ΣΟ ΓΗΚΣΤΟ ΣΧΝ ΑΠΟΗΚΗΧΝ ΚΑΗ ΟΗ ΔΜΠΟΡΗΚΔ ΥΔΔΗ ΣΧΝ ΜΗΝΧΨΣΧΝ. ΜΗΑ ΥΑΡΣΟΓΡΑΦΗΚΖ ΠΡΟΔΓΓΗΖ.

ΣΟ ΓΗΚΣΤΟ ΣΧΝ ΑΠΟΗΚΗΧΝ ΚΑΗ ΟΗ ΔΜΠΟΡΗΚΔ ΥΔΔΗ ΣΧΝ ΜΗΝΧΨΣΧΝ. ΜΗΑ ΥΑΡΣΟΓΡΑΦΗΚΖ ΠΡΟΔΓΓΗΖ. Νίθνο Καξαληθόιαο Πέξπ Λαθαδάλε Λακπξηλή ηάκνπ Γξ Μεραληθόο ΑΠΘ Δπηθ. Καζεγήηξηα ΑΠΘ Φηιόινγνο ΠΔΡΗΛΖΦΖ Οη Μηλσΐηεο, εθκεηαιιεπόκελνη ηε γεσγξαθηθή ζέζε ηεο Κξήηεο, ε νπνία βξίζθεηαη ζην ζηαπξνδξόκη ηξηώλ επείξσλ, θαζώο θαη ηελ καθξνρξόληα εηξήλε ηελ νπνία είραλ εμαζθαιίζεη, ζηξάθεθαλ από λσξίο ζηε λαπηηιία θαη αλέπηπμαλ ην εκπόξην. Οη πξώηεο ηνπο επαθέο ήηαλ κε ηελ θπξίσο Διιάδα, ηα λεζηά ηνπ Αηγαίνπ θαη ηα παξάιηα ηεο Μηθξάο Αζίαο. Πνιύ λσξίο απέθηεζαλ επαθέο κε ηε πξία θαη ηε Φνηλίθε, αιιά θαη κε πεξηνρέο πνπ βξίζθνληαλ πην αλαηνιηθά, θαζώο θαη κε ηελ Αίγππην. Σα πινία ηνπο δηέζρηδαλ ηηο ζάιαζζεο θάλνληαο εκπόξην ησλ πξντόλησλ ηνπο αιιά θαη δηακεηαθνκηζηηθό εκπόξην θαη έθηαλαλ κέρξη ηε ηθειία. Οη αληαιιαγέο αλάκεζα ζηελ Κξήηε θαη ζηηο ρώξεο κε ηηο νπνίεο έξρνληαλ ζε επαθή ήηαλ πάξα πνιιέο θαη ζε πνιιά επίπεδα. Φπζηθό ήηαλ ινηπόλ, εθηόο από ηα πξντόληα λα αληαιιάζζνπλ θαη ζηνηρεία ησλ πνιηηηζκώλ ηνπο. Ζ επηζηήκε ηεο Υαξηνγξαθίαο, κε αξσγό ηε ζύγρξνλε ηερλνινγία, ζπκβάιιεη ζε ηνύην αθξηβώο: ζηνλ εληνπηζκό ησλ ζρέζεσλ πνπ αλαπηύρζεθαλ κεηαμύ ησλ Μηλστηώλ θαη ηνπ ηόηε γλσζηνύ θόζκνπ (2600 1450 π.υ.) κε ζηόρν ηελ αλάδεημε ηεο δηθηύσζεο απηνύ ηνπ ζεκαληηθνύ ηκήκαηνο ηνπ ηόηε θόζκνπ θαη ηελ ραξηνγξαθηθή ηνπ απεηθόληζε. Λέμεηο θιεηδηά: Μηλστθόο Πνιηηηζκόο, Απνηθίεο, Δκπνξηθέο ρέζεηο, Θεκαηηθή Υαξηνγξαθία, Πνιπκέζα 1

1. ΔΗΑΓΧΓΖ Ο Μηλστθόο πνιηηηζκόο ήηαλ έλαο αλνηρηόο ζηνλ θόζκν πνιηηηζκόο. Οη Κξήηεο δέρνληαλ μέλνπο, θηινμελνύζαλ, αληάιιαζζαλ δώξα θαη ηδέεο, έθαλαλ γλσξηκίεο. ηελ Οδύζζεηα ν Οδπζζεαο παξνπζηάδεηαη ζαλ Κξεηηθόο, όηαλ ηνλ αθήλνπλ νη Φαίαθεο λαπηηθνί ζηελ παηξίδα ηνπ θαη ζπλαληά ηελ Αζελά, ηελ νπνία βέβαηα δελ αλαγλσξίδεη, αθνύ ηνπ παξνπζηάζηεθε ζαλ λεαξόο βνζθόο. «Την έσυ την Ιθάκη ακοςστά στην Κπήτη την απλόσυπη, πέπα μακπιά στην άλλη θάλασσα.. Μιλώ για τον Οπσίλοσο πος πάντα τος νικούσε, Στο απέπαντο νησί τηρ Κπήτηρ, όσοςρ μαζί τος έτπυγαν τυμί, Στο τπέξιμο άυταστορ.» ηελ Οδύζζεηα βξίζθνπκε βέβαηα ηνλ απόερν ηεο αθκήο ηνπ Μηλστθνύ πνιηηηζκνύ, αθνύ απηόο πξνεγήζεθε θαηά πνιινύο αηώλεο. Ζ θνηλσληθή νξγάλσζε, όκσο, άξρηζε λα γίλεηαη ζηελ αξραία Κξήηε πνιπζύλζεηε, από ηελ ε- πνρή πνπ ην κέηαιιν θπξηάξρεζε ζαλ βαζηθό πιηθό ζηελ θαηαζθεπή εξγαιείσλ, όπισλ θαη πνιπηειώλ θαηαζθεπώλ. Υξεηάζηεθε ηόηε λα αλαδεηεζεί ε πξώηε ύιε ζηηο θύξηεο πεγέο ηνπ. Άθζνλα ραιθνθόξα θνηηάζκαηα ππήξραλ ζηελ Κύπξν θαη ήηαλ αλάγθε λα ζηαινύλ εθεί εηδηθά ζπλεξγεία κεηαιισξύρσλ ή έκπνξνη γηα αληαιιαγή Κξεηηθώλ πξντόλησλ κε ην απαξαίηεην απηό πιηθό. Γηα λα απνθηήζεη ν ραιθόο ζηεξεόηεηα θαη λα παξαζθεπαζηνύλ από ηνπο κεηαιινπξγνύο ηα θξάκαηα ηνπ κπξνύληδνπ, ρξεηαδόηαλ θαζζίηεξνο πνπ έπξεπε λα κεηαθεξζεί από ηα βάζε ηεο Μηθξάο Αζίαο. Έηζη άξρηζε λα θηλείηαη ην εκπόξην, θπζηθά κε πινία, ηα νπνία έπξεπε λα ηειεηνπνηεζνύλ γηα λα δηαζρίδνπλ ηηο ζάιαζζεο. Από ηελ πξώηε ζηηγκή θάλεθε πόζν απνηειεζκαηηθό ήηαλ ην εκπόξην κε ην ζύζηεκα ησλ αληαιιαγώλ. Έπξεπε, ινηπόλ, λα νξγαλσζεί ε παξαγσγή ησλ επηρσξίσλ πξντόλησλ θαη λα ζπζηεκαηνπνηεζεί ε επεμεξγαζία ησλ πξώησλ πιώλ, θπξίσο ηνπ κεηάιινπ. (Υάξηεο 1) Υάξηεο 1. Οη «δξόκνη» ηνπ Υαιθνύ θαη ηνπ Καζζίηεξνπ γηα ηνπο Μηλσΐηεο Με ηε κεηαβνιή απηή ηεο δσήο θαη ηε δηακόξθσζε ησλ θνηλσληθώλ ηάμεσλ, πνιινί νηθηζκνί αξρίδνπλ λα εμειίζζνληαη ζε πόιεηο θαη έηζη απηόκαηα πξνβάιιεη ε αλάγθε νξγάλσζεο ηεο δηνίθεζεο. Οη πην ζεκαληηθνί από ηνπο αξρεγνύο ζπγθεληξώλνπλ ηδηαίηεξε εμνπζία ζηα ρέξηα ηνπο (κε ηε ζπγθαηάζεζε ηνπ ιανύ). Μαθξνρξόληα εηξήλε, ε ιεγόκελε pax Minoika, θαη επεκε- 2

ξία επηθξαηνύλ ζηελ Κξήηε, όπσο δείρλεη ε παληειήο έιιεηςε νρπξώζεσλ. Πηζαλνινγείηαη όηη ζε νιόθιεξν ην λεζί αλαγλσξίδνληαλ ε ππεξνρή ηνπ βαζηιέα ηεο Κλσζνύ. Άιινη επηζηήκνλεο ππνζηεξίδνπλ όηη ηα αλάθηνξα ηεο Κξήηεο δελ απνηεινύλ έδξα δηαθνξεηηθώλ βαζηιέσλ ή πξηγθίπσλ αιιά όηη όια αλήθνπλ ζην βαζηιηά ηεο Κλσζνύ, ν νπνίνο, όπσο νη κνλάξρεο ηεο αλαηνιήο, έρεη αλάθηνξα ζ όιεο ηηο πόιεηο θαη ηα ρξεζηκνπνηεί θαηά πεξηόδνπο. Ζ αλάπηπμε απηή ηνπ πνιηηηζκνύ θαη νη κεηαβνιέο ζηε δσή ησλ Κξεηώλ ζπκβαίλνπλ ζηελ αξρή ηεο δεύηεξεο θάζεο ηεο Πξναλαθηνξηθήο πεξηόδνπ (2400-2100) π.υ. ηνηρεία από ηνλ πνιηηηζκό απηήο ηεο θάζεο ήξζαλ ζην θσο κε ηηο αλαζθαθέο ζηε Βαζηιηθή θαη ζηε Μύξην ηεο Ηεξάπεηξαο. Ζ Βαζηιηθή δεζπόδεη ζηνλ ηζζκό, ην ζηελόηεξν δειαδή κέξνο ηεο Κξήηεο, όπνπ εύθνια κεηαθέξνληαλ ηα εκπνξηθά θνξηία από ην Ληβπθό πέιαγνο γηα λα πξνσζεζνύλ από εθεί ζηελ Κεληξηθή ή Αλαηνιηθή Κξήηε. (Υάξηεο 2, Δηθόλεο 1, 2) Υάξηεο 2. Ζ δηαθίλεζε ηνπ εκπνξίνπ θαηά ηε δεύηεξε θάζε ηεο Πξναλαθηνξηθήο Πεξηόδνπ (2400-2100 π.υ.) Δηθόλα 1. Πξόρνπο ξπζκνύ Βαζηιηθήο Δηθόλα 2. Πξναλαθηνξηθή ππμίδα από ζηεαηίηε 3

Ο λόκνο ησλ ηζζκώλ πνπ δηαηύπσζε ν νκεξηζηήο Victor Berard είρε εθαξκνγέο ζε επνρέο πνπ ε ζαιαζζνπινΐα απνηεινύζε δύζθνιν εγρείξεκα. Οη λαπηηθνί πξνηηκνύζαλ λα απνθεύγνπλ ηνλ επηθίλδπλν πεξίπινπ ηεο λήζνπ, δηαβηβάδνληαο ηα εκπνξεύκαηα θαη ηνπο επηβάηεο από ζάιαζζα ζε ζάιαζζα ζην ζηελόηεξν ζεκείν, πνπ εδώ κόιηο μεπεξλνύζε ηα 12 ρηιηόκεηξα. (Υάξηεο 3) Υάξηεο 3. Ο «Νόκνο ησλ Ηζζκώλ», όπσο δηαηππώζεθε από ηνλ Οκεξηζηή Victor Berard Ζ ίδξπζε, ινηπόλ, θάπνησλ νηθηζκώλ ζε επίθαηξεο ζέζεηο ηζζκώλ, όξκσλ, κηθξώλ παξαθηίσλ λεζηώλ θ.ι.π. δελ δηθαηνινγείηαη δηαθνξεηηθά, αθνύ δελ πξνζθέξνληαλ γηα άιιε θύξηα απαζρόιεζε, παξά κόλνλ γηα ηελ νξγάλσζε ηνπ εκπνξίνπ. Γηα ηε δηαθίλεζε όκσο ησλ εκπνξεπκάησλ από ζάιαζζα ζε ζάιαζζα, αιιά θπξίσο αλάκεζα ζηα κεγάια αλαθηνξηθά θέληξα, ρξεηαδόηαλ νδηθό δίθηπν θαηάιιειν γηα ηηο κεηαθνξέο. Φαίλεηαη όηη ζηελ παιαηναλαθηνξηθή πεξίνδν αλάγεηαη ε θαηαζθεπή ησλ πιαθόζηξσησλ δξόκσλ πνπ έλσζαλ ηε λόηηα αθηή ηεο Κξήηεο θαη ηα ιηκάληα ηεο κε ηελ Κλσζό θαη ηε βόξεηα α- θηή. Ζ θεληξηθή αξηεξία απηώλ αλέβαηλε ζηα πςώκαηα ησλ ππσξεηώλ ηεο Ίδεο, πεξλνύζε ηε ζηελή δηάβαζε ηεο Αγίαο Βαξβάξαο, από όπνπ θαηεβαίλεη θαη ζήκεξα ν δξόκνο γηα ηελ πεδηάδα ηεο Μεζαξάο, θαη θαηέιεγε ζηε βόξεηα πεδηλή δώλε. Πνιιά ηερληθά έξγα, κηθξέο γέθπξεο, πςειά αληεξείζκαηα, νδνθπιάθηα, ζπκπιήξσλαλ ηε κεγάιε απηή νδηθή αξηεξία. ην ηέινο ηεο νδνύ πξνο ηε Κλσζό ππήξρε κηα γηγαληηαία νδνγέθπξα κε ηέζζεξα κεγάια ζιαζηά ηόμα πνπ εμαζθάιηδαλ ην πέξαζκα ηνπ λεξνύ. (Υάξηεο 4) 4

Υάξηεο 4. Ζ θεληξηθή νδηθή αξηεξία θαηά ηελ παιαηναλαθηνξηθή πεξίνδν 2. ΣΟ ΓΗΚΣΤΟ ΣΧΝ ΚΡΖΣΗΚΧΝ ΑΠΟΗΚΗΧΝ ΤΜΦΧΝΑ ΜΔ ΣΖ ΜΤΘΟΛΟΓΗΑ Οη αληαιιαγέο κεηαμύ ησλ Κξεηώλ θαη ησλ λεζηώλ ηνπ Αηγαίνπ ήηαλ ππθλέο. Ζ Μηλστθή εμάπισζε ζην Αηγαίν ζα ήηαλ αδύλαην λα πξαγκαηνπνηεζεί ρσξίο ηε ζαιαζζνθξαηία ησλ Κξεηώλ. Ζ ειιεληθή κπζνινγία αλαθέξεηαη ζπρλά ζηηο Κξεηηθέο εγθαηαζηάζεηο θαηά ηελ επνρή ηνπ Μίλσα ζηνλ Αηγαηαθό ρώξν. Ο Ραδάκαλζπο, αδειθόο ηνπ Μίλσα, κε ηελ αθνινπζία ηνπ είραλ ζθνξπίζεη ζηα λεζηά ηνπ Αηγαίνπ. Ο ίδηνο είρε εγθαηαζηαζεί ζηελ Δύβνηα, ελώ νη άιινη ζηα κηθξόηεξα λεζηά. Ο Γηόδσξνο απνδίδεη ζε πξσηνβνπιία ηνπ Ραδάκαλζπ ηελ θαηάθηεζε κεγάινπ ηκήκαηνο ησλ παξαιίσλ ηεο Μ. Αζίαο θαη ηδηαίηεξα ηεο Δξπζξαίαο, θαζώο θαη ηελ θαηάθηεζε ησλ λεζηώλ: Λήκλνο, θύξνο, Πάξνο, Γήινο, Άλδξνο. Ο ηάθπινο εγθαηαζηάζεθε ζηελ Πεπάξεζν (ζεκεξηλή θόπειν), ν Οηλνπίσλ ζηε Υίν, ν Άληνο ζηε Νάμν, ν Δπάλζεο ζηε Θάζν. Γηνί ή ζπγγελείο ηνπ Μίλσα, αλαθέξεη ε κπζνινγία όηη βξέζεθαλ ζηελ Πάξν, ζηε Φνιέγαλδξν θαη ζηελ Αζήλα. ηελ Κνξεζό ηεο Κέαο ππήξρε απνηθία ηνπ Μίλσα αιιά ν ίδηνο ίδξπζε θαη ηε Μηλώα ζηε Μεγαξίδα. Αξθεηέο αθόκα απνηθίεο κε ην όλνκα Μηλώα ππήξραλ ζην ρώξν ηνπ Αηγαίνπ. Απηό ήηαλ ην όλνκα ηεο Γάδαο θαζώο θαη ηεο Ζξάθιεηαο ζηε ηθειία. Μηα αξραία παξάδνζε αλαθέξεη όηη ν Μίλσαο εμεζηξάηεπζε ζηε ηθειία θαη εθεί δνινθνλήζεθε. Έλα λεζάθη κε ην ίδην όλνκα βξίζθνληαλ θνληά ζην ιηκάλη ησλ Μεγάξσλ, έλα αθξσηήξην κε ηείρνο ζηε Λαθσλία (ζεκεξηλή Μνλεκβαζηά), κηα πόιε ζηε ίθλν, άιιε ζηελ Ακνξγό, νλνκαζία πεγήο ζηε Γήιν. Σν ίδην όλνκα, δειαδή Μηλώα, βξίζθνπκε ζε επηγξαθέο ζηελ Κέξθπξα. Άιινη νηθηζκνί, όπσο ηνπ Μεκβιηάξνπ ζηε Θήξα θαη ηνπ Κάδκνπ ζηε Βνησηία, ελώ πίζηεπαλ όηη είραλ Φνηληθηθή πξνέιεπζε, είραλ ραξαθηήξα πεξηζζόηεξν Κξεηηθό, ίζσο, γηαηί ζηε Φνηλίθε είραλ γίλεη απνηθίζεηο Κξεηώλ ζε κεγάιε θιίκαθα. ηε Ρόδν εγθαηαζηάζεθε ν θξεηηθόο Αιζαηκέλεο. Ο αξπεδόλαο, αδειθόο επίζεο ηνπ Μίλσα, από ηελ Κξήηε κεηαλάζηεπζε ζηε Λπθία. Ο Μίιεηνο, από ηελ νκώλπκε Κξεηηθή πόιε, εγθαηαζηάζεθε ζηελ Καξία θαη ίδξπζε ηε Μίιεην, ε νπνία αλαγλώξηδε σο κεηξόπνιή ηεο ηελ Κξεηηθή Μίιαην, αλαηνιηθά ησλ Μαιίσλ. 5

Γηα ηελ επεηξσηηθή Διιάδα δελ ππήξραλ ζπγθεθξηκέλεο παξαδόζεηο ζρεηηθά κε Κξεηηθέο ε- γθαηαζηάζεηο, αλ θαη γηα ηα πην ζεκαληηθά ηεξά, όπσο ησλ Γειθώλ, ηεο Διεπζίλαο θαη ηεο Οιπκπίαο, ππήξραλ ηεξνί κύζνη πνπ αλαθέξνληαλ ζηελ Κξήηε. Οη Μηλύεο πνπ είραλ όλνκα ζπγγεληθό κε ην όλνκα ηνπ Μίλσα, εγθαηαζηάζεθαλ ζε επίθαηξα ζεκεία, όπσο ζηελ Ησιθό ηεο Θεζζαιίαο, ζηνλ Βνησηηθό Οξρνκελό θαη αξγόηεξα ζηελ Πύιν. Ο Έβαλο έρεη ζπλδέζεη θαη ηε δεκηνπξγία ηνπ Μπθελατθνύ πνιηηηζκνύ κε ηελ απνηθηαθή απηή εμάπισζε ησλ Κξεηώλ. Τπέζεηε όηη θαη ζηελ Πεινπόλλεζν ππήξραλ Μηλστθέο εγθαηαζηάζεηο κε Κξήηεο δπλάζηεο θαη έηζη δηθαηνινγνύζε ηελ ύπαξμε ζνισηώλ ηάθσλ κε πνιύηηκα επξήκαηα. Ζ άπνςε απηή όκσο, πεξί Μηλστθήο θαηάθηεζεο ηεο Πεινπνλλήζνπ, ζεσξείηαη ζήκεξα ππεξβνιηθή. Πηζαλόλ λα κελ άζθεζαλ επίδξαζε ζηελ Πεινπόλλεζν νη Κξήηεο κε ηηο θαηαθηήζεηο ηνπο, αιιά κε ακνηβαίεο ζρέζεηο, θηιηθέο εκπνξηθέο, ερζξηθέο ή θαη κε επηγακίεο. Γελ είκαζηε βέβαηνη θαηά πόζν νη κύζνη θαη νη νλνκαζίεο απηέο αληαπνθξίλνληαη ζρεηηθά ή απόιπηα ζηελ πξαγκαηηθόηεηα ή είλαη κεηαγελέζηεξεο θαη ζπκβνιηθέο. (Υάξηεο 5) Υάξηεο 5. Σν Γίθηπν ησλ Κξεηηθώλ Απνηθηώλ ζύκθσλα κε ηε κπζνινγία 3. ΣΟ ΓΗΚΣΤΟ ΣΧΝ ΑΠΟΗΚΗΧΝ ΚΑΗ ΣΧΝ ΔΜΠΟΡΗΚΧΝ ΥΔΔΧΝ Γελ ππάξρεη ακθηβνιία, όκσο, όηη ε παξάδνζε είρε βαζηζηεί θαηά έλα κεγάιν βαζκό ζηελ η- ζηνξηθή πξαγκαηηθόηεηα κηαο επξύηεξεο απνηθηαθήο εμάπισζεο ηνπ Μηλστθνύ ζηνηρείνπ, από πνιύ παιηά, ηδηαίηεξα όκσο ζηα λεναλαθηνξηθά ρξόληα (1700 1450 π.υ.). Ζ απόιπηε επηθξάηεζε ηεο Κξήηεο ζηε ζάιαζζα είλαη αλακθηζβήηεηε, αθνύ ηα Μπθελατθά θέληξα δελ είραλ αθόκα γελλεζεί θαη, αθνύ ν Κξεηηθόο απνηθηζκόο ζηα λεζηά ηνπ Αηγαίνπ είρε πάξεη κεγάιε έθηαζε. Απηό επηβεβαηώλεηαη από ηελ αλαζθαθηθή έξεπλα ζηα ζεκεία πνπ έ- ρνπλ ζπλδεζεί κε ηελ παξάδνζε. Ηδηαίηεξεο θαη από πνιύ παιηά ήηαλ νη ζρέζεηο ησλ Μηλστηώλ κε ηηο Κπθιάδεο, ζηηο νπνίεο νθείιεηαη θαη ε δεκηνπξγία παξαζαιάζζησλ νηθηζκώλ ζηε Βόξεηα παξαιία ηεο Κξήηεο. Απηό καξηπξεί θαη ε αθζνλία θπθιαδηθώλ αληηθεηκέλσλ (εηδσιίσλ, αγγείσλ, θ.ι.π.) ζηνπο κηλστθνύο πξναλαθηνξηθνύο νηθηζκνύο. Πνιύ ζηελέο ζρέζεηο δηαηεξνύζαλ, νη Κξήηεο, κε ηε Φπιαθσπή ηεο Μήινπ, εμ αηηίαο ηνπ Ο- ςηαλνύ, κηαο θξπζηαιιηθήο εθαηζηεηαθήο ύιεο θαηάιιειεο γηα καραηξίδηα. Αξγόηεξα, δεκηνπξγείηαη εθεί εκπνξηθόο ζηαζκόο γηα ηελ εθκεηάιιεπζε ηνπ νςηαλνύ. Απηό καξηπξνύλ ηα ιείςαλα ηνπ δεπηέξνπ νηθηζκνύ ζην λεζί, ηα νπνία παξνπζηάδνπλ ραξαθηεξηζηηθά ηεο Μηλστθήο αξρηηεθηνληθήο. 6

Υάξηεο 6. Γηπισκαηηθέο ρέζεηο ησλ Κξεηώλ κε ηηο Κπθιάδεο ζηα Νεναλαθηνξηθά ρξόληα (1700-1450 π.υ.) Σελ ίδηα επνρή ζηελ Κέα, ζηνλ όξκν ηεο Κνξεζνύ, επάλσ ζηε ρεξζόλεζν ηεο Αγίαο Δηξήλεο, αθκάδεη έλαο αλάινγνο νηθηζκόο. Από ηπραία επξήκαηα έρεη βεβαησζεί όηη θαη ζε πνιιά άιια λεζηά ησλ Κπθιάδσλ ππήξραλ αλάινγεο Κξεηηθέο εγθαηαζηάζεηο. (Υάξηεο 6) Θεηηθέο ελδείμεηο έρνπκε θαη γηα ηελ Πεπάξεζν (θόπειν), θαζώο ήξζε ζην θσο βαζηιηθόο ηάθνο, ζηε ζέζε ηάθπινο, κε αγγεία Μηλστθνύ θαη Μπθελατθνύ ηύπνπ. ηα Κύζεξα ππήξραλ παιαηναλαθηνξηθέο εγθαηαζηάζεηο θαη αξγόηεξα δεκηνπξγήζεθε αθκαία λεναλαθηνξηθή α- πνηθία. ηε Ρόδν, επίζεο, αλαθαιύθζεθε Μηλστθόο νηθηζκόο ζηε ζέζε Σξηάληα. Λαμεπηνί ηάθνη βξέζεθαλ ζηελ Κσ θαη ζηελ Κάξπαζν θαη ηα θηεξίζκαηά ηνπο είλαη Μηλστθά. Από απηό ζπκπεξαίλνπκε όηη ζα ππήξραλ θαη νηθηζκνί. ηελ Κύζλν βξέζεθε ζεζαπξόο ράιθηλσλ εξγαιείσλ Κξεηηθνύ ηύπνπ. Από ηηο πιένλ αμηόινγεο απνηθίεο ηεο Κξήηεο είλαη ε Θήξα, ζηελ νπνία νη αλαζθαθέο, ηνπ θαζεγεηή Μαξηλάηνπ, έθεξαλ ζην θσο Μηλστθό νηθηζκό κε θαηαπιεθηηθέο ηνηρνγξαθίεο. (Υάξηεο 7, Δηθόλεο 3, 4) Δηθόλα 3. Ζ Σνηρνγξαθία ηεο Αλνίμεσο (Αθξσηήξη Θήξαο) Δηθόλα 4. Ζ Σνηρνγξαθία ησλ παηδηώλ πνπ ππγκαρνύλ (Αθξσηήξη Θήξαο) 7

Υάξηεο 7. Γηπισκαηηθέο ρέζεηο ησλ Κξεηώλ θαη κε άιιεο, πιελ Κπθιάδσλ, πεξηνρέο ζηα Νεναλαθηνξηθά ρξόληα (1700-1450 π.υ.) 4. ΣΟ ΓΗΚΣΤΟ ΣΧΝ ΔΜΠΟΡΗΚΧΝ ΚΑΗ ΓΗΠΛΧΜΑΣΗΚΧΝ ΥΔΔΧΝ Πνιιέο ελδείμεηο πξνθύπηνπλ γηα ζηελέο ζρέζεηο ηεο Λπθίαο θαη ηεο Καξίαο κε ηελ Κξήηε, ό- πσο απέδεημαλ νη έξεπλεο ζηε Μίιεην θαη ζηελ Ηαζό. ηελ πεξηνρή ηεο Φνηλίθεο, ηδηαίηεξα ζηελ Οπγθαξίη (ηεο ζεκεξηλήο Ράο άκξα), νη θξεηηθέο εγθαηαζηάζεηο είραλ μεπεξάζεη ην ζηάδην ησλ εκπνξηθώλ ζηαζκώλ θαη απνηεινύζαλ πξαγκαηηθέο απνηθίεο. Καζώο πεξλάκε ζηελ Παιαηναλαθηνξηθή πεξίνδν θαη αξγόηεξα ζηε Νεναλαθηνξηθή, ε Κξήηε αλαπηύζζεηαη ξαγδαία θαη κε ην εκπόξην θαη ηε λαπηηιία ηεο, γίλεηαη ε ζαιαζζνθξάηεηξα ηεο Αλαηνιηθήο θπξίσο Μεζνγείνπ. πνπ ππήξρε παξαιία ηεο Κξήηεο θαηάιιειε γηα αγθπξνβόιεκα, ππήξρε θαη κηθξόο ή κεγαιύηεξνο νηθηζκόο. ηε λόηηα κόλν παξαιία ηεο κεηξάκε ζρεδόλ είθνζη δύν αξραία ιηκάληα. Αθόκε θαη ε ίδξπζε ησλ ηεζζάξσλ αλαθηόξσλ (Κλσζόο, Φαηζηόο, Εάθξνο, Μάιηα) ζεσξείηαη όηη δελ έγηλε ηπραία. Ζ ζέζε ηνπο θαιύπηεη ηελ νξγάλσζε ηνπ εκπνξίνπ κε: ηελ θπξίσο Διιάδα θαη ηηο Κπθιάδεο (Κλσζόο), ηε Μηθξά Αζία θαη ηα λεζηά ηνπ Αλαηνιηθνύ Αηγαίνπ (Μάιηα), ηελ Κύπξν, πξία, Φνηλίθε, Παιαηζηίλε (Εάθξνο), ηελ Αίγππην (Φαηζηόο). (Υάξηεο 8) 8

Υάξηεο 8. Σν Γίθηπν ησλ Δκπνξηθώλ θαη Γηπισκαηηθώλ ρέζεσλ ηεο Κξήηεο κε ηελ Διιάδα θαη ηελ Αλαηνιή, θαηά ηελ Παιαηναλαθηνξηθή θαη ηε Νεναλαθηνξηθή Πεξίνδν. Ο ηπιηαλόο Αιεμίνπ κε πεηζηηθά επηρεηξήκαηα ππνζηήξημε όηη νιόθιεξν ην εκπόξην ήηαλ νπζηαζηηθά βαζηιηθό, νξγαλσκέλν από ηα αλάθηνξα θαη όηη νη έκπνξνη ήηαλ ζηελ πξαγκαηηθόηεηα ππάιιεινη ησλ βαζηιέσλ. ζν θη αλ ζεσξεζεί ππεξβνιηθή απηή ε άπνςε, είλαη βέβαην όηη ηα αλάθηνξα έπαημαλ εμαηξεηηθά ζεκαληηθό ξόιν ζηελ νξγάλσζε ησλ εκπνξηθώλ δηαθηλήζεσλ, ηδίσο κε ηηο κεγάιεο αγνξέο ηνπ εμσηεξηθνύ, αθνύ θαη ηα θύξηα πξντόληα θαη ηα ηερλνπξγήκαηα ζπγθεληξώλνληαλ ζηα αλαθηνξηθά θέληξα. Απηό βεβαηώλεηαη από ηελ ύπαξμε α- λαθηνξηθώλ εξγαζηεξίσλ όρη κόλν γηα ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ αλαγθώλ ηνπ αλαθηόξνπ ή θαη ηνπ αλαθηνξηθνύ θέληξνπ, αιιά θαη γηα ηνλ εθνδηαζκό ησλ αγνξώλ ηνπ εμσηεξηθνύ, όπσο άιισζηε έρεη απνδεηρηεί από ηελ αλεύξεζε πνιπάξηζκσλ θξεηηθώλ αλαθηνξηθώλ ζθεπώλ ζηελ Αίγππην θαη ζηελ Αλαηνιή (Αζία). Σν εκπόξην, ινηπόλ, ήηαλ ππό ηνλ έιεγρν ησλ αλαθηόξσλ θαη ε βαζηιηθή παξαγσγή απνηεινύζε κηα από ηηο θύξηεο πεγέο ηξνθνδόηεζήο ηνπ. Απηό εμεγεί ηε κεγάιε πξνζπάζεηα γηα λα θηάζεη ε ηερλνπξγία ζε εμαηξεηηθά πςειό επίπεδν. Δθιεθηά πξντόληα ζα κεηαθέξνληαλ ζηηο α- γνξέο ηνπ εμσηεξηθνύ κέζα ζε ζθεύε ή θηβώηηα. Ζ αλαθηνξηθή παξαγσγή απνηέιεζε ηελ θαηεγνξία ησλ πιένλ πεξηδήηεησλ εηδώλ εκπνξίνπ. Δθιεθηά θξαζηά θαη αξσκαηηζκέλν ιάδη κεηαθέξνληαλ ζε εηδηθά ζθεύε. Σν ζρήκα ησλ ςεπδόζηνκσλ ακθνξέσλ άξρηζε λα επηθξαηεί, γηαηί εμαζθάιηδε ηελ απνζηνιή ζθξαγηζκέλσλ πγξώλ πξντόλησλ. Ζ παξαγσγή πξνζαξκόδνληαλ ζηε δήηεζε ησλ εμσηεξηθώλ αγνξώλ θαη ην γεγνλόο απηό βεβαηώλεηαη όρη κόλν από αηγππηηαθέο ή αλαηνιηθέο πεγέο, αιιά θαη από Κξεηηθά αληηθείκελα πνπ βξέζεθαλ ζηα θπξηόηεξα θέληξα ηεο Αηγύπηνπ θαη ηεο Αλαηνιήο θαη αληίζηξνθα. Οη αληαιιαγέο κε ηνπο άιινπο ιανύο ήηαλ ζπρλέο θαη πνιππνίθηιεο. Γηα παξάδεηγκα, ν ραξαθηήξαο π.ρ. ησλ ηεξνγιπθηθώλ (κηαο πξώηεο γξαθήο ηεο Κξήηεο πξηλ ηε Γξακκηθή Α θαη Β) είλαη αλάινγνο κε ηα ηεξνγιπθηθά ηεο Αηγύπηνπ αιιά, πνιύ ιίγα ζεκεία ηνπο είλαη ίδηα. Έλαο ζεζαπξόο από πεξίηερλα αζεκέληα ζθεύε, Μηλστθνύ ηύπνπ, βξέζεθε ζηα ζεκέιηα ηνπ λανύ ηεο Βύβινπ ζηε Φνηλίθε θαη έλαο άιινο ίδηνο ζηελ Αηγππηηαθή Tod. ε ηάθνπο ηεο Α- βύδνπ ηεο 12 εο δπλαζηείαο βξέζεθαλ, καδί κε αηγππηηαθά αληηθείκελα, σξαία Κακαξατθά 1 αγγεία ζηνιηζκέλα κε ξόδαθεο. ηνπο ζσξνύο ησλ απνξξηκκάησλ ζηηο εξγαηνππόιεηο ησλ πεξηνρώλ όπνπ θηίδνληαλ ππξακίδεο βαζηιέσλ, όπσο ζηηο Kahun, Illahun, θαη Harageh, βξέζεθαλ πνιιά θνκκάηηα από Κακαξατθά ζθεύε, ηα νπνία θαηά πάζα πηζαλόηεηα ρξεζηκνπνηήζεθαλ από θξεηηθνύο πνπ εξγάζηεθαλ εθεί. (Υάξηεο 9, Δηθόλα 5) 1 Πεξίηερλα αγγεία πνπ πήξαλ ην όλνκά ηνπο από ην πήιαην ησλ Κακαξώλ ηεο Κξήηεο, ζην νπνίν βξέζεθαλ. 9

Υάξηεο 9. Δηθόλα 5. Ζ πόιε Βύβινο ηεο Φνηλίθεο Μηλστθά θεξακηθά βξέζεθαλ θαη ζηα λεζηά Lipari ηεο ηθειίαο. Ράβδνη Μηλστθνύ ραιθνύ βξέζεθαλ ζηε αξδελία. πια ή ζξαύζκαηα Μηλστθώλ αγγείσλ βξέζεθαλ επίζεο ζηε Μάιηα, ζηε Μαθεδνλία, ζηε Μίιεην, ζηνλ Οξόληε, ζηνλ Δπθξάηε θαη αιινύ. Κξεηηθά όπια: ζπαζηά, εγρεηξίδηα, θξάλε, αζπίδεο, θαζώο θαη νξεηράιθηλα θξεηηθά εξγαιεία πσινύληαλ ηόζν ζηελ επεηξσηηθή Διιάδα θαη ηελ αλαηνιηθή Μεζόγεην, όζν θαη ζηνπο εκπνξηθνύο ζηαζκνύο ηεο ηθειίαο, θνληά ζηηο πξξαθνύζεο, ηε Θάςν θαη ηνλ Αθξάγαληα. Αλαγλσξίζηεθαλ κεγάιεο πνζόηεηεο θξεηηθώλ θνζκεκάησλ: πεξηιαίκηα, ζθξαγίδεο ή δαρηπιίδηα από πνιύηηκα κέηαιια, αθόκε θαη από πειό, πέηξα ή θόθθαιν ζε νιόθιεξε ηελ Αλαηνιηθή Μεζόγεην. Σνηρνγξαθίεο Μπθελατθώλ θαη Αηγππηηαθώλ αλαθηόξσλ ζπκίδνπλ ηηο Μηλστθέο ηνηρνγξαθίεο. Σν ίδην ζπκβαίλεη θαη κε εθείλεο ηεο αληνξίλεο. Πεξηδήηεηα ήηαλ ηα θξεηηθά αληηθείκελα ησλ Kaptaru, ησλ Κξεηώλ δειαδή, όπσο αλαθέξνληαη ζε θείκελα ηνπ Mari ζην Μέζν Δπθξάηε. (Υάξηεο 10) 10

Υάξηεο 10. Σν Γίθηπν ησλ Δκπνξηθώλ θαη Γηπισκαηηθώλ ρέζεσλ ηεο Κξήηεο κε ηελ Διιάδα, ηελ Αλαηνιή θαη ηε Γύζε, θαηά ηελ Παιαηναλαθηνξηθή θαη ηε Νεναλαθηνξηθή Πεξίνδν. Πνιιέο θνξέο ζε αηγππηηαθά θαη αλαηνιηθά θείκελα γίλεηαη ιόγνο γηα ηελ μπιεία ησλ θέδξσλ πνπ κεηαθέξνληαλ από ηελ πεξηνρή ηνπ Ληβάλνπ κε ηα θαξάβηα ησλ Κεθηί. Πνηνη ήηαλ απηνί νη Κεθηί πνπ όρη κόλν αλαθέξνληαη ζε αηγππηηαθέο πεγέο, αιιά θαη εηθνλίδνληαη ζηνπο ηνίρνπο; Ήηαλ, θαίλεηαη, Κξήηεο, όπσο εύθνια αλαγλσξίζηεθαλ ζηηο ηνηρνγξαθίεο ησλ ηάθσλ α- πό ηελ ραξαθηεξηζηηθή ηνπο πεξηβνιή θαη θόκκσζε θαη από ηα πεξίηερλα αληηθείκελα πνπ θξαηνύζαλ ζηα ρέξηα ηνπο. Σα πεξηζζόηεξα από απηά είλαη Μηλστθά αγγεία: ξπηά, ακθνξείο, πξόρνη, θξαηήξεο θ.ά. Οη Κξήηεο, ινηπόλ, θαίλεηαη όηη πξνζθέξνπλ θξεηηθά πξντόληα σο α- ληαιιάγκαηα γηα ην ρξπζό, ην ειεθαληνθόθθαιν, ηα πθάζκαηα, ηα αξώκαηα, ηνπο πηζήθνπο θαη άιια είδε πνπ ηνπο έδηλαλ νη Αηγύπηηνη εγεκόλεο. Ζ μπιεία ήηαλ πεξηδήηεηε ζε ρώξεο όπσο ε Αίγππηνο θαη ε Μεζνπνηακία. Σα δάζε από θππαξίζζηα θαη θέδξνπο ηεο Κξήηεο έδηλαλ άθζνλν ην πιηθό απηό. Φαίλεηαη πσο ηα θξεηηθά πινία είραλ αλαιάβεη θαη ην δηακεηαθνκηζηηθό εκπόξην, θπξίσο από ηα ιηκάληα ηεο πξνθνηληθηθήο πεξηνρήο. Ζ παξνπζία θξεηηθώλ εγρεηξηδίσλ θαη αγγείσλ ζηελ Κύπξν δείρλεη όηη νη ζρέζεηο ησλ Μηλστηώλ κε ηε λήζν ηνπ ραιθνύ ήηαλ ππθλέο. Οη απιέο ησλ βαζηιέσλ ηεο Κξήηεο πξνζπαζνύζαλ, ρσξίο ακθηβνιία, λα αλαπηύμνπλ θαιέο δηπισκαηηθέο ζρέζεηο κε ηηο πνιηηηζκέλεο ρώξεο ηνπ επξύηεξνπ πεξηβάιινληνο θαη έζηειλαλ πξεζβείεο κε εθιεθηά δώξα γηα ηνπο μέλνπο βαζηιείο θαη ηα ηεξά. Θα δέρνληαλ επίζεο απεζηαικέλνπο ησλ μέλσλ εγεκόλσλ κε ηα δώξα ηνπο. Έηζη εμεγείηαη ε αλαθάιπςε, ζηα Μηλστθά θέληξα, πνιύηηκσλ αηγππηηαθώλ πέηξηλσλ αγγείσλ θαη εηδσιίσλ, ζθαξαβαίσλ θαη ζθξαγηδνθπιίλδξσλ. Από ηα αληηθείκελα απηά αμίδεη λα αλαθέξνπκε ην αγαικάηην από δηνξίηε ηνπ U- ser, απεζηαικέλνπ θάπνηνπ Φαξαώ, πνπ βξέζεθε θάησ από ην πιαθόζηξσην ηεο θεληξηθήο απιήο ηνπ αλαθηόξνπ ηεο Κλσζνύ, θαζώο θαη ην ζθξαγηδνθύιηλδξν από αηκαηίηε ηεο επνρήο ηνπ βαζηιηά ηεο Βαβπιώλαο Υακνπξακπί, πνπ βξέζεθε ζε ζνισηό ηάθν ηνπ Πιαηάλνπ ηεο Μεζαξάο. Δμαηξεηηθά ζεκαληηθό γεγνλόο γηα ηελ νξγάλσζε ηνπ εμαγσγηθνύ εκπνξίνπ απνηειεί θαη ε θαηαζθεπή εηδηθνύ ιηκαληνύ ζηε λήζν Φάξν, έμσ από ην Γέιηα ηνπ Νείινπ, από Κξήηεο. Πξόθεηηαη γηα έλα ηερληθό έξγν πξάγκαηη γηγαληηαίν, κε πξνβιήηεο, θπκαηνζξαύζηεο, ζηόκηα εηζόδνπ ησλ πινίσλ θ.ά. Ο Έβαλο ηεθκεξίσζε, κε ζεκαληηθά επηρεηξήκαηα, όηη ηα έξγα ηεο Φάξνπ έγηλαλ από Κξήηεο θαηά ηελ Παιαηναλαθηνξηθή πεξίνδν. Φαίλεηαη όηη νη Αηγύπηηνη ππνζηεξημαλ ηελ εθηέιεζε απηώλ ησλ έξγσλ πνπ ηόζν ζπληεινύζαλ ζηελ ηόλσζε ηνπ εκπνξίνπ κε ηελ Κξήηε θαη ηε πξνθνηληθηθή δώλε. (Υάξηεο 11) 11

Υάξηεο 11. Ζ λήζνο Φάξνο ζην Γέιηα ηνπ Νείινπ ζηελ Αίγππην κσο, κεξηθνί επηζηήκνλεο (όπσο ν P.Demargne) ππνηίκεζαλ ηηο ζρέζεηο ηεο Κξήηεο κε ηελ Αλαηνιή θαη θπξίσο κε ηε πξνθνηληθηθή δώλε θαη ππεξεθηίκεζαλ ηελ εμάπισζε ηνπ Μπθελατθνύ πνιηηηζκνύ θαη πέξα από απηή ηε δώλε. Ο Γάιινο εξεπλεηήο ηεο Οπγθαξίη, C.F. Schaeffer, νξζά αλαγλώξηζε ηελ εγθαηάζηαζε ηνπ Μηλστθνύ ζηνηρείνπ θαη κίιεζε γηα κεηαθύηεπζε πνιιώλ κνξθώλ Μηλστθήο θαη ηαθηθήο αξρηηεθηνληθήο ζηελ πεξηνρή ηεο ζεκαληηθήο απηήο Φνηληθηθήο πόιεο. 5. ΔΠΗΛΟΓΟ Σα ηεξά θείκελα, θπξίσο ύκλνη, πνπ βξέζεθαλ ζηελ Οπγθαξίη αθήλνπλ θαζαξά λα δηαθαλεί ε δηείζδπζε ηνπ θξεηηθνύ ζηνηρείνπ. Ωζηόζν, ην κέιινλ ίζσο καο επηθπιάζζεη εθπιήμεηο, θαζώο λέα ζηνηρεία κπνξεί λα έξζνπλ ζην θσο από αλαζθαθέο ή αθόκα θαη από ηελ απνθξππηνγξάθεζε ησλ πξώησλ γξαθώλ ηεο Μηλστθήο Κξήηεο θαη λα βεβαησζνύκε ή λα απνδείμνπκε πνιύ πεξηζζόηεξα πξάγκαηα από όζα γλσξίδνπκε ή ππνπηεπόκαζηε ζήκεξα. 12

ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ 1. Αιεμίνπ ηπιηαλόο, «Οδεγόο Αξραηνινγηθνύ Μνπζείνπ Ζξαθιείνπ. Μηλσηθόο Πνιηηηζκόο. Γεληθή Γ/λζηο Αξραηνηήησλ θαη Αλαζηειώζεσο», Αζήλαη 1973. 2. «Ηζηνξία ηνπ Διιεληθνύ Έζλνπο», Σόκνο Α. Δθδνηηθή Αζελώλ. 3. Λνγηάδνπ-Πιάησλνο σζώ, «Κξήηε. Αξραηνινγία Ηζηνξία», Δθδόζεηο Γ&Η. Μαζηνπιάθεο, Αζήλα. Μαξσλίηεο Γ., «Οκήξνπ Οδύζζεηα, Ο.Δ.Γ.Β.» 4. Παπαπνζηόινπ Η.Α., «Κξήηε. Κλσζόο Φαηζηόο Μάιηα Αγ. Σξηάδα Εάθξνο θαη ην Μνπζείν Ζξαθιείνπ», Δθδόζεηο ΚΛΔΗΩ, Αζήλα 1981. 5. «Παηξηδνγλσζία. Διιήλσλ Σόπνη: 10000 ρξόληα Ηζηνξίαο», Δθδόζεηο: Δθεκεξίδα ΔΘΝΟ, ηόκνο 6 νο θαη 7 νο, Αζήλα. 6. Andronicos Manolis, «Herakleion Museum and Rrchaelogical Sites of Crete», Ekdotike Athenon, s.a., Athens 1979. 7. Botsford k Robinson, «Αξραία Διιεληθή Ηζηνξία Αλαζεσξεκέλε από ηνλ θαζεγεηή Donald Kagan», Mνξθσηηθό Ίδξπκα Δζληθήο Σξαπέδεο. Αζήλα 1985. 8. Faure Paul, «Ζ θαζεκεξηλή δσή ζηελ Κξήηε ηε Μηλσηθή Δπνρή. Μεηάθξαζε Έιιεο Η. Αγγέινπ», Δθδόζεηο Παπαδήκα, Αζήλα 1988. 13