performance festival

performance festival

thessaloniki perform ance festival 19 25 9 2011 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ PARALLEL PROGRAMME

3η ΜΠΙΕΝΑΛΕ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΚΡΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Πρόεδρος Κατερίνα Κοσκινά Αντιπρόεδρος Αναστασία Σαλή Γραμματέας Αρσέν Καλφαγιάν Μέλη Μανόλης Γιανναδάκης, εκπρόσωπος του ΕΕΤΕ Ματθίλδη Καράσσο Καββασιάδη Χάρης Σαββόπουλος Μάτα Τσολοσίδη Ζησιάδου Θεόδωρος Φιλάρετος ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ Κατερίνα Κοσκινά ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΕΡΓΟΥ Αθηνά Ιωάννου ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΕΡΓΟΥ KPMG ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΑΕ Κώστας Βλάχος ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΠΕΡΦΟΡΜΑΝΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ Ειρήνη Παπακωνσταντίνου ΤΕΧΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ Γιώργος Ευσταθουλίδης Κώστας Κοσμίδης M SPIRIT ΗΜΟΣΙΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Χρύσα Ζαρκαλή ΥΛΙΚΟ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ Κλειώ Γούσιου ΓΡΑΦΕΙΟ ΤΥΠΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΙΕΥΘΥΝΣΗΣ Μελίνα Μελικίδου ΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΓΡΑΦΕΙΟ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ Αθηνά Ιωάννου Γεωργία Λίλη ΙΕΘΝΕΣ ΓΡΑΦΕΙΟ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ & ΠΡΟΒΟΛΗΣ Calum Sutton PR LTD ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΥ & ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ Χριστίνα Πλευρίτου ΛΟΓΙΣΤΗΡΙΟ ώρα Καϊπη Αρετή Καραβασίλη Μαρία Πούρνου ΕΘΕΛΟΝΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΡΑΚΤΙΚΗ Ολυμπία άτση Κωνσταντίνα Ζαμπιόγλου Ιωάννα Ιωάννου Κωνσταντίνα Καλτσούνη Χριστιάννα Κοκτσίδου Έλενα Λιάκου Φωτεινή Λογοθετίδου Αριάνα Μανάφη Μαρία Μπουντούκα Αγνή Πανταζοπούλου Κατερίνα Παπαλαμπρίδου Μπάμπης Ποτζίδης Ελένη Τσιμίδου Μαρία Χατζηαστερίου Μαριάννα Χριστοφίδου ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗ Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Ειρήνη Παπακωνσταντίνου Κλεονίκη Χριστοφορίδου ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ Αλεξάνδρα Αντωνιάδου Κατερίνα Κοσκινά Παύλος Κουντουριώτης Ειρήνη Παπακωνσταντίνου ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ Γιώργος Χρηστίδης ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ Ελευθερία Καλπενίδου ΚΑΜΕΡΑ ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ DVD Μάριο Σπύρογλου DVD AUTHORING Γιώτης Βραντζάς ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΥ ΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΕ ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΒΙΒΛΙΟ ΕΣΙΑ ΚΕΘΕΑ ΣΧΗΜΑ & ΧΡΩΜΑ

3rd THESSALONIKI BIENNALE OF CONTEMPORARY ART STATE MUSEUM OF CONTEMPORARY ART BOARD OF TRUSTEES President Katerina Koskina Vice President Anastasia Sali Secretary Arsen Kalfayan Members Theodoros Filaretos Matthildi Karasso Kavvasiadi Harris Savvopoulos Mata Tsolozidi Zissiadou Manolis Yiannadakis, representative of the Chamber of Fine Arts of Greece PRODUCTION DIRECTOR PLANNING Katerina Koskina PROJECT MANAGER Athina Ioannou PROJECT MANAGEMENT CONSULTANTS KPMG ADVISORS S.A. Kostas Vlahos THESSALONIKI PERFORMANCE FESTIVAL CURATOR COORDINATOR Eirini Papakonstantinou TECHNICAL SUPPORT Yiorgos Efstathoulidis Kostas Kosmidis M SPIRIT PUBLIC RELATIONS COMMUNICATION Chrysa Zarkali SUPPLIES & PR SECRETARIAL SUPPORT Cleo Gousiou PRESS OFFICE ADMINISTRATION P.A. Melina Melikidou INTERNATIONAL RELATIONS GUESTS' OFFICE Athina Ioannou Georgia Lili VOLUNTEERS INTERNS Maria Bountouka Olympia Datsi Ioanna Ioannou Konstantina Kaltsouni Cristiana Koktsidou Elena Liakou Fotini Logothetidou Ariana Manafi Agni Pantazopoulou Katerina Papalabridou Babis Potzidis Eleni Tsimidou Maria Hatziasteriou Mariana Hristofidou Konstantina Zabioglou CATALOGUE PRODUCTION State Museum of Contemporary Art EDITING Eirini Papakonstantinou Kleoniki Christoforidou AUTHORS Alexandra Antoniadou Katerina Koskina Pavlos Kountouriotis Eirini Papakonstantinou TRANSLATIONS Giorgos Christides PHOTOGRAPHS Eleftheria Kalpenidou CAMERA EDITING Mario Spiroglou DVD AUTHORING Yiotis Vrantzas CATALOGUE DESIGN GRAFIKI LTD PRINTING AND BINDING KETHEA SCHEMA & CHROMA INTERNATIONAL COMMUNICATION & PROMOTION OFFICE Calum Sutton PR LTD SECRETARY VOLUNTEERS' PROGRAMME & INTERNSHIPS Christina Plevritou ACCOUNTANTS' DEPARTMENT Dora Kaipi Areti Karavassili Maria Pournou

Ευχαριστίες Η ιευθύντρια της 3ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης, το Σ του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και η επιμελήτρια του Φεστιβάλ Περφόρμανς Θεσσαλονίκης θα ήθελαν να εκφράσουν τις θερμές τους ευχαριστίες στους κάτωθι φορείς: ήμο Θεσσαλονίκης/Αντιδημαρχία Πολιτισμού, Παιδείας & Τουρισμού Κεντρικό Λιμεναρχείο Θεσσαλονίκης Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Οργανισμό Μεγάρου Μουσικής Θεσσαλονίκης Οργανισμό Λιμένος Θεσσαλονίκης Α.Ε. Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης Φορέα ιαχείρισης της Μονής Λαζαριστών για τη συνεργασία και την αμέριστη υποστήριξη Επίσης στους: Goethe Institut Thessaloniki, Istituto Italiano di Cultura Salonicco, Consulat Général de France à Thessalonique, Institut Francais de Thessalonique, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου/Πολιτιστικές Υπηρεσίες, και κ. Ida Pisani (Prometeogallery) για την οικονομική τους υποστήριξη Ευχαριστούμε ακόμη τους κκ: Αθανάσιο & Αλέξανδρο Γισγάκη για την παραχώρηση του Θεάτρου «Αριστοτέλειον» Γιώργο Γιαννό για την παραχώρηση του χώρου Bar Partizan Παύλο ανελάτο για την παραχώρηση του χώρου και τη συνεργασία με την Ανώτερη ραματική Σχολή «Θέατρο Ανδρέας Βουτσινάς» Απόστολο Καλφόπουλο για την παραχώρηση του χώρου Dynamo Project Space Νότη Καραθανάση για την παραχώρηση του χώρου Bar SPITIMOU.groundfloor Ροδόλφο Λαζαρίδη και Φωτεινή Κάκαρη για την παραχώρηση του χώρου Café Bar Coo Μηλίτσα Χασάπη για την παραχώρηση της αίθουσας Μ2 του Μουσικού Μεγάρου Θεσσαλονίκης και τους κκ: Απόστολο Ανδριά, Νίκο Βαρυτιμιάδη, Εύα Βολογιαννίδου, Χρήστο Γιαλαβούζο, Ζωή Γιαμπουλντάκη, Στέλιο Γούσιο, Πάρη Γρηγοριάδη, Άκη ήμου, Ζωή Καρακώστα, Σοφία Κοκκίνη, Γεωργία Λίλη, Αριάδνη Μανάφη, Κατερίνα Μαυρομιχάλη, Πρόδρομο Μοναστηρίδη, Άννα Μηλώση, Μαρία Παπαδοπούλου, Γιάννη Πιραλή, Χριστίνα Πλευρίτου, Αλέκο Πλωμαρίτη, Ελένη Στεργίου, Χριστίνα Τάσκου, ημήτρη Τσολάκη, Γιώργο Χούχο, Eugenio Viola για τη βοήθεια και την υποστήριξή τους Τέλος, πολλές ευχαριστίες οφείλουμε στους εθελοντές της 3ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης για την εξαιρετική, ενθουσιώδη και πολύτιμη εργασία τους καθ' όλη τη διάρκεια του Φεστιβάλ. 06

Acknowledgements The Director of the 3rd Thessaloniki Biennale of Contemporary Art, the State Museum of Contemporary Art and the curator of the Thessaloniki Performance Festival would like to express their deepest gratitude to the following institutions: Central Port Authority of Thessaloniki Macedonian Museum of Contemporary Art Moni Lazariston Management Authority Municipality of Thessaloniki/Deputy Municipality of Culture and Youth, Thessaloniki Thessaloniki Concert Hall Organization Thessaloniki Film Festival Thessaloniki Port Authority S.A. for the collaboration and their unreserved support Also: Goethe Institut Thessaloniki, Istituto Italiano di Cultura Salonicco, Consulat général de France à Thessalonique, Institut Francais de Thessalonique, Ministry of Education and Culture of the Republic of Cyprus, and Ms. Ida Pisani (Prometeogallery) for their financial support We also thank: Athanasios & Alexandros Gisgakis for granting us the use of the Aristoteleion Theater Pavlos Danelatos for collaborating with the Drama School and for granting us the use of the Andreas Voutsinas Theater Militsa Hasapi for granting us the use of the M2 Building of the Thessaloniki Concert Hall Apostolos Kalfopoulos for granting us the use of the Dynamo Project Space Notis Karathanasis for granting us the use of the Bar SPITIMOU.groundfloor Rodolphos Lazaridis and Fotini Kakaris for granting us the use of the Café Bar Coo Yiorgos Yiannos for granting us the use of the Bar Partizan And: Apostolos Andrias, Akis Demou, Zoe Giabouldaki, Stelios Gousios, Paris Grigoriadis, Yiorgos Houhos, Zoe Karakosta, Sofia Kokkinis, Georgia Lilli, Ariadni Manafi, Katerina Mavromichali, Prodromos Monastiridis, Anna Milosi, Maria Papadopoulou, Yianis Piralis, Christina Plevritou, Alekos Plomaritis, Eleni Stergiou, Christina Taskou, Dimitris Tsolakis, Nikos Varitimiadis, Eva Vologianidou, Eugenio Viola, Christos Yialavouzos for their help and support Finally, we would like to express our deepest gratitude to the volunteers of the 3rd Thessaloniki Biennale of Contemporary Art for the magnificent, keen and precious work during the entire Festival. 07

Ο ήμος Θεσσαλονίκης και η Αντιδημαρχία Πολιτισμού, Παιδείας και Τουρισμού υποστήριξε από την αρχή την 3η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης τόσο σε οργανωτικό επίπεδο, με την παραχώρηση ιστορικών κτιρίων της πόλης, όσο και με την κατάθεση γόνιμων, ελπίζουμε, ιδεών στο στάδιο της υλοποίησης. Η διάχυση των τεχνών και του πολιτισμού στην καθημερινότητα των πολιτών της Θεσσαλονίκης αποτελεί σταθερή μας βούληση και επιδίωξη. Πιστεύουμε ότι με συντονισμένες προσπάθειες και κινήσεις είναι δυνατή η αλλαγή σε αυτό που λέμε «πολιτισμός της καθημερινότητας», και προς αυτή την κατεύθυνση κινούμαστε σε όλα τα επίπεδα δράσης, σε πείσμα των καιρών και εγκατεστημένων νοοτροπιών. Το Φεστιβάλ Περφόρμανς που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της 3ης Μπιενάλε και η υποστήριξή του από την Αντιδημαρχία μας θεωρούμε ότι ήταν μια τέτοια κίνηση. Η σύγχρονη τέχνη και όλες οι δημιουργικές μορφές έκφρασης που τη συνοδεύουν, όπως η περφόρμανς, συνδέονται γόνιμα με το πλούσιο πολιτιστικό ιστορικό της πόλης και εμπνέουν ξανά τους νέους, ώστε να δημιουργήσουν μια καινούργια συναρπαστική αφήγηση για τη Θεσσαλονίκη. Οι καλεσμένοι καλλιτέχνες του Φεστιβάλ περπάτησαν στους δρόμους της πόλης, «στέγασαν» τη δημιουργικότητά τους στα κτίριά της, προκάλεσαν ερωτήματα και «βολεμένες» αστικές συνειδήσεις, πάντα στο πλαίσιο της ιδιαίτερης μορφής που διακρίνει την τέχνη της περφόρμανς. Ελπίζουμε πως η αναπάντεχη συνάντησή τους με τους πολίτες της Θεσσαλονίκης υποκίνησε δημιουργικές δυνάμεις τόσο σε προσωπικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Η συμμετοχή του κόσμου υπήρξε μεγάλη και αυτό είναι κάτι που μας ικανοποιεί, αναμένοντας με ενδιαφέρον την επόμενη έκδοση του Φεστιβάλ. Καλή συνέχεια! Σπύρος Πέγκας Αντιδήμαρχος Πολιτισμού, Παιδείας και Τουρισμού ήμος Θεσσαλονίκης 08

From the very beginning, the City of Thessaloniki and the Department of Culture, Education and Tourism have supported the 3rd Thessaloniki Biennale of Contemporary Art, both on an organizational level by providing historical city buildings and by submitting what we would like to think were constructive ideas regarding the implementation of the event. The municipal authorities of Thessaloniki firmly believe in and strive for the dissemination of the arts and culture in the everyday life of the people of Thessaloniki. It is our belief that with coordinated efforts and initiatives it is possible to bring about what is known as culture of everyday life. Toward this end, we have mobilized all available resources in the face of economic adversity and hostile established mentalities. We believe that the Performance Festival that took place in the framework of the 3rd Biennale and the support provided by the Department of Culture, Education and Tourism are consistent with this goal. Contemporary art and all the creative forms of expression related to it, including the art of performance, are constructively consistent with the richness of the city's cultural history and will inspire once again young people to create a new and fascinating narrative for Thessaloniki. The Festival's invited artists wandered the streets of the city, housed their creativity inside its buildings, questioned the conformism of bourgeois consciences, always in the framework of the unique hallmarks that characterize the art of performance. It is our hope that their unexpected encounter with the people of Thessaloniki stimulated creative forces both at an individual and at a collective level. The Festival was met with great success and this fills us with satisfaction and makes us hopeful as we eagerly anticipate its next edition. Keep up the good work! Spiros Pengas Deputy Mayor for Culture, Education and Tourism City of Thessaloniki 09

Η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης φιλοδοξεί να αποτελέσει θεσμό με σκοπό την ενεργό συμμετοχή και μελέτη της σύγχρονης τέχνης διεθνώς, και ειδικότερα για τις διοργανώσεις 2011, 2013 και 2015 επικεντρώνεται στην περιοχή της Μεσογείου. Παράλληλα, με τον εντοπισμό ομοιοτήτων και διαφορών στη Μεσόγειο και την ανάδειξη του ρόλου της ως αναφοράς και κοινής μήτρας, η Μπιενάλε επιδιώκει την προβολή της ιστορίας και της πολιτισμικής ταυτότητας της πόλης στην οποία διεξάγεται. Η Θεσσαλονίκη είναι μια πόλη ζωντανό μουσείο με εμφανείς μαρτυρίες της αρραγούς ιστορίας της από τη βαθειά αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Ίσως, μάλιστα, εξαιτίας αυτού του ιστορικού πλούτου να επαναπαύτηκε για κάποιο διάστημα ναρκισσιστικά στο παρελθόν της, ασχολούμενη λιγότερο με το παρόν και το μέλλον της. Για το λόγο αυτό, κρίνουμε ότι το άνοιγμά της στο σύγχρονο κόσμο, με όχημα στη συγκεκριμένη περίπτωση την καλλιτεχνική έκφραση, είναι επιβεβλημένο, χρήσιμο και μας αφορά όλους. Με αφετηρία την 3η Μπιενάλε, η έρευνα θα επικεντρωθεί στη σύγχρονη καλλιτεχνική παραγωγή στη Μεσόγειο και ειδικά σε περιοχές που η συμμετοχή τους στο εικαστικό γίγνεσθαι είναι ανεπαρκώς γνωστή ή άγνωστη. Στόχος της οργάνωσης είναι η υπενθύμιση των παλαιών και σύνθετων σχέσεων που συνδέουν τις χώρες της περιοχής και η συγκριτική ανάγνωση του παρόντος και του παρελθόντος, αφού ο χαρακτήρας της θα είναι διευρυμένος, διαθεματικός, διαπολιτισμικός και διεπιστημονικός, γεγονός που τονίζεται από τις ξεχωριστές εκθέσεις των 5Μ, ανάλογες με την επιστήμη, την περίοδο και τις δραστηριότητες που υπηρετεί το καθένα από αυτά, καθώς και από τον πλούτο και το εύρος του παράλληλου προγράμματος και των φιλοξενουμένων δράσεων. Η αναζωπύρωση του διαλόγου και της επικοινωνίας με τις χώρες της Μεσογείου παράλληλα με την προβολή της νέας ταυτότητας της πόλης είναι λοιπόν ο πρωταρχικός στόχος της Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης. Η διασπορά της στον αστικό πυρήνα της πόλης, η αξιοποίηση μουσείων και μνημείων όλων των ιστορικών περιόδων και η δημιουργία ενός προσβάσιμου δικτύου χώρων και έργων δεν επιδιώκουν μόνο την ανάδειξη του πολιτισμού αλλά και των δυνατοτήτων της πόλης. Το Φεστιβάλ Περφόρμανς, το οποίο πραγματοποιήθηκε για δεύτερη φορά στη Θεσσαλονίκη στο πλαίσιο του παράλληλου προγράμματος της Μπιενάλε, ανταποκρίθηκε με συνέπεια στους στόχους της διοργάνωσης. Το φετινό Φεστιβάλ παρουσίασε γόνιμες και ρηξικέλευθες πτυχές αυτής της καλλιτεχνικής πρακτικής, γνωστής από τα τέλη της δεκαετίας του 1960, η οποία όχι μόνο χαίρει αναγνώρισης σήμερα, αλλά διανύει και μια δεύτερη «χρυσή» εποχή. Η πολυμορφία και η ταυτόχρονα καλλιτεχνική και κοινωνιολογική της διάσταση αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης περφόρμανς. Καλλιτέχνες από διάφορες χώρες συναντήθηκαν στη Θεσσαλονίκη με στόχο την παρουσίαση της βιωματικής επικοινωνίας και τη διερεύνηση των ορίων της σωματικής και υπαρξιακής έκφρασης, της κοινωνικής πραγματικότητας και του θεάματος. Οι ζωντανές περφόρμανς πλαισιώθηκαν από παράλληλες εκδηλώσεις, όπως τo τιμητικό αφιέρωμα στην γαλλίδα ORLAN, «ιέρεια» της περφόρμανς, και την ξεχωριστή αναφορά στον Έλληνα Θόδωρο, το workshop και το masterclass που διαμόρφωσαν το πρόγραμμα του φετινού Φεστιβάλ. Επιθυμώ να ευχαριστήσω όλους τους συμμετέχοντες και συντελεστές αυτής της ιδιαίτερης διοργάνωσης και ειδικότερα την επιμελήτρια κ. Ειρήνη Παπακωνσταντίνου και τους δεκαοκτώι καλλιτέχνες κκ. Silvio De Gracia (Αργεντινή), Nezaket Ekici (Τουρκία), HOPE (Ελλάδα), Regina José Galindo (Γουατεμάλα), Alastair MacLennan (Β. Ιρλανδία), Mohammad (Νίκο Βελιώτη, Coti K, ILIOS Ελλάδα), Liza Morozova (Ρωσία), Kira O' Reilly (Η. Βασίλειο), Luigi Presicce (Ιταλία), Wafaa Yasin (Παλαιστίνη) Χριστίνα Γεωργίου (Κύπρος), Μιχαήλ Καρίκη (Ελλάδα), Έφη Μπίρμπα & 10

Άρη Σερβετάλη (Ελλάδα), Γεωργία Σαγρή (Ελλάδα), Εύη Τζώρτζη (Ελλάδα). Επίσης, ευχαριστώ όλους τους συνεργάτες μου στο ΚΜΣΤ και ειδικότερα τις κυρίες Χρύσα Ζαρκαλή, Γεωργία Λίλη, Χριστίνα Πλευρίτου, Ελένη Στεργίου, Κλειώ Γούσιου και τους κυρίους Γιώργο Ευσταθουλίδη και Κώστα Κοσμίδη που δούλεψαν ακούραστα για τη διοργάνωση, καθώς και το ήμο Θεσσαλονίκης και ειδικότερα τον κύριο Σπύρο Πέγκα που μας στήριξε ενεργά. Κατερίνα Κοσκινά Πρόεδρος του Σ του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης ιευθύντρια της 3ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης 11

The Thessaloniki Biennale of Contemporary art aspires to be an institution that will actively participate in and study the contemporary international art and, with regard to the 2011, 2013 and 2015 organizations, the art scene of the Mediterranean. Another goal of the Biennale is to showcase the history and cultural identity of Thessaloniki, by identifying both the diversity and similarities in the Mediterranean and underlying the role of the region as a reference point and common cradle. Thessaloniki is a living, breathing city museum, presenting an array of prominent testaments of its long, uninterrupted history that stretches back to antiquity. Possibly due to this rich cultural past, the city may have narcissistically rested on the laurels of its past, neglecting its present and future. For this reason, opening up the city to the contemporary world, in this case through artistic expression, is a goal both necessary and useful and worth the attention of each and every one of us. Taking the 3rd Biennale as a starting point, the research focuses on the contemporary artistic production in the Mediterranean, especially in regions whose contribution to the art scene is not well (if at all) known. The Biennale aims to set forth the historical, complex connections linking the countries of the region and to examine the present in comparison to the past. This aim is served by encompassing a broader, inter thematic and interdisciplinary character, set off by the separate exhibitions of the 5 Museums, according to the science, time period and activities that each museum is dedicated to, and by the breadth and content of the parallel program and other activities. The Thessaloniki Biennale of Contemporary Art primarily aims to reinvigorate the dialogue and communication among the Mediterranean countries, as well as to demonstrate the new identity of its host city. By dispersing the Biennale throughout the urban nucleus of the city, by taking advantage of its museums and monuments covering all eras, and by the creation of an accessible network of venues and artworks, the Biennale highlights not only the culture but also the potential of the city. The Thessaloniki Performance Festival, which was organized for a second time as a parallel event of the Biennale, effectively fulfilled the objectives of the latter. This year's festival presented fruitful and groundbreaking aspects of an artistic practice well known since the late 1960s, which is not only highly esteemed today but is undergoing a second golden age. Major characteristics of contemporary performance are its diversity and artistic and sociological aspects. Artists from various countries met in Thessaloniki, presenting their experiential communication and investigating the limits of physical and existential expression, social reality and spectacle. The live performances were accompanied by a parallel program, which included a tribute to the French artist ORLAN, a priestess of performance, a special reference to the Greek artist Theodoros, a workshop and a masterclass. I wish to express my sincere thanks to all participants and contributors to this special event, especially to the curator Ms. Eirini Papakonstantinou and the eighteen participating artists: Silvio De Gracia (Argentina), Nezaket Ekici (Turkey), HOPE (Greece), Regina José Galindo (Guatemala), Alastair MacLennan (N. Ireland), Mohammad (Nikos Veliotis, Coti K, ILIOS Greece), Liza Morozova (Russia), Kira O' Reilly (UK), Luigi Presicce (Italy), Wafaa Yasin (Palestine) Christina Georgiou (Cyprus), Mikhail Karikis (Greece), Effie Birba & Aris Servetalis (Greece), Georgia Sagri (Greece), Evi Tzortzi (Greece). I would also like to thank all my collaborators at the 12

State Museum of Contemporary Art, and particularly Chrysa Zarkali, Georgia Lili, Christina Plevritou, Eleni Stergiou, Cleo Gousiou, Yiorgos Efstathoulidis and Kostas Kosmidis, who worked tirelessly for the event; I would also like to thank the Municipality of Thessaloniki and particularly Mr. Spiros Pengas, who actively supported our efforts. Katerina Koskina President of the Board of Trustees of the State Museum of Contemporary Art Director of the 3rd Thessaloniki Biennale of Contemporary Art 13

Σημειώσεις για την αναγκαιότητα του ένδηλου σώματος στην περφόρμανς 1. Το σώμα είναι το κατεξοχήν πεδίο όπου η υποκειμενικότητα (subjectivity) και όλες οι συνέπειες της βρίσκουν το μέσο έκφρασής τους και συνάμα το χώρο της πλαστικότητάς τους. Είναι στο σώμα που η σύγχρονη κοινωνία ασκεί την πειθαρχική της εξουσία. Σύμφωνα με τον Φουκώ, η υποκειμενικότητα είναι αυτό που προκύπτει ως συνισταμένη μιας διττής διαδικασίας: δεν είναι απλώς η διαδικασία της υποκειμενοποίησης (subjectification) της οικοδόμησης μιας νέας οντότητας ή της δημιουργίας μιας νέας ταυτότητας αυτή που κατασκευάζει τον εαυτό. Είναι κυρίως η διαδικασία της υποταγής (subjugation) η καθυπόταξη της ταυτότητας στα κανονιστικά πλαίσια της εκάστοτε κοινωνίας. 2. Η πολιτική επένδυση στο σώμα συνδέεται άμεσα με το οικονομικό σύστημα, και αυτό συμβαίνει διότι το σώμα μπορεί να είναι χρήσιμο και παραγωγικό. Ωστόσο, για να είναι παραγωγικό, το σώμα θα πρέπει να είναι προσαρμοσμένο σε ένα σύστημα υποταγής (subjugation). Το σώμα μετατρέπεται σε ωφέλιμη δύναμη μόνο εφόσον είναι παραγωγικό και υποταγμένο. Αυτό που μας διδάσκει η ιστορία είναι ότι το σώμα μπορεί να διαπλαστεί υπάρχουν τεχνικές διαμόρφωσης του σώματος. Το σώμα μπορεί να διαμελιστεί, να ανασυσταθεί και να γίνει αντικείμενο επεξεργασίας από την κοινωνία. Το σώμα είναι μέρος ενός πολιτικού πεδίου. Σχέσεις εξουσίας ασκούν στο σώμα άμεσο έλεγχο και το μετατρέπουν σε μηχανή. Προκειμένου να μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μηχανή, έγινε αντιληπτό ότι το σώμα μπορεί και πρέπει να εκπαιδευτεί. Συνεπώς χρειάζονται μέθοδος και τεχνικές εκπαίδευσης. Για να γίνει κατανοητό το πώς το σώμα μετατρέπεται σε παραγωγική μηχανή, επιτρέψτε μου να χρησιμοποιήσω τη θεατρική μεταφορά (όπως αναλύθηκε από τους Erving Goffman και Richard Schechner). Το σώμα, εν προκειμένω, πρέπει να ιδωθεί ως μια σκήνη πάνω στην οποία προβάρονται και επιτελούνται (performed) διαρκώς και επανειλημμένα τα σενάρια των κοινωνικών δομών. Το σώμα είναι η σκηνή όπου ανα παρίσταται (re enacted) το σενάριο. Ήδη από την παιδική μας ηλικία η μάθηση συντελείται μέσω της σκοποφιλικής μας προδιάθεσης (είμαστε εξάλλου ένας πολιτισμός που βασίζεται στο βλέμμα). Επαναλαμβάνουμε (repeat) τις πράξεις που έχουμε δει (σημειώστε ότι οι Γάλλοι, προσφυώς ή ενδεχομένως και κυνικά, χρησιμοποιούν τη λέξη répéter για να δηλώσουν την έννοια που στην αγγλική γλώσσα αποδίδεται με τη λέξη rehearse, στα ελληνικά προβάρω) και μέσα από αυτή την επανάληψη (repetition) και την κατά Ντεριντά differance (διαφορά) σχηματίζουμε το χαρακτήρα, την προσωπικότητα και τις ταυτότητές μας. Αυτό το ελεγχόμενο από κανόνες θέαμα χαρακτηρίζει και διαμορφώνει τόσο το υποκείμενο όσο και το αντικείμενο της θέασης, συνεπώς το άτομο λειτουργεί ταυτόχρονα ως performer και ως θεατής. εν είναι μόνο ότι το φύλο είναι μια επιτελεστική (performative) πράξη, όπως έχει ισχυριστεί η Judith Butler (δε γεννιέσαι, γίνεσαι γυναίκα) όλα τα στοιχεία της ταυτότητας είναι επιτελεστικές (performative) πράξεις, που ακολουθούν ένα όχι και τόσο ελεύθερο (libre) λιμπρέτο. Στο πλαίσιο αυτό, το σώμα έχει πρώτα και κύρια μετατραπεί σε έκφανση του καπιταλιστικού σεναρίου: αυτό που ονομάζουμε κανονικό (regular) διέπεται στην πραγματικότητα από κανόνες (regulated), το νορμάλ (normal) ισοδυναμεί στην πράξη με τη συμμόρφωση προς κάποιον κανόνα (norm σημαίνει κανόνας), το ορθό είναι στην πραγματικότητα σωφρονιστικό, ενώ αυτό που αποκαλούμε ταυτότητα δεν είναι η προσωπικότητα (persona) αλλά ο θεατρικός χαρακτήρας 14

(character). Αυτό που νομίζουμε ότι βλέπουμε είναι στην πραγματικότητα ένα χολιγουντιανό σκηνικό και όχι ο πραγματικός κόσμος. Ζούμε σε έναν ψευδεπίγραφο, θεατρικό κόσμο, όπου εξαπατόμαστε και εξαπατούμε τους άλλους. Όπως το θέτει ο Σαίξπηρ στο Όπως σας αρέσει (1599): Όλος ο κόσμος μια σκηνή, άνδρες, γυναίκες απλοί ηθοποιοί: έχουν τις εισόδους και τις εξόδους τους και ο καθένας στον καιρό του υποδύεται πολλούς ρόλους. 3. Όπως ενήργησε ο Neo, ο ήρωας της κινηματογραφικής ταινίας The Matrix, ο μοναδικός τρόπος επίθεσης στο σύστημα είναι εκ των έσω. Η body art, η περφόρμανς, η live art, το aktionism, όπως κι αν το ονομάσει κανείς, αντιστρέφει με δυναμισμό τη λειτουργία της επιτέλεσης (performance) προκειμένου να αποσταθεροποιήσει το κανονιστικό κοινωνικό σενάριο. Το σώμα χρησιμοποιείται ή καλύτερα επαναχρησιμοποιείται, για να αποκαλύψει τον κανόνα παραβιάζοντάς τον, για να αμφισβητήσει τις δυνάμεις της υποταγής (subjugation) και να χαλαρώσει τον κανονιστικό ζυγό τους. Οι αποκειμενικές (abjection) ή παραβατικές (transgression) περφόρμανς δεν μπορούν επ' ουδενί να υποβιβαστούν σε απλές πράξεις που στοχεύουν στο να σοκάρουν (shock tactics) ακολουθώντας συγκεκριμένα αισθητικά στερεότυπα. Κυρίως, πρόκειται για πράξεις που επαναφέρουν την ισχύ του ατόμου στο ίδιο του το σώμα. Στο ίδιο πνεύμα, ακόμα και η σύγχρονη ψυχολογία έχει αρχίσει να αναγνωρίζει ότι ο αυτοπροκαλούμενος πόνος (self inflicted pain) δεν είναι κατ' ανάγκη οδυνηρός ή επιζήμιος για το άτομο αλλά μάλλον ένα φάρμακο για την πάσχουσα ψυχή ένας τρόπος που επιτρέπει στο άτομο να ανακτήσει την κυριότητα του σώματός του και να αποφασίσει ώριμα και ανεξάρτητα πώς να το μεταχειριστεί και θεραπεύσει (treated). Όπως έχει παρατηρήσει η Amelia Jones (1998): «Η body art δεν επιδιώκει κάποια ουτοπική λύτρωση, αλλά μάλλον τοποθετεί το σώμα/εαυτό εντός της αισθητικής σφαίρας ως ένα πολιτικό πεδίο [ ] με τον τρόπο αυτό αποκαλύπτει το κρυφό σώμα που αποτελούσε την πηγή της αυθεντίας και εξουσίας της νεοτερικότητας. Και πάλι, από αυτή την άποψη, η body art δεν είναι εγγενώς κριτική, όπως έχουν πολλοί ισχυριστεί, ούτε εξ ορισμού αντιδραστική αντίθετα, μέσα από το άνοιγμα της ερμηνευτικής σχέσης και της ενεργού πρόκλησης της επιθυμίας του θεατή, παρέχει τη δυνατότητα για ριζοσπαστικές δεσμεύσεις που μπορούν να μεταμορφώσουν τον τρόπο με τον οποίο σκεπτόμαστε σχετικά με το νόημα και την υποκειμενικότητα (τόσο του καλλιτέχνη όσο και τη δική μας)». (σ. 14) 4. Η δύναμη του σώματος σε μια περφόρμανς έγκειται στην ικανότητά του να εκταθεί και να αγγίξει τη σημειωτική χώρα την εποχή που η υποκειμενικότητα ήταν ένας επισφαλής, ανεπίτευκτος ακόμα στόχος, και που η διάκριση ανάμεσα στο υποκείμενο και το αντικείμενο ήταν θολή. Ο τέταρτος τοίχος του θεάτρου καταρρέει, το δέρμα χάνει την ικανότητά του να κρατά το εσωτερικό και το ιδιωτικό μακριά από το εξωτερικό και το δημόσιο. Το νόημα και η γλώσσα καταρρέουν και υποχρεωνόμαστε να ερμηνεύσουμε την εμπειρία χωρίς να βασιζόμαστε σε κάποια πεπατημένη. Η live art κατορθώνει να μετατρέψει το θεατή σε μάρτυρα, και μέσω αυτής της διαδικασίας το έργο τέχνης δεν αξιολογείται με βάση προκαθορισμένα αισθητικά κριτήρια, αλλά βιώνεται μέσω μιας σωματικής, συναισθηματικής (affective) απόκρισης, που υποχρεώνει το άτομο να βγάλει το δικό του νόημα με βάση τα όσα βλέπει. ιότι η πληγή του καλλιτέχνη «είναι επίσης ένα δόρυ που λογχίζει το βλέμμα του θεατή» (Lepecki, 1999, σ.133). Πράγματι, δεν υπάρχει κάποιο συμβατικό πρότυπο (όπως συμβαίνει π.χ. στο θέατρο), καμία σύμβαση μεταξύ καλλιτέχνη και θεατή που να υπαγορεύει τον τρόπο προσέγγισης της περφόρμανς. Τα πάντα μπορούν να συμβούν και να προκύψουν, με την εγρήγορση και την αδρεναλίνη να χτυπάνε κόκκινο. Αυτή η γεμάτη ένταση εμπειρία είναι ενδεχομένως το καλύτερο μέσο για να αφυπνιστεί το σώμα, να επανενεργοποιηθεί το νευρικό 15

σύστημα και να απελευθερωθούμε από τη νωθρότητα της καπιταλιστικής ευπείθειας. 5. Σε μια χώρα που υποφέρει σφοδρά από την οικονομική της κακοδαιμονία στον καπιταλιστικό ωκεανό και χειραγωγείται από τα εξόχως δημαγωγικά μέσα ενημέρωσης που παραλύουν τον κόσμο παρουσιάζοντας ένα σύμπαν απαισιοδοξίας, η body art αναδεικνύεται ως μια αντίδραση και απάντηση στην πειθαρχική εξουσία επί του σώματος. Υπόσχεται τη χειραφέτηση και την ενδυνάμωση ή τουλάχιστον δίνει την ελπίδα ότι η αλλαγή είναι εφικτή, εφόσον επιτρέπεται η δαφορετικότητα. Το σώμα παύει να αποτελεί αντικείμενο ελέγχου, επιθεώρησης και υποταγής, και γίνεται ολόθερμα αποδεκτό για αυτό που είναι, όχι για αυτό που θα μπορούσε ή θα όφειλε να είναι. Παραφράζοντας την Susan Sontag (από το έργο της Notes on Camp): «Η live art απολαμβάνει, αντί να επικρίνει, τους μικρούς θριάμβους και τις αδεξιότητες του σώματος». Η έμφαση δίνεται στην αναγνώριση και επικρότηση της ανθρώπινης ποικιλομορφίας, αντί να μετατρέπονται όλα τα σώματα σε πανομοιότυπα, πειθήνια όργανα για την εξυπηρέτηση οικονομικών σκοπιμοτήτων. Όπως σημειώνει ο Adrian Heathfield (2004): «Αναλύοντας και κρίνοντας τις περί χρόνου προσεγγίσεις και συλλήψεις, η τέχνη της περφόρμανς είναι σε θέση να υπονομεύσει δομικά ορισμένες από τις πιο ανθεκτικές στο χρόνο πολιτισμικές δυνάμεις και αφηγήσεις της εποχής μας: την πρόοδο του πολιτισμού, τη συσσώρευση της κουλτούρας». (σ. 10) 6. Τον περασμένο Σεπτέμβριο έλαβα ένα email από την Kira O'Reilly, μια καλλιτέχνης της live art που δραστηριοποιείται στη Βρετανία, η οποία με ενημέρωνε ότι είχε προσκληθεί να παρουσιάσει μια περφόρμανς της με τίτλο Stair falling στη γενέτειρά μου, τη Θεσσαλονίκη. Το Stair falling θα αποτελούσε μέρος του Φεστιβάλ Περφόρμανς της Μπιενάλε της Θεσσαλονίκης. Έπειτα από τόσα χρόνια στο εξωτερικό και ως ακαδημαϊκός της body art σε διάφορα πανεπιστήμια του εξωτερικού, είχα καταλήξει να πιστεύω ότι η live art δε θα ευδοκιμούσε ποτέ στην Ελλάδα. Παρεμπιπτόντως, να αναφέρω ότι είχα μάθει πως ο Franko B είχε προσκληθεί αρκετά χρόνια πριν να παρουσιάσει το έργο του με τίτλο I'm thinking of you αλλά, όπως είχα επίσης πληροφορηθεί, λόγω ανεπαρκούς διαφημιστικής προβολής, το έργο του είχε προσελκύσει δυστυχώς περιορισμένο κοινό. Μου κίνησε το ενδιαφέρον όταν διάβασα ότι η Μπιενάλε της Θεσσαλονίκης είχε αποφασίσει να επενδύσει στο σώμα ως μέσο για τη δημιουργία μιας κουλτούρας της live art. Η Ελλάδα επιτέλους ανακάλυπτε την καθοριστικότητα του σώματος και τις δυνατότητές του να παρέχει εναλλακτικές μεθόδους αναβίωσης του παρόντος. Το έργο ήταν τιτάνιο και ενείχε μεγάλο ρίσκο (παλαιότερες εμπειρίες και προσπάθειες προδίκαζαν την αποτυχία του εγχειρήματος). Μου προκάλεσε λοιπόν τεράστια χαρά η θερμή αποδοχή του κοινού σε ένα απαιτητικό εγχείρημα και η στενή συμμετοχή του στον προγραμματισμό του. 7. Για το λόγο αυτό θεωρώ ότι ο κατάλογος που κρατάτε στα χέρια σας είναι πρωτίστως ένα ντοκουμέντο όχι για αυτές καθαυτές τις περφόρμανς που φιλοξένησε το Φεστιβάλ. Μια περφόρμανς πάντοτε πεθαίνει μετά την ολοκλήρωσή της, όσο κι αν προσπαθεί το αρχειακό υλικό να την κρατήσει ζωντανή (εξάλλου το ίδιον της περφόρμανς είναι ο εφήμερος χαρακτήρας της). Ο κατάλογος αυτός αποτυπώνει κυρίως τη στιγμή κατά την οποία η ελληνική σύγχρονη τέχνη ανακάλυψε την έκφρασή της στο μέσο του ένδηλου (explicit) σώματος της περφόρμανς. Αυτός είναι ο πιο ελπιδοφόρος τρόπος με τον οποίο το ελληνικό κοινό μπορεί να βρει τρόπους να πολεμήσει στον κοινωνικο οικονομικό στίβο της μετακαπιταλιστικής και μετα μιντιοκρατούμενης περιόδου. Η τέχνη της περφόρμανς μπορεί να γίνει το αντιβιοτικό που θα απελευθερώσει τη συμφόρηση της υποταγής, μια μέθοδος που θα επιτρέψει στους ανθρώπους να ανακτήσουν τον έλεγχο των σωμάτων, των σκέψεων και των εμπειριών τους. Εάν η τέχνη θέλει να έχει ενεργό κοινωνικό ρόλο, το λιγότερο που μπορεί να κάνει είναι να παρουσιάζει την πραγματικότητα του 16

ανθρώπινου σώματος με εποικοδομητικό, ειλικρινή και αξιοπρεπή τρόπο. Η ύπαρξη ανθρώπων διατεθειμένων να εκθέσουν, να βιώσουν και να εξερευνήσουν το σώμα σε όλες του τις εκφάνσεις φανερώνει ότι υπάρχει η βούληση για κάτι τέτοιο. 1 Παύλος Κουντουριώτης Βιβλιογραφία Heathfield, A., & Glendinning, H. (2004). Live: Art and performance. Νέα Υόρκη: Routledge. Jones, A. (1998). Body art/performing the subject. Minneapolis: University of Minnesota Press. Sontag, S. (1964). Notes on Camp. Στο F. Cleto (επιμ., 1999), Camp: Queer Aesthetics and the Performing Subject (σσ. 53 65), Εδιμβούργο: Edinburgh University Press. Shakespeare, W. (1599). Όπως σας αρέσει. Πράξη II, Σκηνή VII. 1 Ο Παύλος Κουντουριώτης είναι senior lecturer στο University of Lincoln της Βρετανίας. Είναι επίσης καλλιτέχνης και θεωρητικός της περφόρμανς καθώς και χορογράφος. Το ερευνητικό του ενδιαφέρον εστιάζεται στην ψυχαναλυτική πτυχή της βίας και του πόνου ως μέσου για την κατασκευή της υποκειμενικότητας, καθώς και στην κίνηση ως δημιουργό αισθημάτων και συναισθημάτων. Είναι ένθερμος οπαδός της ορθολογικής σκέψης και του συναισθήματος. 17

Notes on the necessity of the explicit body in performance 1. The body is the quintessential locus where subjectivity and all its ramifications find its mode of expression and, simultaneously, its place of plasticization. It is in the body that modern society has invested to exercise its disciplinarian authority. According to Foucault, subjectivity is the amalgamated product of a dual process: it is not simply the process of subjectification the edification of a new entity or the creation of a new identity that constructs our self but most importantly that of subjugation the subordination of an identity to the disciplinarian regimes of a given society. 2. The political investment on the body is directly connected to the economic system and this because the body is useful and productive. However, it is not possible for the body to be productive, unless adapted in a system of subjugation. The body becomes a useful power only if it becomes productive and subjugated. What history has taught us is that the body can be shaped; there are techniques of formation of the body. The body can be dismembered, reestablished and worked out by the society. The body is part of a political field. Relations of authority exercise on it direct control and render it a machine. In order to be used as machine, it has been realized that the body can and has to be trained. Thus, a method and techniques of training are needed. In order to understand how the body becomes a productive machine, allow me to use the theatrical metaphor (as analyzed by Erving Goffman and Richard Schechner). The body, in this instance, needs to be translated as the stage where the scripting qualities of societal structures are rehearsed and performed over and over again. The body is the stage where the script is reenacted. From our early childhood we learn through our scopophilic tendency (we are after all a visually based culture). We repeat these actions we have seen (mind you that the French very intelligently or very bluntly use the word répéter for the English equivalent of rehearse), and through this repetition and Derridean differance we consolidate into characters, personas and identities. This regulated spectatorial activity marks and forms both the subject and the object of the look and hence one is acting simultaneously as both a performer and audience. It is not only, as Judith Butler claimed, that gender is a performative act (one is not born a woman, but becomes a woman) but all elements of identity are performative acts that follow a not so libre libretto. The body has thus become, first and foremost, the manifestation of the capitalistic scenario: what we call regular is in fact regulated, normal is in fact abiding to a norm, correct is in fact penitentiary and of course what we call identity is not the persona but the character. What we think we see, is in fact a Hollywodian setup not the real world. We live in an illusionary, theatrical world where we have been both tricked and we trick others. As Shakespeare mentioned in As you like it (1599): All the world's a stage, And all the men and women merely players: They have their exits and their entrances; And one man in his time plays many parts. 3. Like Neo in the film of Matrix, the only way to attack the system is from within. Body art, 19