ΧΡΗΜΑ ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ

ΧΡΗΜΑ ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ Χρήμα είναι κάθε αντικείμενο το οποίο είναι γενικά αποδεκτό από μια κοινωνία σαν μέσο ανταλλαγής των εμπορευμάτων. Το χρήμα διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην οικονομία επιτελώντας τρείς λειτουργίες: το χρήμα είναι κοινό μέτρο της αξίας των εμπορευμάτων ή της ανταλλακτικής αξίας. Χωρίς χρήμα, κάθε εμπόρευμα θα είχε τόσες ανταλλακτικές αξίες, όσο το πλήθος των υπόλοιπων εμπορευμάτων. είναι μέσο πληρωμών. Λόγω της γενικής αποδοχής. είναι μέσο αποταμίευσης, ή απόθεμα αξίας. Αποδεσμεύει χρονικά την πώληση ενός αγαθού από την αγορά κάποιου άλλου. Επιτρέπει τη συσσώρευση αξίας (πλούτου). ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ Πρέπει να είναι κοινώς αποδεκτό Η ανταλλακτική του αξία πρέπει να είναι τόση ώστε να εξυπηρετεί τις περισσότερες συναλλαγές που γίνονται καθημερινά. Δεν πρέπει να υπόκειται σε ταχεία φυσική φθορά ή σε αλλοίωση. Θα πρέπει να υποδιαιρείται σε μικρότερες μονάδες ώστε να καλύπτει όλες τις πιθανές συναλλαγές. ΜΟΡΦΕΣ ΧΡΗΜΑΤΟΣ Διακρίνουμε δυο βασικές κατηγορίες χρήματος: Το περιεκτικό χρήμα Το περιεκτικό χρήμα έχει αξία ίση με την εμπορευματική του αξία. πχ. χρυσός, ή χρυσά νομίσματα. Το παραστατικό χρήμα. Το παραστατικό χρήμα είναι το χρήμα που η αναγραφόμενη αξία αντιστοιχεί σε αξία μεγαλύτερη από την αξία του υλικού που το αποτελεί. Το παραστατικό χρήμα προϋποθέτει: Πλήρως εμπορευματοποιημένη οικονομία, Μεγάλο αριθμό συναλλαγών, Υψηλό καταμερισμό της εργασίας, Εμπιστοσύνη στην εγγύηση της αναγραφόμενης αξίας. Ψευδοπαραστατικό χρήμα. Κανόνας χρυσού: Τα χαρτονομίσματα μπορούσαν να εξαργυρωθούν από την εκδοτική τράπεζα σε χρυσό. Η αξία του κυκλοφορούντος χαρτονομίσματος έπρεπε να είναι ίση με τα αποθέματα χρυσού στο θησαυροφυλάκιο της εκδότριας τράπεζας. Εγκαταλείπεται το 1946 μετά τη συμφωνία Brettn Wds. Μεταπολεμικός διεθνής κανόνας χρυσού: Πολλές χώρες παγώνουν την ισοτιμία του νομίσματός τους με το δολλάριο ΗΠΑ. Οι ΗΠΑ παγώνουν την τιμή του χρυσού στα $35 ανά ουγγιά (888,671 mg). Οι ΗΠΑ εγγυώνται την εξαργύρωση των δολλαρίων στην κατοχή άλλων χωρών σε χρυσό. 1

Όλα τα νομίσματα με σταθερές ισοτιμίες προς το δολλάριο (dllar pegging) έχουν σταθερή αξία σε χρυσό. Το 1971 η συμφωνία Brettn Wds εγκαταλείπεται, διότι δεν υπήρχε αρκετός χρυσός για να καλύψει όλο το κυκλοφορούν χαρτονόμισμα. Πλήρως παραστατικό χρήμα (fiat mney). Η αξία του προέρχεται από νόμο (αναγκαστική κυκλοφορία) που επιβάλλει την αποδοχή του σαν μέσο συναλλαγών. ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΕΙΔΗ ΧΡΗΜΑΤΟΣ Μεταλλικό Χρήμα Ευτελούς εμπορευματικής αξίας κέρματα. Χαρτονομίσματα (τραπεζογραμμάτια) Παράδειγμα πλήρως παραστατικού χρήματος. Πιστωτικό χρήμα (Επιταγή - Συναλλαγματική) Επιταγή Είναι μορφή χρήματος που αποτελεί εντολή προς την τράπεζα να εξαργυρώσει το ποσό στον δικαιούχο. Συναλλαγματική Είναι ιδιωτική ρύθμιση πληρωμής μεταξύ δύο συναλλασσομένων. Η συναλλαγματική αποτελεί υπόσχεση πληρωμής στο μέλλον. Πιστωτικές κάρτες ή Πλαστικό χρήμα. Εκδίδονται από χρηματοπιστωτικό οργανισμό ο οποίος μεσολαβεί μεταξύ καταναλωτών και εμπόρων και εγγυάται τη συναλλαγή, ώστε ο καταναλωτής να αγοράσει το εμπόρευμα από τον έμπορο χωρίς να δώσει χρήματα. Τα χρήματα επιστρέφονται στον οργανισμό που έχει εκδόσει την κάρτα είτε εντός μηνός άτοκα, είτε αργότερα, έντοκα. Τόκος: Η αμοιβή για τον δανεισμό ενός ποσού για μια χρονική περίοδο (άρα το κόστος του χρήματος). Επιτόκιο: Ο τόκος 100 για ένα έτος (άρα η τιμή του χρήματος). ΤΡΑΠΕΖΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ: ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΤΡΑΠΕΖΕΣ Οι εμπορικές τράπεζες είναι επιχειρήσεις οι οποίες ασχολούνται με το εμπόριο του χρήματος με σκοπό το κέρδος. Δέχονται καταθέσεις και χορηγούν δάνεια. Το κέρδος τους προκύπτει από τη διαφορά μεταξύ των επιτοκίων καταθέσεων και χορηγήσεων. Δημιουργία χρήματος από τις εμπορικές τράπεζες. Ρευστά διαθέσιμα είναι το απόθεμα των χρημάτων τα οποία οφείλει να κρατά η εμπορική τράπεζα στο ταμείο της. Ποσοστό ρευστών διαθεσίμων είναι το ποσοστό των καταθέσεων το οποίο υποχρεούνται οι εμπορικές τράπεζες να κρατούν στο ταμείο τους. Δημιουργία χρήματος: Έστω ποσοστό ρευστών διαθεσίμων 20%. Ο πελάτης Α ανοίγει λογαρισμό 10.000 και του χορηγείται κάρτα αναλήψεων. 2

Ο πελάτης Α έχει αγοραστική δύναμη 10.000, την οποία μπορεί να χρησιμοποιήσει μέσω της κάρτας του. Η τράπεζα διατηρεί 20 10000 = 2.000 σαν ρευστά διαθέσιμα και 100 δανείζει στον πελάτη Β 10000-2000= 8.000 μετρητά. Ο πελάτης Β διαθέτει αγοραστική δύναμη 8.000. Σύνολο αγοραστικής δύναμης 10000+8000= 18.000 από τα αρχικά 10.000 του πελάτη Α. Ο κύκλος συνεχίζεται επ άπειρον με τους πελάτες Β, Γ, κλπ. * Διατραπεζική αγορά χρήματος. Για να μεγιστοποιήσουν το κέρδος, οι εμπορικές τράπεζες δανείζουν όσο πιο πολλά χρήματα μπορούν, άρα διατηρούν το ελάχιστο επιτρεπόμενο ποσοστό ρευστών διαθεσίμων. Οι καθημερινές αναλήψεις και καταθέσεις δεν μπορούν να προβλεφθούν με ακρίβεια, οπότε άλλες φορές έχουν πλεόνασμα ρευστών διαθεσίμων, ενώ άλλες φορές έλλειμμα. Προσέρχονται λοιπόν στη διατραπεζική αγορά χρήματος, όπου όσες έχουν πλεόνασμα δανείζουν, ενώ όσες έχουν έλλειμμα δανείζονται. Όταν το πλεόνασμα είναι μεγαλύτερο από το έλλειμμα, το διατραπεζικό επιτόκιο (τιμή του χρήματος) μειώνεται. Όταν το έλλειμμα είναι μεγαλύτερο από το πλεόνασμα, το διατραπεζικό επιτόκιο αυξάνεται. Η Κεντρική Τράπεζα είναι κρατική, ή υπό κρατικό έλεγχο. Οι εθνικές κεντρικές τράπεζες των χωρών της ζώνης του Ευρώ (συμπεριλαμβανομένης της Τράπεζας της Ελλάδος) δεν ασκούν ανεξάρτητη νομισματική πολιτική. Το καθήκον της ΤτΕ είναι να εφαρμόζει τις αποφάσεις της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, ΕΚΤ ή ECB (Eurpean Central Bank) εντός των Ελληνικών συνόρων. Η Κεντρική Τράπεζα εν γένει: Εκδίδει το χαρτονόμισμα (εκδοτική τράπεζα), στην Ευρωζώνη η ΕΚΤ. Ελέγχει τη λειτουργία των εμπορικών τραπεζικών και τους κανόνες χορήγησης δανείων από τις εμπορικές τράπεζες. Δέχεται καταθέσεις από και χορηγεί πιστώσεις προς τις εμπορικές τράπεζες και το δημόσιο, Είναι ο τραπεζίτης του δημοσίου, διότι μέσω αυτής ο δημόσιος τομέας διεκπεραιώνει τις σημαντικές οικονομικές συναλλαγές του. Διατηρεί τις καταθέσεις των εμπορικών τραπεζών (τμήμα των υποχρεωτικών ρευστών διαθεσίμων). Ελέγχει τη διατραπεζική αγορά. Ρυθμίζει το βασικό επιτόκιο (βασικό επιτόκιο αναχρηματοδότησης στην περίπτωση της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας). Το επιτόκιο με το οποίο η Κεντρική Τράπεζα δανείζει στις εμπορικές τράπεζες είναι ίσο με το βασικό επιτόκιο + 1% (1 ποσοστιαία μονάδα), το δε επιτόκιο με το οποίο δανείζεται από αυτές είναι ίσο με το βασικό επιτόκιο 1% (1 ποσοστιαία μονάδα). Μια εμπορική τράπεζα που παρουσιάζει έλλειμμα δεν θα δανεισθεί από τη διατραπεζική αγορά, αν το επιτόκιο της Κεντρικής τράπεζας είναι χαμηλότερο. Ομοίως, μια εμπορική τράπεζα που παρουσιάζει πλεόνασμα, δεν θα το διαθέσει στη διατραπεζική αγορά, αν το επιτόκιο της κεντρικής τράπεζας είναι υψηλότερο. 3

Το βασικό επιτόκιο αναχρηματοδότησης είναι αυτό που γίνεται ευρύτερα γνωστό από τα μέσα συλλογικής ενημέρωσης. Ρυθμίζει την τιμή του συναλλάγματος, δηλαδή την ισοτιμία του εγχώριου νομίσματος έναντι αυτών των άλλων χωρών. ΚΑΤΑΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΑΝΕΙΑ Καταθέσεις Καταθέσεις όψεως. Εξαιρετικά χαμηλότοκες καταθέσεις, συνήθως επιχειρήσεων, οι οποίες διακινούνται με επιταγές. Καταθέσεις ταμιευτηρίου. Καταθέσεις και αναλήψεις χρημάτων όποτε το επιθυμεί ο καταθέτης, συνήθως ιδιωτών, με σχετικά χαμηλό επιτόκιο. Καταθέσεις προθεσμίας. Ο καταθέτης μπορεί να κάνει ανάληψη μόνο στη λήξη της προθεσμίας (πχ. τρίμηνο), αλλοιώς χάνει τμήμα των τόκων. Μέτριο επιτόκιο. Δάνεια Δάνεια προς επιχειρήσεις. Αποσκοπούν στην ενίσχυση της παραγωγικής δυνατότητας των επιχειρήσεων. Βραχυχρόνια, για κάλυψη άμεσων αναγκών, υψηλότερου επιτοκίου. Μακροχρόνια, για κάλυψη επενδυτικών αναγκών, χαμηλότερου επιτοκίου. Χρηματοδοτική μίσθωση (leasing). Η τράπεζα αγοράζει τον εξοπλισμό που χρειάζεται μια επιχείρηση. Στη συνέχεια τον δανείζει στην επιχείρηση και εισπράττει ενοίκιο, στον υπολογισμό του οποίου συμπεριλαμβάνονται οι αντίστοιχοι τόκοι. Τυπικά, τόκοι δεν χρεώνονται. Στο τέλος της διάρκειας της ενοικίασης (μίσθωσης) η επιχείρηση μπορεί να επιστρέψει τον εξοπλισμό, να αγοράσει τον εξοπλισμό έναντι σχετικά μικρής αξίας, να ανανεώσει τη σύμβαση για νέο εξοπλισμό, επιστρέφοντας τον παλαιό. Η χρηματοδοτική μίσθωση πλεονεκτεί έναντι του απλού δανεισμού όταν ο εξοπλισμός απαξιώνεται γρήγορα και διότι το σύνολο της δόσης αναγνωρίζεται ως έξοδο (σαν ενοίκιο) σε αντίθεση με το δάνειο, όπου μόνο ο τόκος αποτελεί έξοδο, ενώ το ποσό αποπληρωμής του δανείου όχι. Δάνεια προς καταναλωτές. Στεγαστικά. Μακράς διάρκειας, χαμηλότερου επιτοκίου, Για αγορά οικοπέδου, σπιτιού, 4

κτίσιμο νέας κατοικίας. Καταναλωτικά. Βραχείας διάρκειας, υψηλότερου επιτοκίου. Για αγορά επίπλων, συσκευών, αυτοκινήτων, κλπ. Δάνεια προς το κράτος. Οι τράπεζες δανείζουν στο κράτος για να καλύψει τη διαφορά μεταξύ δημοσίων εσόδων και δημοσίων δαπανών. Ο δανεισμός παίρνει δύο μορφές: Βραχυπρόθεσμος (διάρκεια < 1 έτους) μέσω Εντόκων Γραμματίων του Δημοσίου. Χαρακτηριστικά ΕΓΔ: 3μηνη, 6μηνη, 12μηνη διάρκεια. Τιμή χαμηλότερη από την ονομαστική τους αξία, άρα οι τόκοι έχουν προκαταβληθεί στον δανειστή. Στη λήξη του ΕΓΔ, ο δανειστής εισπράττει την ονομαστική αξία του γραμματίου. Οι τόκοι δεν φορολογούνται αν το έντοκο ρευστοποιηθεί στη λήξη του. Παράδειγμα: Ετήσιο ΕΓΔ ονομαστικής αξίας 10.000 πωλείται προς 9.600. Ο αγοραστής (δανειστής) δανείζει στο Δημόσιο 9.600. Στη λήξη του εντόκου μετά από ένα χρόνο, το ΕΓΔ εξαργυρώνεται προς 10.000. Ο τόκος λοιπόν: 10000-9600= 400 400 Το επιτόκιο, i = 100 = 4,17%. 9600 Μεσομακροπρόθεσμος (άνω του ενός έτους) μέσω Ομολόγων του Δημοσίου (συνήθως 3, 5, 10 έτη). Στην πιο συνηθισμένη μορφή, τα ομόλογα έχουν τα εξής χαρακτηριστικά: Τιμή ίση με την ονομαστική αξία. Ο τόκος αποδίδεται ετήσια με την αποκοπή τοκομεριδίου. Στη λήξη του ομολόγου, ο δανειστής εισπράττει την ονομαστική αξία του ομολόγου. Οι τόκοι δεν φορολογούνται αν το ομόλογο ρευστοποιηθεί στη λήξη του. Παράδειγμα: Πενταετές ομόλογο ονομαστικής αξίας 10.000 και επιτόκιο 4,5% κατ έτος πωλείται προς 10.000. Ο αγοραστής (δανειστής) δανείζει στο Δημόσιο 10.000. Κάθε χρόνο εισπράττει τόκο 4,5 10000 450 100 = Ευρώ. Στη λήξη του ομολόγου μετά από 5 έτη, ο δανειστής εισπράττει 10.000. ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΗΡΙΟ Αγορά μετοχών (τίτλων ιδιοκτησίας) Ανωνύμων Εταιριών. Συνήθως η είσοδος μιας ΑΕ στο χρηματιστήριο συνοδεύεται και από αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου, η οποία αποτελεί 5

υγιή τρόπο χρηματοδότησης, σε σχέση με τον τραπεζικό δανεισμό, ο οποίος ενέχει μεγαλύτερο κίνδυνο. Έτσι η εταιρία μπορεί να επεκτείνει τις οικονομικές της δραστηριότητες. Ο τελευταίος τρόπος χρηματοδότησης είναι η αυτοχρηματοδότηση, κατά την οποία η επιχείρηση χρηματοδοτεί τις επενδύσεις της με δικά της κεφάλαια, τα οποία προέρχονται από προηγούμενα κέρδη. Με την αυτοχρηματοδότηση οι επενδύσεις είναι μικρότερες, αλλά δεν μειώνεται ο έλεγχος της επιχείρησης με την εισαγωγή νέων μετόχων. Οι αγοραστές και πωλητές μετοχών ανήκουν σε δύο ακραίες κατηγορίες και πολλές ενδιάμεσες. Επενδυτές: αποσκοπούν στο μέρισμα. Κερδοσκόποι: αποσκοπούν στην αύξηση της τιμής της μετοχής. Είτε επενδυτές, είτε κερδοσκόποι, σπάνια διαθέτουν μετοχές μόνο μιας εταιρίας και σπάνια διαθέτουν μόνο μετοχές, αλλά και ομόλογα, έντοκα και μετρητά. Το σύνολο αυτών των τοποθετήσεων ονομάζεται χαρτοφυλάκιο. Ένα χαρτοφυλάκιο καταρτίζεται με βάσει δύο κύριων μεταβλητών, του κινδύνου και της απόδοσης, οι οποίες είναι ευθέως ανάλογες μεταξύ τους: Μεγαλύτερος κίνδυνος, σημαίνει μεγαλύτερη απόδοση και αντιστρόφως. Αγοραστές και πωλητές εκπροσωπούνται από εξειδικευμένες εταιρίες, τις χρηματιστηριακές εταιρίες (ΑΧΕ). Στην αρχή της συνεδρίασης (άνοιγμα) ορίζεται η τιμή εκκίνησης μιας μετοχής, από τις πρώτες εντολές αγοράς ή πώλησης. Στη συνέχεια, αν δημιουργείται πλεόνασμα η τιμή μειώνεται, ενώ αν δημιουργείται έλλειμμα, η τιμή αυξάνεται. Με τη λήξη της συνεδρίασης ανακοινώνεται η τιμή κλεισίματος, η οποία είναι η τιμή στην οποία έγινε η τελευταία συναλλαγή. Στο χρηματιστήριο (κεφαλαιαγορά) γίνονται και οι συναλλαγές ομολόγων πριν τη λήξη τους. ΣΥΝΑΛΛΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΙΣΟΤΙΜΙΕΣ Ισοτιμία είναι η τιμή ενός νομίσματος σε σχέση με αυτά των άλλων χωρών. Στη διεθνή αγορά συναλλάγματος, οι τιμές εκφράζονται σαν σχετικές τιμές, πχ. Με το κλείσιμο της 06/02/2009, EUR/USD = 1,2924. Αυτό σημαίνει ότι 1 Ευρώ αγοράζει 1,29 δολλάρια. Αν η τιμή διατυπωθεί αντίστροφα (ασύνηθες): USD/EUR = 0,7736, που σημαίνει ότι 1 δολλάριο αγοράζει 0,77 Ευρώ. Η διεθνής αγορά συναλλάγματος είναι η μεγαλύτερη αγορά από όλες, με συναλλαγές συνήθως άνω του 1 τρισ. δολλαρίων ΗΠΑ ημερησίως. Λειτουργεί σχεδόν όλο το εικοσιτετράωρο, ανοίγοντας στο Τόκιο και κλείνοντας στη Νέα Υόρκη. Οι κεντρικές τράπεζες των διαφόρων χωρών παρεμβαίνουν, όταν κρίνουν σκόπιμο, είτε για να διατηρήσουν την ισοτιμία του νομίσματός τους ψηλά, είτε χαμηλά, ανάλογα με το συμφέρον τους. 6

Πχ. αν η ΕΚΤ θέλει να κρατήσει την τιμή του ευρώ πάνω από τα 1,20 δολλάρια και η τιμή του ευρώ πέφτει, θα αγοράσει ευρώ και θα πουλήσει δολλάρια, λίγο πάνω από το 1,20. Συνήθως ο υπαινιγμός, ή η απειλή της παρέμβασης συγκρατεί τις ισοτιμίες στα επιθυμητά επίπεδα, η δε παρέμβαση καθ εαυτή παύει να είναι απαραίτητη. 7

Παράδειγμα * 1- (ποσοστό Συνολικό ρευστών δημιουργηθέν Κατάθεση διαθεσίμων) Χορηγήσεις χρήμα 10,000 0.8 8,000 8,000 8,000 0.8 6,400 14,400 6,400 0.8 5,120 19,520 5,120 0.8 4,096 23,616 4,096 0.8 3,277 26,893 3,277 0.8 2,621 29,514 2,621 0.8 2,097 31,611 2,097 0.8 1,678 33,289 1,678 0.8 1,342 34,631 1,342 0.8 1,074 35,705 1,074 0.8 859 36,564 859 0.8 687 37,251 687 0.8 550 37,801 550 0.8 440 38,241 440 0.8 352 38,593 352 0.8 281 38,874 281 0.8 225 39,099 225 0.8 180 39,279 180 0.8 144 39,424 144 0.8 115 39,539 115 0.8 92 39,631 92 0.8 74 39,705 74 0.8 59 39,764 59 0.8 47 39,811 47 0.8 38 39,849 38 0.8 30 39,879 30 0.8 24 39,903 1 ρ Για άπειρες συναλλαγές, δημιουργείται χρήμα: S = α, όπου α η αρχική κατάθεση και ρ το 1 0,2 ποσοστό των ρευστών διαθεσίμων. Στο παράδειγμα, S = 10000 = 10000 4 = 40000, 0, 2 τετραπλάσιο του αρχικού. Μια μικρή αύξηση του ποσοστού των ρευστών διαθεσίμων, έστω στο 25%, μειώνει τον συντελεστή 1 ρ 1 = 0,25 = 3, άρα μειώνει και τη δυνατότητα δημιουργίας ρ 0, 25 χρήματος στο τριπλάσιο των καταθέσεων, αντί του τετραπλασίου που ήταν πριν. Έτσι περιορίζεται η ποσότητα του χρήματος που κυκλοφορεί στην οικονομία. Το άθροισμα (απείρων όρων φθίνουσας γεωμετρικής προόδου), S, αποτελεί μορφή του πολλαπλασιαστή καταθέσεων. ρ 8