Παράγοντες που επηρεάζουν την επαγγελματική ικανοποίηση ανδρών και γυναικών εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης και μειώνουν το επαγγελματικό στρες Περίληψη Σπυρίδων Δημητριάδης, Δ/ντής 7ου Δημοτικού Σχολείου Καβάλας, κάτοχος Μεταπτυχιακού διπλώματος «Σπουδές στην Εκπαίδευση» του Ε.Α.Π. Κωνσταντίνος Μπαντίκος, Σχολικός Σύμβουλος 2ης Εκπ/κής Περιφ. Π.Ε. Ξάνθης, κάτοχος Μεταπτυχιακού διπλώματος «Σπουδές στην Εκπαίδευση» του Ε.Α.Π., Απόφοιτος Μ.Δ.Δ.Ε - τμήμα Ειδικής Αγωγής Δημήτριος,Παπαδόπουλος Καθηγητής Τ.Ε.Ι. Καβάλας, κάτοχος Μεταπτυχιακού διπλώματος «Σπουδές στην Εκπαίδευση» του Ε.Α.Π. Σκοπός της εργασίας αυτής ήταν να διερευνήσει την επίδραση του φύλου πάνω στη συνολική επαγγελματική ικανοποίηση των εκπαιδευτικών της ελληνικής Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης και να καθορίσει τους παράγοντες ικανοποίησης που επηρεάζουν τη συνολική επαγγελματική ικανοποίηση του κάθε φύλου. Το δείγμα της εργασίας αποτέλεσαν 146 εκπαιδευτικοί (Ν=146) των δημοτικών σχολείων του Νομού Καβάλας, 102 γυναίκες και 44 άνδρες. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι γυναίκες εκπαιδευτικοί απολαμβάνουν ίση επαγγελματική ικανοποίηση με τους άνδρες συναδέλφους τους. Όσον αφορά την ύπαρξη διαφορών στους παράγοντες επαγγελματικής ικανοποίησης, οι γυναίκες εκπαιδευτικοί παρουσιάζονται περισσότερο ικανοποιημένες των ανδρών συναδέλφων τους στον παράγοντα της εποπτείας, συνεργασίας και υποστήριξης από τους προϊσταμένους, ενώ δεν διαφοροποιούνται στους υπόλοιπους 17 παράγοντες. Abstract The aim of this study was to research the influence of gender on total job satisfaction of teachers in the context of Greek primary education and determine the factors affecting satisfaction overall job satisfaction of each sex. The sample was consisted of 146 teachers who worked in schools in the Prefecture of Kavala (N=146). The 102 of them were women and the 44 were men. The results show that the female teachers enjoy the equal total job satisfaction with their male colleagues. Regarding the differences in job satisfaction factors, female teachers are presented more satisfied than their male colleagues to factor supervision, cooperation and support from leaders, and no different to the other 17 factors. 29
Εισαγωγή Ως επαγγελματικό στρες καθορίζεται η εμπειρία αρνητικών συναισθηματικών καταστάσεων, όπως η ματαίωση, η ανησυχία, το άγχος και η κατάθλιψη, που προέρχονται από σχετιζόμενους με την εργασία παράγοντες (Kyriacou, 2001). Το στρες έχει ενοχοποιηθεί για πολλές ασθένειες, όπως κεφαλαλγίες, διαταραχές του πεπτικού και αναπνευστικού συστήματος, καρδιόπαθειες και εγκεφαλικά επεισόδια (Fried, 1990; Kabat-Zinn, 1990). Η διδασκαλία θεωρείται ως ένα από τα επαγγέλματα με υψηλά έως πολύ υψηλά επίπεδα στρες (ACIRRT, 2002). Στον αντίποδα του επαγγελματικού στρες φαίνεται να βρίσκεται η επαγγελματική ικανοποίηση. Πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι η υψηλή επαγγελματική ικανοποίηση σχετίζεται με χαμηλό επαγγελματικό στρες (Borg et al, 1991; Davis & Wilson, 2000; McCormick, 1997). Ο Otto (1986) αναφέρει ότι το επαγγελματικό στρες είναι μεγαλύτερο μεταξύ των δυσαρεστημένων εκπαιδευτικών, ενώ οι De Nobile και McCormick (2005) προσδιορίζουν την αρνητική συσχέτιση, σε στατιστικά σημαντικό βαθμό, μεταξύ επαγγελματικού στρες και επαγγελματικής ικανοποίησης, στους εκπαιδευτικούς της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, η μελέτη της επαγγελματικής ικανοποίησης είναι ιδιαίτερα χρήσιμη, αφού, πέραν των άλλων, μπορεί να καταπολεμήσει και το επαγγελματικό στρες. Ως επαγγελματική ικανοποίηση ορίζεται ο βαθμός κατά τον οποίο ο εργαζόμενος βιώνει ευχάριστα ή θετικά συναισθήματα από την εργασία του ή το εργασιακό του περιβάλλον (De Nobile, 2003). Η ικανοποίηση των εργαζομένων από την εργασία τους σχετίζεται άμεσα με θετικές εργασιακές συμπεριφορές (Balzer et al., 1990), με την αποδοτικότητα και παραγωγικότητά τους (Αποστόλου, 1980; Zigarreli, 1996), με χαμηλούς δείκτες απουσιών από την εργασία και εξίσου χαμηλούς δείκτες κινητικότητας (Hatton et al., 1999). Σύμφωνα με τους Balzer et al. (1990), η ικανοποίηση έχει άμεση σχέση και κάτω από ειδικές περιστάσεις ενδέχεται να επηρεάσει τη προσωπική ζωή, την οικογενειακή και ακολούθως τη φυσική υγεία του εργαζομένου. Σε μια μελέτη των Μa και MacMillan (1999) στον Καναδά, οι δασκάλες εμφανίστηκαν περισσότερο ικανοποιημένες από το επάγγελμά τους, από ό,τι οι δάσκαλοι. Στο ίδιο συμπέρασμα κατέληξε και η έρευνα των Kremer-Hayon και Goldstein (1990) που διεξήχθη στο Ισραήλ. Αντίθετα, στην Ιαπωνία οι Ninomiya και Okato (1990) και στη Γερμανία οι Lissmann και Gigerich (1990) διαπίστωσαν ότι οι άνδρες εκπαιδευτικοί απολάμβαναν το επάγγελμά τους περισσότερο από τις γυναίκες. Στο ελληνικό περιβάλλον, η έρευνα των Φρειδερίκου και Τσερούλη-Φολερού (1991) έδειξε πως οι γυναίκες εκπαιδευτικοί της ελληνικής Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης είναι περισσότερο ικανοποιημένες 30
επαγγελματικά από τους άνδρες. Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, η μεγαλύτερη επαγγελματική ικανοποίηση του ενός από τα δύο φύλα των εκπαιδευτικών είναι αμφιλεγόμενη. Μπορεί να τεθεί επομένως το ακόλουθο ερευνητικό ερώτημα: ΕΕ1. Ποιο από τα δύο φύλα των εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης απολαμβάνει τη μεγαλύτερη επαγγελματική ικανοποίηση; Οι Jewell και Siegall (1990) υποστηρίζουν ότι δεν είναι το φύλο των εργαζομένων που σχετίζεται με την επαγγελματική ικανοποίηση, αλλά ενδεχόμενα ορισμένοι παράγοντες, που διαφοροποιούνται με το φύλο. Η Evans (1998) υποστηρίζει ότι διαφορετικοί παράγοντες επηρεάζουν την επαγγελματική ικανοποίηση των εκπαιδευτικών. Οι παράγοντες αυτοί για τις γυναίκες εκπαιδευτικούς είναι το εργασιακό περιβάλλον, οι διαπροσωπικές σχέσεις και η επίβλεψη του προϊσταμένου, ενώ για τους άνδρες οι απολαβές και η ασφάλεια της εργασίας. Ως εκ τούτου, μπορεί να τεθεί το εξής ερευνητικό ερώτημα: ΕΕ2. Είναι διαφορετικοί οι παράγοντες που επηρεάζουν την επαγγελματική ικανοποίηση των γυναικών και των ανδρών εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης; Σκοπός της εργασίας αυτής είναι να προσδιορίσει την επίδραση του φύλου πάνω στη συνολική επαγγελματική ικανοποίηση των εκπαιδευτικών της ελληνικής Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης και να καθορίσει τους παράγοντες ικανοποίησης που επηρεάζουν τη συνολική επαγγελματική ικανοποίηση του κάθε φύλου. Μεθοδολογία Για την επίτευξη του ερευνητικού σκοπού διενεργήθηκε μια εμπειρική έρευνα με τη χρήση ερωτηματολογίου κλειστού τύπου. Δείγμα Το δείγμα της παρούσας εργασίας αποτέλεσαν 146 δάσκαλοι (Ν=146) των δημοτικών σχολείων του Νομού Καβάλας. Οι 102 από αυτούς ήταν γυναίκες και οι 44 άνδρες. Όλοι τους ήταν μόνιμοι δημόσιοι υπάλληλοι και κανείς δεν κατείχε διοικητική θέση (διευθυντής, αναπληρωτής διευθυντής ή υποδιευθυντής). Ο μέσος όρος της ηλικίας του δείγματος άγγιζε τα 39 έτη (Μ=38,96, Τ.Α.=7,88) και ο μέσος όρος των ετών υπηρεσίας πλησίαζε τα 13 (Μ=12,52, Τ.Α.=7,28). 31
Όργανο μέτρησης Ως όργανο μέτρησης της συνολικής επαγγελματικής ικανοποίησης χρησιμοποιήθηκε η μονοπαραγοντική κλίμακα των Cammann, et al., (1983), που περιλαμβάνει 3 θέματα. Για τη μέτρηση της κατά παράγοντα επαγγελματικής ικανοποίησης χρησιμοποιήθηκε η κλίμακα των Δημητριάδη και Παπαδόπουλου (2011). Η κλίμακα αυτή αποτελείται από 18 παράγοντες ικανοποίησης και 75 θέματα. Η αξιοπιστία και των δύο κλιμάκων δοκιμάστηκε από τους Δημητριάδη (2010) και Δημητριάδη και Παπαδόπουλο (2011) αντίστοιχα και βρέθηκε να κυμαίνεται σε ικανοποιητικά επίπεδα (α>0,7). Σε αμφότερες τις κλίμακες, οι απαντήσεις δόθηκαν πάνω σε μια 5/βάθμια κλίμακα τύπου Likert, το σημείο 1 της οποίας αντανακλούσε το «απόλυτα δυσαρεστημένος», ενώ το σημείο 5 το «απόλυτα ικανοποιημένος». Επιπλέον προσδιορίστηκαν τα δημογραφικά δεδομένα του δείγματος. Αποτελέσματα Ερευνητικό Ερώτημα 1 Προκειμένου να διαπιστωθεί αν υπάρχει διαφορά στη συνολική επαγγελματική ικανοποίηση ή στους παράγοντες της επαγγελματικής ικανοποίησης, μεταξύ γυναικών και ανδρών εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, πραγματοποιήθηκε σύγκριση μέσων ανεξαρτήτων δειγμάτων (Independent-Samples t test), με εξαρτημένες μεταβλητές τη «Συνολική επαγγελματική ικανοποίηση» και τους 18 επιμέρους παράγοντες της επαγγελματικής ικανοποίησης και ανεξάρτητη μεταβλητή το φύλο των εκπαιδευτικών. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στον Πίνακα 1 (παρατίθεται σε παράρτημα στο τέλος της εργασίας). Από τα αποτελέσματα προκύπτει ότι δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ γυναικών και ανδρών εκπαιδευτικών στη «Συνολική επαγγελματική ικανοποίηση». Ωστόσο στον παράγοντα της επαγγελματικής ικανοποίησης «Εποπτεία, συνεργασία και υποστήριξη από προϊσταμένους», οι γυναίκες εκπαιδευτικοί καταγράφουν στατιστικά σημαντικά υψηλότερη ικανοποίηση από τους άντρες (t>0, Sig. (2- tailed)<0,05). Ερευνητικό Ερώτημα 2 Ακολούθως και προκειμένου να εξετασθεί αν διαφοροποιούνται μεταξύ γυναικών και ανδρών εκπαιδευτικών οι παράγοντες της επαγγελματικής ικανοποίησης, που επηρεάζουν τη «Συνολική επαγγελματική ικανοποίηση», πραγματοποιήθηκαν δύο Πολλαπλές γραμμικές παλινδρομήσεις (Multiple regression analysis), με χρήση της μεθόδου Stepwise, μία για τις γυναίκες και μία για τους άνδρες. Σε αμφότερες τις 32
παλινδρομήσεις ως εξαρτημένη μεταβλητή ελήφθη η «Συνολική επαγγελματική ικανοποίηση» και ως ανεξάρτητες οι 18 παράγοντες της επαγγελματικής ικανοποίησης. Στους Πίνακες 2 και 3 (παρατίθενται σε παράρτημα στο τέλος της εργασίας), παρουσιάζονται τα αποτελέσματα των παλινδρομήσεων, με τους παράγοντες που επηρεάζουν τη «Συνολική επαγγελματική ικανοποίηση» στην περίπτωση των γυναικών και των ανδρών αντίστοιχα. Από τα αποτελέσματα προκύπτει ότι τελείως διαφορετικοί παράγοντες της επαγγελματικής ικανοποίησης επηρεάζουν, σε στατιστικά σημαντικό βαθμό και μπορούν να προβλέψουν τη «Συνολική επαγγελματική ικανοποίηση» των ανδρών και γυναικών εκπαιδευτικών. Για τις γυναίκες, οι καθοριστικοί παράγοντες που επηρεάζουν θετικά τη «Συνολική επαγγελματική ικανοποίηση», είναι οι «Συνάδελφοι και Συνεργασία» (β>0, Sig. t=0), «Δημιουργικότητα» (β>0, Sig. t=0) και «Εποπτεία, συνεργασία και υποστήριξη από προϊστάμενους» (β>0, Sig. t<0.03). Για τους άντρες, η «Συνολική επαγγελματική ικανοποίηση» σχετίζεται θετικά με την ικανοποίηση από τους παράγοντες «Επάγγελμα καθεαυτό» (β>0, Sig. t=0), «Αυτονομία, συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων και δυνατότητα ανάληψης πρωτοβουλιών» (β>0, Sig. t<0,01) και «Λειτουργικότητα, περιβάλλον και ασφάλεια σχολείου» (β>0, Sig. t<0,03). Επιπλέον, στην περίπτωση των αντρών, η ικανοποίηση από τις «Οικονομικές απολαβές» επιδρά αρνητικά, σε στατιστικά σημαντικό βαθμό πάνω στη «Συνολική επαγγελματική ικανοποίηση» (β<0, Sig. t=0,01). Συμπεράσματα Σκοπός της ερευνητικής εργασίας ήταν να προσδιορίσει την ύπαρξη διαφορών στην επαγγελματική ικανοποίηση μεταξύ γυναικών και ανδρών εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Όσον αφορά τη Συνολική επαγγελματική ικανοποίηση, δεν προσδιορίστηκαν διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών. Προηγούμενη ερευνητική εργασία, στο χώρο της ελληνικής εκπαίδευσης, έδειξε ότι οι γυναίκες εκπαιδευτικοί απολαμβάνουν μεγαλύτερης επαγγελματικής ικανοποίησης, από ότι οι άνδρες συνάδελφοί τους (Φρειδερίκου και Τσερούλη-Φολερού, 1991). Ωστόσο, το ερευνητικό δείγμα της εργασίας αυτής, που διεξήχθη πριν από 20 χρόνια, περιλαμβάνει εκπαιδευτικούς διαφορετικών ειδικοτήτων, περισσότερους άνδρες εκπαιδευτικούς που κατείχαν διοικητικές θέσεις, καθώς και περισσότερες γυναίκες προσωρινές αναπληρώτριες. Το δείγμα της παρούσας έρευνας περιλαμβάνει αποκλειστικά δασκάλους, μονίμους δημοσίους υπαλλήλους, χωρίς κάποια διοικητική θέση στην ιεραρχία των σχολείων τους. Όσον αφορά την ύπαρξη διαφορών στους παράγοντες της επαγγελματικής ικανοποίησης, οι γυναίκες εκπαιδευτικοί παρουσιάζονται 33
περισσότερο ικανοποιημένες των ανδρών συναδέλφων τους στον παράγοντα της εποπτείας, συνεργασίας και υποστήριξης από τους προϊσταμένους, ενώ δεν διαφοροποιούνται στους υπόλοιπους 17 παράγοντες. Παρότι η συνολική επαγγελματική ικανοποίηση μεταξύ γυναικών και ανδρών δε βρέθηκε να διαφοροποιείται, τα αποτελέσματα της εργασίας αυτής υποδεικνύουν ότι τελείως διαφορετικοί παράγοντες ικανοποίησης επηρεάζουν - καθορίζουν τη συνολική επαγγελματική ικανοποίηση μεταξύ γυναικών και ανδρών. Το εύρημα αυτό ευθυγραμμίζεται με την άποψη των Jewell και Siegall, (1990), που υποστηρίζουν ότι δεν είναι το φύλο των εργαζομένων που σχετίζεται με την επαγγελματική ικανοποίηση, αλλά ενδεχόμενα ορισμένοι παράγοντες, που διαφοροποιούνται με το φύλο. Οι παράμετροι της επαγγελματικής ικανοποίησης, που καθορίζουν το ύψος της συνολικής επαγγελματικής ικανοποίησης των γυναικών εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, περικλείονται στις έννοιες της συνεργασίας και της δημιουργικότητας. Ένα σχολικό περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από καλές σχέσεις και συνεργασία μεταξύ συναδέλφων και προϊσταμένων και επιτρέπει την έκφραση της δημιουργικότητας καθιστά, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, τις γυναίκες εκπαιδευτικούς επαγγελματικά ικανοποιημένες. Το αποτέλεσμα αυτό, όσον αφορά το θέμα της συνεργασίας, συνάδει με το αντίστοιχο της Wade (1993), που υποστηρίζει ότι η επαγγελματική ικανοποίηση συνδέεται, πέρα από την υποστήριξη των διοικητικών οργάνων και τον καθοδηγητικό τρόπο επίβλεψης και με το πνεύμα της συναδελφικότητας και τη συνεργασία που εδραιώνεται στη σχέση του εργαζομένου με τη διοίκηση και την ομάδα εργασίας. Συμφωνεί επίσης με την άποψη ότι σχολικές κουλτούρες, που χαρακτηρίζονται από συλλογικότητα και συνεργασία, προάγουν την ικανοποίηση των δασκάλων (Hargreaves, 1994). Στον αντίποδα, όσον αφορά την παράμετρο της δημιουργικότητας, το αποτέλεσμα έρχεται σε αντίθεση με την άποψη του Πυργιωτάκη (1992), που υποστηρίζει ότι οι γυναίκες, λόγω ενδοοικογενειακών υποχρεώσεων, παρουσιάζουν μειωμένη επιθυμία δημιουργικότητας. Για την επαγγελματική ικανοποίηση των ανδρών εκπαιδευτικών προϋποθέσεις αποτελούν η παροχή αυτονομίας, η συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων και η δυνατότητα ανάληψης πρωτοβουλιών, σε ένα λειτουργικό και ασφαλές σχολείο. Επιπλέον, την επαγγελματική τους ικανοποίηση καθορίζουν η σπουδαιότητα της διδασκαλίας, το ενδιαφέρον και η πρόκληση που παρουσιάζει και τα συναισθήματα που προκαλεί, έννοιες που συνιστούν τον παράγοντα ικανοποίησης «Επάγγελμα καθεαυτό». Αξιοσημείωτο εύρημα θα πρέπει να θεωρείται η αρνητική συσχέτιση των οικονομικών απολαβών με την συνολική ικανοποίηση των ανδρών 34
εκπαιδευτικών. Το εύρημα αυτό, αν και βρίσκεται σε αντίθεση με αποτελέσματα προηγούμενων ερευνητικών εργασιών (Chu et al., 2003; Evans, 1998), ίσως υποδεικνύει ότι οι πολύ ικανοποιημένοι από την εργασία τους εκπαιδευτικοί την εκλαμβάνουν ως «λειτούργημα» και «αποστολή», παρά ως βιοποριστική δραστηριότητα. Στο πλαίσιο αυτό, ίσως θεωρείται ότι η έννοια του οικονομικού ανταλλάγματος αντιστρατεύεται το νόημα και την ηθική αξία του «λειτουργήματος» και της «αποστολής». Υπέρ της επαλήθευσης των υποθέσεων αυτών συνηγορούν προγενέστερα ερευνητικά αποτελέσματα (Καΐλα κ.ά., 1997), που υποστηρίζουν ότι η επαγγελματική ικανοποίηση των δασκάλων συνδέεται με την προσχώρησή τους στο παραδοσιακό στερεότυπο του ανιδιοτελούς λειτουργού. Η επαγγελματική ικανοποίηση των εργαζομένων θεωρείται καθοριστική παράμετρος της εργασιακής τους συμπεριφοράς και της παραγωγικότητάς τους (Αποστόλου, 1980; Balzer et al., 1990; Hatton et al., 1999) και επιπλέον αντιστρατεύεται τις συνέπειες του επαγγελματικού στρες (Borg et al, 1991; Davis & Wilson, 2000; De Nobile & McCormick, 2005). Ως εκ τούτου, οι διοικητικές αρχές όλων των επιπέδων της εκπαίδευσης θα πρέπει να φροντίζουν ώστε οι εκπαιδευτικοί να είναι ικανοποιημένοι από την εργασία τους. Η συνεισφορά της παρούσας εργασίας έγκειται στο ότι υποδεικνύει τους διαφοροποιημένους, μεταξύ γυναικών και ανδρών εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, παράγοντες που επηρεάζουν τη συνολική τους ικανοποίηση και οι οποίοι προφανώς απαιτούν διαφορετικές εστιάσεις, πολιτικές και χειρισμούς. Οι περιορισμοί της παρούσας εργασίας προέρχονται κυρίως από το σχετικά μικρό της δείγμα και την περιορισμένη γεωγραφικά περιοχή που διεξήχθη. Ως εκ τούτου, μελλοντικές ερευνητικές εργασίες συνιστάται να επικεντρωθούν στο ίδιο θέμα, με μεγαλύτερα ερευνητικά δείγματα και σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας. Βιβλιογραφία ACIRRT, Focus Groups With Teachers in Catholic Systemic Primary Schools, Sydney, University of Sydney Research, Training and Information Services on the World of Work, 2002 Αποστόλου, Ν., Ψυχολογία της Εργασίας, Θεσσαλονίκη, Έκδοση ΚΕΦΚΣ, 1980 Balzer, W.K., Smith, P.C., Kravitch, D.A., Lovell, S.E., Paul, K.B., Reilly, B.A., Reilly, C.E., User s manual for the Job Descriptive Index (JDI) and the Job in General (JIG) scales, Bowling Green, OH Bowling Green State University, 1990 35
Borg, M.G., Riding, R.J. and Falzon, J.M., Stress in Teaching: A Study of Occupational Stress and its Determinants, Job Satisfaction and Career Commitment Among Primary Schoolteachers, Educational Psychology, 11(1), 1991, 59-75 Cammann, C., Fishman, M., Jenkins, D., Klesh, J., Assessing the attitudes and perceptions of organizational members, In S., Seashore, E., Lawler, P., Mirvis, C., Cammann (Eds.), Assessing organizational change: A guide to methods, measures, and practices, New York, John Wiley, 1983 Chu C.I., Hsu, H.M., Price, J.L., Lee J.Y., Job satisfaction of hospital nurses: an empirical test of causal model in Taiwan, International Nursing Review, 50(3), 2003, 176-182 Davis, J., Wilson, S.M., Principals Efforts to Empower Teachers: Effects on Teacher Motivation and Job Satisfaction and Stress, The Clearing House, 73(6), 2000, 349-353 De Nobile, J., Organisational Communication, Job Satisfaction and Occupational Stress in Catholic Primary Schools. Unpublished doctoral thesis, Sydney, University of New South Wales, 2003 De Nobile, J., McCormick, J., Job Satisfaction and Occupational Stress in Catholic Primary Schools, Paper presented at the Annual Conference of the Australian Association for Research in Education, Sydney, November 27 th December 1 st, 2005 Δημητριάδης, Σ., Η επαγγελματική ικανοποίηση των εκπαιδευτικών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Η περίπτωση του Νομού Καβάλας. Διατριβή Μεταπτυχιακού προγράμματος «Σπουδές στην Εκπαίδευση», Πάτρα, ΕΑΠ, 2010 Δημητριάδης, Σ., Παπαδόπουλος, Δ., Η ανάπτυξη ενός εργαλείου μέτρησης της Επαγγελματικής Ικανοποίησης των εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, Ανακοίνωση στο 6 ο Διεθνές Συνέδριο Ανοικτής και Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης, Λουτράκι, 4-6 Νοεμβρίου, 2011 Evans, L., Teacher Morale, Job Satisfaction and Motivation, London, Chapman Paul Publishing, Limited, 1998 Fried, R., The breathing connection: How to reduce psychosomatic and stress-related disorders with easy-to-do breathing exercises, New York, Plenum Press, 1990 Hatton, C., Emerson, E., Rivers, M., Mason, H., Mason, L., Swarbrick R., Kiernan C., Reeves, D., Alborz, A., Factors Associated With Staff Stress And Work Satisfaction in services for people with intellectual disabilities. Journal of Intellectual Disability Research, 45(4), 1999, 253-267 Hargreaves, A, Changing teachers, changing times, Toronto, OISE Press, 1994 36
Jewell, L.N., Siegall, M., Contemporary industrial and organizational psychology, 2nd edition, West Publishing Company, 1990 Kabat-Zinn, J., Full catastrophe living: Using the wisdom of your body and mind to face stress, pain and illness, New York, Delacorte Press, 1990 Καΐλα Μ., Ανδρεαδάκης Ν., Ξανθάκου Γ., Φιλίππου Γ., Αναπλαισιώσεις στην επαγγελματική εικόνα του εκπαιδευτικού. Στάσεις αισιοδοξίας και απαισιοδοξίας, στο Μ. Καΐλα (επιμ.), Η σχολική αποτυχία, γ έκδοση, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1997 Kremer-Hayon, L., Goldstein, Z., The inner World of Israel Secondary School Teachers, Work Centrality, job Satisfaction and Stress, 28(2-3), 1990, 285-298 Kyriacou, C., Teacher Stress: Directions for Future Research, Educational Review, 53(1), 2001), 27-35 Lissmann, H., Gigerich, R., A changed school and educational culture: job orientation and teacher satisfaction at Gesamtschulen in the state of Hessen, Comparative Education, 26, 1990, 277-281 Μa, Χ., MacMillan, R., Influences of Workplace Conditions on Teachers Job Satisfaction, The Journal of Educational Research, 93(1), 1999 McCormick, J., An Attribution Model of Teachers Occupational Stress and Job Satisfaction in a Large Educational System, Work and Stress, 11(1), 1997, 17-32 Ninomiya, A., Okato, T., A critical analysis of job-satisfied teachers in Japan, Comparative Education 26, 1990, 249-257 Otto, R., Teachers Under Stress: Health Hazards in a Work-Role and Modes of Response, Melbourne, Hill of Content, 1986 Πυργιωτάκης, Ι., Οι Έλληνες Δάσκαλοι: Εμπειρική Προσέγγιση των Συνθηκών Εργασίας τους, Αθήνα, Γρηγόρης, 1992 Φρειδερίκου, Α., Τσερούλη-Φολερού, Φ., Οι Δάσκαλοι του Δημοτικού Σχολείου: Μια Κοινωνιολογική Προσέγγιση, Αθήνα, Ύψιλον, 1991 Wade, B.E., The Job Satisfaction of health visitors, district nurses and practice nurses working in areas served by four trusts, Journal Advanced Nursing, 18, 1993, 992-1004 Zigarreli, M.A., An empirical test of conclusions from effective schools research, The Journal of Educational Research, 90(2), 1996, 103-109 37
Παράρτημα Πίνακας 1. Οι διαφορές στη Συνολική ικανοποίηση και στους παράγοντες της επαγγελματικής ικανοποίησης μεταξύ γυναικών και ανδρών εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Γυναίκες Άνδρες Sig. 2- Μεταβλητές t M T.A. M T.A. tailed Συνολική επαγγελματική ικανοποίηση 4,134 0,56 4,242 0,57-1,075 0,284 Επάγγελμα καθεαυτό 4,322 0,49 4,386 0,53-0,709 0,480 Συνάδελφοι και Συνεργασία 3,875 0,87 4,064 0,82-1,225 0,223 Εποπτεία, συνεργασία και υποστήριξη από προϊσταμένους 3,831 0,73 3,546 0,86 2,016 0,046 Προσωπική ανάπτυξη και επιμόρφωση 3,192 1,06 2,982 0,99 1,119 0,265 Οικονομικές απολαβές 2,278 0,77 2,509 0,89-1,586 0,115 Δημιουργικότητα 3,983 0,62 4,188 0,60-1,846 0,067 Κοινωνικό κύρος 3,164 0,81 2,932 0,86 1,559 0,121 Εξασφαλισμένη εργασία 4,184 0,78 4,267 0,80-0,588 0,557 Υπευθυνότητα 4,051 0,68 4,074 0,58-0,194 0,846 Αυτονομία, συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων και δυνατότητα ανάληψης 3,802 0,65 3,847 0,58-0,397 0,692 πρωτοβουλιών Λειτουργικότητα, περιβάλλον και ασφάλεια σχολείου 3,296 0,94 3,500 0,71-1,290 0,199 Άσκηση εξουσίας 2,978 0,64 3,109 0,73-1,086 0,279 Προαγωγή και επαγγελματική εξέλιξη 2,773 0,81 2,460 1,04 1,775 0,081 Αποφυγή άγχους 3,118 0,88 3,106 0,88 0,077 0,939 Απαιτούμενη ικανότητα 3,948 0,64 4,015 0,64-0,584 0,560 Αυτονομία στο μάθημα 4,016 0,54 3,955 0,59 0,615 0,539 Ποικιλία 3,621 0,68 3,742 0,69-0,990 0,324 Διακοπές και Αργίες 4,320 0,77 4,364 0,71-0,372 0,710 38
Πίνακας 2. Παράγοντες επαγγελματικής ικανοποίησης που επηρεάζουν την συνολική ικανοποίηση των γυναικών εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Εξαρτημένη μεταβλητή Ανεξάρτητες μεταβλητές β t Sig. t Συνολική επαγγελματική ικανοποίηση γυναικών Συνάδελφοι και Συνεργασία 0,421 5,362 0,000 Δημιουργικότητα 0,427 5,702 0,000 Εποπτεία, συνεργασία και υποστήριξη από προϊστάμενους 0,178 2,224 0,028 R 2 = 0,476, Adj. R 2 = 0,459, F 3,97 = 29,318, Sig. F = 0,000. Πίνακας 3. Παράγοντες επαγγελματικής ικανοποίησης που επηρεάζουν την συνολική ικανοποίηση των ανδρών εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Εξαρτημένη μεταβλητή Ανεξάρτητες μεταβλητές β t Sig. t Συνολική επαγγελματική ικανοποίηση ανδρών Επάγγελμα καθεαυτό 0,601 6,566 0,000 Αυτονομία, συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων και δυνατότητα ανάληψης πρωτοβουλιών 0,349 3,663 0,001 Οικονομικές απολαβές -0,338-3,470 0,001 Λειτουργικότητα, περιβάλλον και ασφάλεια σχολείου 0,278 2,715 0,010 R 2 = 0,678, Adj. R 2 = 0,646, F 4,43 = 20,575, Sig. F = 0,000. 39
40