό την ελαχιστοποίηση των εισροών στην εκμετάλλευση από υλικά και ενέργεια από εξωτερικές πηγές. Μάλιστα στην Ευρωπαϊκή Ένωση οι παραπάνω βασικές αρχές και προϋποθέσεις καθορίζονται νομοθετικά και ενθαρρύνονται από κανονισμούς όπως είναι οι κανονισμοί 2092/91 και οι διάφορες τροποποιήσεις του (2078/92, 2381/94 και 1935/95), οι οποίοι οριοθετούν τους τρόπους παραγωγής βιολογικών προϊόντων (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης κ Τροφίμων). ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΤΗΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ, ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ Η ουσιώδης διαφορά της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης της Γεωργικής Παραγωγής από τη συμβατική γεωργία είναι n ολιστική θεώρηση της κάθε ενέργειας, σε αντίθεση με την τάση χωριστικής θεώρησης που χαρακτηρίζει τη συμβατική γεωργία. Για παράδειγμα, πριν από την εφαρμογή ενός αγροχημικού, συνεξετάζεται και αξιολογείται n όποια δυσμενής επίδραση του στο οικοσύστημα και στην υγεία του καταναλωτή αλλά και του χρήστη της χημικής ουσίας όπως και n οικονομικότητά του (Dorward, κ.α.1998). Γενικά, για κάθε εμφανιζόμενο πρόβλημα στην καλλιέργεια, n κάθε διαθέσιμη λύση συνεξετάζεται με τις εναλλακτικές της όχι μόνο ως προς την οικονομικότητά της αλλά και ως προς τις τυχόν δευτερογενείς άμεσες ή χρόνιες επιδράσεις της. Αντίθετα, στη συμβατική γεωργία υπάρχει n τάση της επικέντρωσης της προσπάθειας π.χ. στην αντιμετώπιση και μόνο μιας ασθένειας ή ενός επιβλαβούς είδους εντόμου, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη n όποια δευτερoγεvής, δυσμενής επίδραση της ενέργειας αυτής στους υπόλοιπους οργανισμούς (ή και η πιθανή επιπρόσθετη ωφέλεια σε σχέση με άλλα προβλήματα) του αγροοικοσυστήματος και ανεξάρτητα πολλές φορές από την οικονομικότητα της προσπάθειας, Η χρήση των αγροχημικών σε αρκετές περιπτώσεις στην Ολοκληρωμένη Διαχείριση της Γεωργικής Παραγωγής μειώνεται όχι απλά επειδή «έτσι πρέπει», αλλά επειδή είναι δυνατή και συμφέρουσα n εφαρμογή μια άλλης εναλλακτικής πρότασης. 17

Παράλληλα n αξιοπιστία της αποτελεσματικότητας ενός φυτοπροστατευτικού προϊόντος δεν αποτελεί επαρκή λόγο για τη χρήση του έστω και εάν εφαρμόζεται επακριβώς n οδηγία της «ετικέτας» όπως συνηθίζεται στη συμβατική γεωργία. Η Ολοκληρωμένη Διαχείριση αξιολογεί την πληροφόρηση σε σχέση με το σκεύασμα, το περιβάλλον και την καλλιέργεια, πριν αποφασίσει την εφαρμογή του. Είναι ένα σύστημα εξάλλου όπου n Βιοποικιλότητα και n φυσική ισορροπία κατέχουν εξέχουσα θέση (Koutsouris κ.α., 2001). Μια ουσιώδης διαφορά της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης της Γεωργικής Παραγωγής από τη Βιολογική Γεωργία, είναι n ορθολογική χρήση των αγροχημικών όταν τούτο κρίνεται αναγκαίο, σε αντίθεση με τη Βιολογική Γεωργία στnν οποία n χρήση συνθετικών φυτοπροστατευτικών προϊόντων και λιπασμάτων, είναι τελείως απαγορευμένη. Η Ο.Δ.Γ.Π. δεν εφαρμόζεται «από την μία μέρα στην άλλη». Θέλει οργάνωση, εκπαίδευση και τεχνογνωσία. Η Ο.Δ.Γ.Π. δεν είναι ένα άκαμπτο και αυστηρό πρόγραμμα διαχείρισης της καλλιέργειας. Δηλαδή, δίνει στον παραγωγό πολλές επιλογές για το πώς μπορεί να διαχειριστεί την καλλιέργεια του (Koutsouris κ.α., 2001). Τα προγράμματα Ο.Δ.Γ.Π. δεν είναι μοναδικά. Δηλαδή η ίδια καλλιέργεια σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας μπορεί να εμφανίζει πολλές διαφορές στο σύμπλεγμα των εχθρών και ασθενειών, στις καλλιεργητικές πρακτικές, στις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν, με αποτέλεσμα η ίδια καλλιέργεια να θέλει διαφορετικά προγράμματα Ο.Δ.Γ.Π. σε κάθε περιοχή. Χαρακτηριστικό της συμβατικής γεωργίας είναι οι άφθονες εισροές με στόχο την εξασφάλιση της μεγιστοποίησης της παραγωγής και μέσω αυτής του χαμηλού κόστους (Πολυράκης, 2003). Η Βιολογική Γεωργία αντίθετα, χαρακτηρίζεται από ελαχιστοποίηση των εισροών και αποφυγή της χρήσης των μη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Η Ολοκληρωμένη Διαχείριση της Γεωργικής Παραγωγής ελαττώνει κατά το δυνατόν τις εισροές με την εισαγωγή καινοτόμων τεχνολογιών στο σύστημα. Με κάθε μείωση των εισροών επιτυγχάνεται το καλύτερο δυνατόν οικονομικό αποτέλεσμα για τη γεωργική εκμετάλλευση και ελαττώνεται n περιβαλλοντική επιβάρυνση. Ως προς την εργασία, n Βιολογική Γεωργία απαιτεί τη μεγαλύτερη- ως εκ της φύσεώς της- εισροή εργασίας κάθε μορφής προκειμένου να αντισταθμίσει την αντιεισροϊκή σε αγροχημικά τακτική της. Η συμβατική γεωργία, παρά το απαιτεί αρκετή εργασία, είναι περισσότερο προγραμματισμένη και κατά κάποιο τρόπο χρονικά οροθετημένη (π.χ. προγράμματα ψεκασμών, τακτικές χρονικές περίοδοι επεμβάσεων 18

κλπ) (Klonsky και Tourte, 1997). Στην Ολοκληρωμένη Διαχείριση της Γεωργικής Παραγωγής, n εργασία στην καθημερινή πράξη στον αγρό μειώνεται, παρά το ότι απαιτείται κάποια επιπλέον εργασία στον προγραμματισμό, την καταγραφή στοιχείων και δεδομένων κλπ. Εκείνες που χρειάζεται να αυξηθούν, είναι οι υπηρεσίες, ιδιαίτερα εκείνες που αφορούν μια ευρύτερη περιοχή. Για παράδειγμα, απαιτούνται περισσότερα μετεωρολογικά στοιχεία, εφαρμοσμένη έρευνα, εκπαίδευση επίβλεψη, σχεδιασμός και εφαρμoγή μοντέλων κ.α. Οι υπηρεσίες αυτές επιμερίζονται σε μεγάλες σχετικά εκτάσεις, χωρίς να είναι «ευδιάκριτη» n ανά μονάδα καλλιέργειας (στρέμμα) οικονομική τους επιβάρυνση. Σε ακόμη μικρότερη έκταση μπορεί να δραστηριοποιηθεί ο βιοκαλλιεργητής, ο οποίος αξιοποιεί (προς το παρόν στη χώρα μας) πολύ λιγότερες υπηρεσίες και ακόμη λιγότερες εισροές αλλά πολύ περισσότερη γνώση και έμπειρη εργασία. Όλα τα παραπάνω, όσον αφορά την Ολοκληρωμένη Διαχείριση της Γεωργικής Παραγωγής και τη Βιολογική Γεωργία, δείχνουν ότι και οι δύο στρατηγικές (αντίθετα με την συμβατική γεωργία) έχουν προσανατολισθεί προς την ίδια κατεύθυνση, δηλαδή προς μια γεωργία που ασκείται με τη μικρότερη δυνατή απόκλιση από τις φυσικές διαδικασίες. Δηλαδή, μια γεωργία που καρπώνεται όλα όσα της δίνει το περιβάλλον, χωρίς να το υποβαθμίζει. Για το λόγο αυτό και οι δύο αυτές στρατηγικές καλύπτονται εξίσου από τον όρο της Περιβαλλοντικής Διαχείρισης ή της Περιβαλλοντικής Γεωργίας. 19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑ Σήμερα, το συγκριτικό πλεονέκτημα ενός προϊόντος, εκείνο που θα καθορίσει τη θέση του στις διεθνείς, ευρωπαϊκές ή εγχώριες αγορές και θα το κάνει να επιβιώσει σε συνθήκες έντονου ανταγωνισμού είναι η ποιότητά του. Τις τελευταίες δεκαετίες συνέβησαν αλλαγές μεγάλης σημασίας τόσο στον τομέα της γεωργικής παραγωγής, όσο και στον τομέα της μεταποίησης και της διακίνησης προϊόντων, που δημιούργησαν νέες προοπτικές αλλά και αδιέξοδα, όπως: Η τεράστια πρόοδος που εμφανίζουν σε επιστημονικό και τεχνικό επίπεδο οι μέθοδοι παραγωγής. Η συνεπακόλουθη αλματώδης αύξηση της ποσότητας, αλλά και της ποικιλίας της παραγωγής. Οι συνθήκες έντονου ανταγωνισμού μεταξύ των ομοειδών προϊόντων. Η ευκολία με την οποία τα ομοειδή προϊόντα βρίσκονται σε κοινές αγορές ανεξάρτητα από τον τόπο παραγωγής τους. Οι όλο και πιο εξειδικευμένες απαιτήσεις της αγοράς (προϊόντα με λιγότερα λιπαρά, με ισορροπημένη ποσότητα πρωτεϊνών, πλούσια σε βιταμίνες, με μέτρια ποσότητα σακχάρων, κτλ). Τα προβλήματα που παρουσιάστηκαν στην τροφική αλυσίδα στη διατροφή του ανθρώπου (διοξίνες, σπογγώδης εγκεφαλοπάθεια, κλπ.). Το ενδιαφέρον των καταναλωτών για τα προϊόντα Βιολογικής Γεωργίας, τα Προϊόντα Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ) και τα Προϊόντα Γεωγραφικής Ένδειξης ( ΠΓΕ) ( ΟΠΕΓΕΠ, 2004 ). Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ Στα σημεία που οδήγησαν στην ανάγκη για ποιοτικά γεωργικά προϊόντα θα πρέπει να συνυπολογιστούν τα ακόλουθα : 20

Οι κρίσεις που εμφανίστηκαν τόσο στον τομέα της κτηνοτροφίας όσο και στον τομέα των καλλιεργειών. Ο κλονισμός της εμπιστοσύνης του καταναλωτή, που επέφεραν οι κρίσεις αυτές. Οι αυξανόμενες απαιτήσεις των καταναλωτών για ασφαλέστερα τρόφιμα. Η συνεπακόλουθη, όλο και πιο έντονη, αναζήτηση ειδικών σημάνσεων και ετικετών για τη σύσταση των τροφίμων από την πλευρά των αγοραστών. Οι απαιτήσεις στα θέματα διασφάλισης της δημόσιας υγείας. Αν συνυπολογιστούν τα περιβαλλοντικά προβλήματα που μαστίζουν τον πλανήτη, θα γίνει κατανοητό γιατί η ποιότητα και η ασφάλεια θεωρούνται άρρηκτα δεμένες με μία φιλοπεριβαλλοντική και αειφόρο αγροτική παραγωγή και γιατί το ενδιαφέρον της πολιτικής για τα τρόφιμα επικεντρώνεται σήμερα στο θέμα της ποιότητας και της ασφάλειας. ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑ Η Εθνική και η Κοινή Αγροτική Πολιτική ( ΚΑΠ ), στοχεύοντας στη βελτίωση του αγροτικού εισοδήματος και στην ενδυνάμωση της αγροτικής οικονομίας, ενισχύουν μέσω του Γ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης την πιστοποίηση της ποιότητας των γεωργικών προϊόντων. Σήμερα, στα κριτήρια ποιότητας ενός τροφίμου συγκαταλέγονται έννοιες όπως φιλικό προς το περιβάλλον, βιολογική καλλιέργεια, παραδοσιακό προϊόν, χωρίς ορμόνες, ανώτερη ποιότητα. Όμως δεν αρκεί ο ισχυρισμός του ίδιου του παραγωγού για να πειστεί η αγορά και ο καταναλωτής ότι πραγματικά τα προϊόντα του είναι ποιοτικά. Τα νέα κριτήρια που συνθέτουν το προφίλ του ποιοτικού τροφίμου, διαφοροποιούν ριζικά την έννοια του ποιοτικού του ελέγχου σε σχέση με το παρελθόν και επιβάλλουν εγγυημένες διαδικασίες και υπεύθυνους φορείς πιστοποίησης του. Σε αυτούς πρέπει να απευθύνεται πλέον ο κάθε παραγωγός για να πάρει σήμα ποιότητας για τα προϊόντα του. ( ΟΠΕΓΕΠ, 2004 ). ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΝΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΑΓΡΟΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗΣ ΑΛΥΣΙΔΑΣ. Ποιοτικό παρακράτημα, πολλαπλή συμμόρφωση, βιολογική γεωργία, ολοκληρωμένη διαχείριση, πρότυπα, πρωτόκολλα, πιστοποίηση, συστήματα 21

πιστοποίησης, σήμα ποιότητας, είναι όροι που τα τελευταία χρόνια διαδίδονται και χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο από τους εμπλεκόμενους στην παραγωγή αγροτικών προϊόντων, ως αποτέλεσμα πολλαπλών πιέσεων που δέχονται. Αν και η χρήση των όρων αυτών εξαπλώνεται ταχέως μεταξύ παραγωγών, βασική διαπίστωση αποτελεί το γεγονός ότι στους περισσότερους από αυτούς επικρατεί μια σύγχυση ως προς τη χρήση και την αξία τους, με αποτέλεσμα, σε αρκετές περιπτώσεις, να δημιουργούνται ψευδείς προσδοκίες, στοιχείο που μέσομακροπρόθεσμα ενδέχεται να οδηγήσει σε μια σειρά από προβλήματα. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ Ο όρος ποιότητα μπορεί να προσεγγιστεί με τέσσερις, τουλάχιστον, εναλλακτικούς τρόπους (Καλτσής, 2005): 1) Η ποιότητα αποτιμάται με την ικανοποίηση εκ μέρους του προϊόντος ενός συνόλου φυσικών και οργανοληπτικών χαρακτηριστικών ( σχήμα, μέγεθος, χρώμα, χαρακτηριστικά ), μέσω των οποίων αναγνωρίζεται και περιγράφεται πλήρως. Στην περίπτωση αυτή αναφερόμαστε στην ποιότητα του προϊόντος. 2) Η ποιότητα αποτιμάται με ορισμένα χαρακτηριστικά τα οποία αποκτά το προϊόν, λόγω της διαδικασίας που ακολουθήθηκε για την παραγωγή του. Τα χαρακτηριστικά αυτά δεν επηρεάζουν και δεν σχετίζονται με τα φυσικά και τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά του προϊόντος. Σε αυτή την περίπτωση κατατάσσονται προϊόντα που παράγονται με βάση το μοντέλο της βιολογικής ή ολοκληρωμένης διαχείρισης, όπου επιτρέπονται ή απαγορεύονται ορισμένες χημικές εισροές ή καλλιεργητικές τεχνικές. 3) Η ποιότητα αποτιμάται με τη συμμόρφωση του προϊόντος ή της παραγωγικής του διαδικασίας σε ένα σύνολο κριτηρίων, προκειμένου να καταταγεί σε μια ορισμένη κατηγορία. 4) Η ποιότητα αποτιμάται με το επίπεδο ικανοποίησης του χρήστη του προϊόντος. Η προσέγγιση αυτή είναι εντελώς υποκειμενική καθώς οι προσδοκίες του χρήστη, οι οποίες επιχειρείται να ικανοποιηθούν, διαμορφώνονται από ποικίλους οικονομικούς, κοινωνικούς, πολιτιστικούς και άλλους παράγοντες. Σε αντίθεση με τη τελευταία προσέγγιση, οι άλλες τρεις προσεγγίσεις είναι αντικειμενικές καθώς οι διάφορες πτυχές της ποιότητας μπορούν να αποτιμηθούν με τη χρήση σαφώς προσδιορισμένων χαρακτηριστικών του προϊόντος, των πρώτων 22

υλών που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή του ή της διαδικασίας παραγωγής του (Γαλανάκη, 2005). ΠΡΟΤΥΠΑ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟ ΠΡΟΤΥΠΟ AGRO 2.1 Το AGRO 2.1, είναι το πειραματικό πρότυπο του AGROCERT σχετικά με τη «Διαχείριση Αγροτικού Περιβάλλοντος Σύστημα Ολοκληρωμένης Διαχείρισης στη Γεωργική Παραγωγή». Σύμφωνα με τις απαιτήσεις του προτύπου, μια γεωργική εκμετάλλευση οφείλει να διαμορφώσει την πολιτική της και να θέσει τους συγκεκριμένους ή γενικότερους στόχους της, σεβόμενη απολύτως τις νομικές απαιτήσεις και τις ισχύουσες προδιαγραφές για τα γεωργικά προϊόντα και λαμβάνοντας υπόψη τις πληροφορίες για τις όποιες περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Η γεωργική εκμετάλλευση οφείλει να συμμορφώνεται διαρκώς με τους στόχους που η ίδια έθεσε, να ελέγχει συνεχώς και να επαληθεύει την εφαρμογή τους και να μετράει την αποτελεσματικότητα των διαδικασιών που συνδύασε, ώστε να αναπροσαρμόζει το σύστημα της με γνώμονα τη διαρκή βελτίωση. Το πρότυπο αυτό τελικά, αποτελεί το σύνολο των αρχών για την πιστοποίηση του Συστήματος Ολοκληρωμένης Διαχείρισης, που είναι εφαρμόσιμο σε κάθε γεωργική εκμετάλλευση ανεξάρτητα από το είδος της παραγωγικής της κατεύθυνσης. Το πρότυπο AGRO 2.1 περιέχει όρους και διατάξεις που αναφέρονται στα πρότυπα : ΕΛΟΤ ΕΝ 1808402 : 1995 Διαχείριση και διασφάλιση της ποιότητας. ΕΛΟΤ ΕΝ 180 9001 : 1994 Σύστημα για την ποιότητα Υπόδειγμα για τη διασφάλιση της ποιότητας στο σχεδιασμό, ανάπτυξη, παραγωγή, εγκατάσταση και εξυπηρέτηση. ISO 14001 : 1996 Enviromental management systems Specification with guidance for use ( Συστήματα περιβαλλοντικής διαχείρισης Προδιαγραφές με οδηγίες για χρήση ). ISO 180 14050 : Enviromental management vocabulary ( ορολογία περιβαλλοντικής διαχείρισης ). ΤΟ ΠΡΟΤΥΠΟ AGRO 2.2 Το πρότυπο AGRO 2.2 «Διαχείριση Αγροτικού Περιβάλλοντος Σύστημα Ολοκληρωμένης Διαχείρισης στη Γεωργική Παραγωγή Απαιτήσεις για την εφαρμογή του στη φυτική παραγωγή», περιγράφει τις τεχνικές και νομικές απαιτήσεις του 23

συστήματος στη φυτική παραγωγή που συνοδεύουν το προηγούμενο πρότυπο AGRO 2.1. Περιλαμβάνει τους υποχρεωτικής εφαρμογής γενικούς κανόνες της Ορθής Γεωργικής Πρακτικής και τα συνοδευτικά μέτρα φιλοπεριβαλλοντικής άσκησης της γεωργίας ώστε να παράγονται ασφαλή και ποιοτικά προϊόντα και να επιτυγχάνεται η άριστη διαχείριση του περιβάλλοντος. Πιο αναλυτικά αναφέρεται : Στο πολλαπλασιαστικό υλικό Στις γενικές καλλιεργητικές φροντίδες Στη διαχείριση του εδάφους Στην παρακολούθηση μετεωρολογικών δεδομένων Στη θρέψη των φυτών ( λίπανση ) Στην άρδευση Στη φυτοπροστασία Στη συγκομιδή και τους μετασυλλεκτικούς χειρισμούς Στη διαχείριση εξοπλισμού και ενέργειας Στη διαχείριση ρύπων και την ανακύκλωση Στο περιβάλλον και τη βιοποικιλότητα Στην υγεία, την ασφάλεια και την κατάρτιση των εργαζομένων (ΟΠΕΓΕΠ, 2004). Σημειώνεται ότι με τη πιστοποίηση και τη θέσπιση εθνικών σημάνσεων πιστοποίησης του AGROCERT, αυξάνεται η προστιθέμενη αξία των προϊόντων, ενισχύονται οι παραγωγοί και ικανοποιούνται οι απαιτήσεις των καταναλωτών. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 90 είχε εκδηλωθεί ενδιαφέρον και είχαν γίνει κάποιες κινήσεις για γεωργία φιλική προς το περιβάλλον από επιστημονικούς φορείς, περιβαλλοντικούς μη κυβερνητικούς φορείς, επιχειρήσεις super markets και επιχειρήσεις που ασχολούνται με τη μεταποίηση ή την εισαγωγή γεωργικών προϊόντων. Δεν είχε τυποποιηθεί όμως κάποια συνολική πρόταση για Σύστημα Ολοκληρωμένης Διαχείρισης στη Γεωργική Παραγωγή. Ο AGROCERT απαντώντας στις απαιτήσεις του κοινού για γεωργία φιλική προς το περιβάλλον και ασφαλή γεωργικά προϊόντα, συγκέντρωσε την εμπειρία και τις προτάσεις των επιστημονικών φορέων και των επιχειρήσεων που είχαν ασχοληθεί με τον τομέα και προχώρησε στη σύνταξη των παραπάνω προτύπων AGRO 2.1 και AGRO 2.2 το 1999 τα οποία εναρμονίζονται με τους διεθνείς κανονισμούς αλλά είναι προσαρμοσμένα στην ελληνική παραγωγή. Έτσι προσφέρει στους παραγωγούς που θα ενδιαφερθούν τη δυνατότητα αξιόπιστης σήμανσης που αποτελεί βεβαίωση ότι η 24

παραγωγή έγινε με τρόπο φιλικό προς το περιβάλλον. Μια τέτοια ταυτότητα βελτιώνει την ανταγωνιστικότητα των προϊόντων. Φιλοδοξία του Οργανισμού είναι τα πρότυπα AGRO 2.1 και AGRO 2.2 να αποτελέσουν τη βάση για την προώθηση Συστημάτων Διαχείρισης Αγροτικού Περιβάλλοντος, αλλά για την εφαρμογή συγκεκριμένων μέτρων αγροπεριβαλλοντικής πολιτικής σύμφωνα με τους κανονισμούς της Ε.Ε. Τα συστήματα αυτά συγκεντρώνουν σημαντικά πλεονεκτήματα γιατί εναρμονίζονται με τη Νέα Αγροτική Πολιτική της Κοινότητας, αλλά και με την εθνική αγροτική πολιτική, είναι προαιρετικά, απαντούν στις απαιτήσεις των παραγωγών και των καταναλωτών και τέλος η έκταση εφαρμογής τους έχει μεγάλες δυνατότητες ανάπτυξης αφού υπό προϋποθέσεις οι παραγωγοί μπορούν να χρηματοδοτηθούν μέσα από το Γ ΚΠΣ. (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης κ Τροφίμων, www.minagric.gr) Η ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗΣ Η πιστοποίηση της ποιότητας δεν είναι μια τάση η οποία, τα επόμενα χρόνια, αναμένεται να ξεπεραστεί. Αντανακλά την ευρύτερη κοινωνική απαίτηση για παραγωγή ασφαλών και ποιοτικών προϊόντων, η οποία εκφράζεται μέσω ποικίλων οδών. Πιο συγκεκριμένα οι πιέσεις που δέχονται οι παραγωγοί για την παραγωγή ασφαλών υγιεινών και γενικότερα ποιοτικών προϊόντων, προσδιορίζονται από (Διαμαντίδης κ Μεταξόπουλος, 2006): Τη νομοθεσία, η οποία συνιστά το μέσο εφαρμογής των εκάστοτε ισχυουσών πολιτικών. Οι πολιτικές της ΕΕ επί δεκαετίες είχαν ως στόχο την αύξηση της παραγωγής και της παραγωγικότητας του αγροτικού τομέα για την κάλυψη των διατροφικών αναγκών των πολιτών της. Η εφαρμογή των πολιτικών αυτών σε πολλές περιπτώσεις οδήγησε σε σημαντικά προβλήματα που σχετίζονται με την υγιεινή των παραγόμενων προϊόντων ( π.χ. τρελές αγελάδες, διοξίνες στα κοτόπουλα κλπ ) και με την υπερβολική ρύπανση του περιβάλλοντος. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τον επαναπροσδιορισμό των πολιτικών της ΕΕ και τη θέσπιση αντίστοιχης νομοθεσίας για την παραγωγή προϊόντων που καλύπτουν βασικές απαιτήσεις υγιεινής και ασφάλειας. Έτσι βάσει της νέας νομοθεσίας, ανοίγεται ουσιαστικά ο δρόμος για την πιστοποίηση των συστημάτων ποιότητας, δεδομένου ότι, μέσω της πιστοποίησης, καθίσταται εφικτή η παρουσίαση αποδεικτικών στοιχείων για την εφαρμογή ενός συστήματος ποιότητας, προκειμένου να πεισθεί ο πελάτης για την καταλληλότητα του προϊόντος. 25

Τους καταναλωτές. Σύμφωνα με στοιχεία από πρόσφατη έκθεση, ο Ευρωπαίος καταναλωτής στρέφεται όλο και περισσότερο στην ποιότητα και την ασφάλεια των προϊόντων. Ειδικότερα στην Ελλάδα, το 87% των καταναλωτών δηλώνει ανήσυχο για τα φυτοφάρμακα στα φρούτα, τα λαχανικά και τα δημητριακά ενώ, για τα αντιβιοτικά στο κρέας, τα ποσοστά είναι ελαφρώς μικρότερα. Το λιανεμπόριο. Τα εμπορικά καταστήματα, λαμβάνοντας τα μηνύματα της αγοράς, προχώρησαν στη θέσπιση προτύπων που να διασφαλίζουν αυτό ακριβώς που θέλουν οι καταναλωτές, δηλαδή την προμήθεια τροφίμων, τα οποία να μη διαθέτουν κατάλοιπα φυτοφαρμάκων και αντιβιοτικών. Σημαντικότερο από τα εμπορικά αυτά πρότυπα είναι το EurepGAP. Τους μεταποιητές. Οι μεταποιητικές επιχειρήσεις τροφίμων δέχονται σημαντικές πιέσεις από τη δεκαετία του 90 για την εφαρμογή συστημάτων διαχείρισης της ποιότητας και της ασφάλειας των τροφίμων. Κατά την ανάπτυξη συστημάτων HACCP, οι περισσότερες βιομηχανίες συνειδητοποίησαν ότι η ασφάλεια του τελικού προϊόντος εξαρτάται άμεσα από την ασφάλεια της πρώτης ύλης. Αυτό προσθέτει ένα σημαντικό ετήσιο κόστος σε αναλύσεις πρώτων υλών. Την ευθύνη αυτή για την ασφάλεια της πρώτης ύλης προσπαθούν οι βιομηχανίες να την περάσουν στον αρμόδιο, ο οποίος δεν είναι άλλος από τον παραγωγό, ζητώντας τα κατάλληλα αποδεικτικά στοιχεία, τα οποία δεν είναι άλλα από την κατοχή σχετικών πιστοποιητικών. ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ Με βάση τα όσα προαναφέρονται καθίσταται σαφές ότι, η αγορά της πιστοποίησης των προϊόντων είναι μια αγορά η οποία ακόμη βρίσκεται σε στάδιο διαμόρφωσης και ως εκ τούτου, χαρακτηρίζεται από ορισμένες ιδιαιτερότητες προβλήματα, όπως : Αυξημένη σύγχυση μεταξύ των καταναλωτών Αυξημένο κόστος παραγωγής και Δυσκολίες στη διαχείριση των συστημάτων. Για τους λόγους αυτούς η Ε.Ε. μελετά τις επόμενες κινήσεις της προς την κατεύθυνση της βελτίωσης της κατάστασης που επικρατεί σήμερα στην αγορά των Συστημάτων Ποιότητας, οι οποίες, ενδεικτικά, περιλαμβάνουν ενέργειες για τη διαμόρφωση ενός πλαισίου αμοιβαίας αναγνώρισης μεταξύ των διαφόρων προτύπων, 26

ενέργειες για την προτυποποίηση των υπαρχόντων συστημάτων ποιότητας ή ακόμα και ενέργειες για τη δημιουργία ενός ενιαίου Ευρωπαϊκού Συστήματος Ποιότητας. Σε γενικές γραμμές, η αγορά της πιστοποίησης της ποιότητας των αγροδιατροφικών προϊόντων αναμένεται να γνωρίσει, τα επόμενα χρόνια, μεγαλύτερη ανάπτυξη : Με επικράτηση των συστημάτων τα οποία προσφέρουν περισσότερα από την απλή εφαρμογή της νομοθεσίας. Με σταδιακή προσάρτηση νέων ποιοτικών στοιχείων ( π.χ. κοινωνική ευθύνη, περιβαλλοντική προστασία, ηθική κλπ. ) σε υφιστάμενα συστήματα και Με καλύτερη οργάνωση και ορθολογικοποίηση του κόστους εφαρμογής των συστημάτων ποιότητας. Προς την κατεύθυνση αυτή σχεδιάζονται ήδη στην Ελλάδα νέα προγράμματα ποιότητας, με έμφαση στην πρωτογενή παραγωγή, τα οποία θα εφαρμοστούν στην επόμενη προγραμματική περίοδο. Ανεξάρτητα με το πρότυπο ποιότητας που ένας παραγωγός ή μια ομάδα παραγωγών αποφασίσει να υιοθετήσει, πρέπει να γνωρίζει ότι, η ενέργεια αυτή, είναι μια επιχειρηματική απόφαση, η οποία είναι προφανές ότι πέραν των προσδοκώμενων ωφελειών, εμπεριέχει και κινδύνους. Για το λόγο αυτό, προτού πραγματοποιηθούν επενδύσεις για την απόκτηση ενός πιστοποιητικού αυτό που απαιτείται είναι η απόφαση αυτή να είναι προϊόν συστηματικής έρευνας, κατά την οποία θα ληφθούν υπόψη όλοι εκείνοι οι παράγοντες που αναμένεται να προσδιορίσουν την επιτυχία της επένδυσης. 27

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΩΝ ΚΗΠΕΥΤΙΚΩΝ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΗΠΕΥΤΙΚΩΝ Η διεθνοποίηση των αγορών όπως διαμορφώνεται σήμερα οδηγεί στη ραγδαία αύξηση του διεθνούς ανταγωνισμού. Οι τοπικές κοινωνίες και ιδιαίτερα αυτές του υψηλού κόστους που δεν έχουν διαμορφώσει συλλογικές δομές και οργάνωση ικανές να αντισταθούν στις πιέσεις της αγοράς, όπως η Ελλάδα, συνθλίβονται. Έντονη εμφανίζεται η ανάγκη της οργάνωσης και της αλλαγής του στρατηγικού σχεδιασμού από τον ανταγωνισμό της τιμής, στον ανταγωνισμό της ποιότητας. Η γιγάντωση εξάλλου των αλυσίδων super market οι οποίες με ενοποιήσεις και εξαγορές δημιουργούν πολυεθνικές εταιρείες, και η παράλληλη συρρίκνωση του παραδοσιακού μανάβη, δημιουργούν νέα δεδομένα και σηματοδοτούν τις αλλαγές που πρέπει να επέλθουν στον τρόπο εμπορίας. Διαπιστώθηκε ότι το 80% της παραγωγής των νωπών οπωροκηπευτικών στην Ευρώπη, διακινείται μέσα από τις αλυσίδες super market ενώ οι 15 μεγαλύτερες αλυσίδες διακινούν το 90% του τμήματος αυτού στην ευρωπαϊκή αγορά (EUROSTAT, 2007).Το πρόβλημα διαφαίνεται έντονα και από την τάση περιθωριοποιήσεως των λαϊκών αγορών. Άμεσο επακόλουθο των παραπάνω είναι ο περιορισμός της πώλησης «χύμα» προϊόντος και επιλογής του προϊόντος από τον καταναλωτή. Το σπουδαιότερο όμως είναι η αντικατάσταση της προσωπικής σχέσης και εμπιστοσύνης του πελάτη στο μανάβη της γειτονιάς από την απρόσωπη σχέση του εμπορικού σήματος (brand name) που αναζητεί πλέον ο καταναλωτής στις μικροσυσκευασίες στα ράφια του super market. Παράλληλα όμως, συντελείται και μια σημαντική μεταστροφή στις απαιτήσεις του καταναλωτή, που έχουν να κάνουν με αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και των προτιμήσεών του, την αναζήτηση νέων προϊόντων, και τον εύκολο τρόπο προετοιμασίας του φαγητού. Ειδικότερα: Όσον αφορά τις νέες διατροφικές συνήθειες, επισημαίνουμε την σημασία που δίνει ο καταναλωτής στην υγεία και τη φύση. Ο καταναλωτής πλέον, είναι 28