Πρακτικές Δασικής Διακυβέρνησης για Αειφορική Δασική Διαχείριση στην Ελλάδα

Πρακτικές Δασικής Διακυβέρνησης για Αειφορική Δασική Διαχείριση στην Ελλάδα Βασιλική Καζάνα, Άγγελος Καζακλής, Αναστασία Μπουτσιμέα, Παρασκευή Κουτσώνα, Δημήτριος Ράπτης, Χρήστος Σταματίου

2

Πρακτικές Δασικής Διακυβέρνησης για Αειφορική Δασική Διαχείριση στην Ελλάδα Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα (ΤΕΙ) Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης / Τμήμα Δασοπονίας & Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος, 2014 1ο χλμ. Δράμας-Μικροχωρίου, 66100 Δράμα Τηλ. 2521060402, Φαξ: 2521060411, http://www.teiemt.gr Συγγραφείς: Βασιλική Καζάνα, Άγγελος Καζακλής, Αναστασία Μπουτσιμέα, Παρασκευή Κουτσώνα, Δημήτριος Ράπτης, Χρήστος Σταματίου ISBN: 978-960-363-047-0 Το περιεχόμενο της έκδοσης βασίστηκε στις δράσεις που υλοποιήθηκαν στα πλαίσια του έργου INFORM, αρ. Σύμβασης LIFE08/ENV/GR/000574. Tο έργο INFORM χρηματοδοτήθηκε από το Πρόγραμμα LIFE+ της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, τη Γενική Διεύθυνση Ανάπτυξης και Προστασίας Δασών και Φυσικού Περιβάλλοντος του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ) και το ΤΕΙ Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης. 3

4

Περιεχόμενα Εισαγωγή 7 Δασική Διακυβέρνηση & Αειφορική Διαχείριση Δασών 11 Πρακτικές Δασικής Διακυβέρνησης στην Ελλάδα 15 Εθνικό Διακυβερνητικό Συμβούλιο Δασών 15 Τοπικά Διακυβερνητικά Συμβούλια Δασών 16 Βασικά μηνύματα - Επόμενα βήματα 27 Βιβλιογραφία 29 5

6

Εισαγωγή Η έννοια της διακυβέρνησης αναπτύχθηκε αρχικά από θεωρητικούς τον 17ο αιώνα στην Ηπειρωτική Ευρώπη και την Αγγλία με σκοπό να γίνει κατανοητή η δυναμική της σχέσης της κυβέρνησης και των πολιτών της. Ωστόσο, ως βασικό στοιχείο της αειφόρου ανάπτυξης αναδείχθηκε μόλις τις τελευταίες δύο δεκαετίες και κυρίως μετά την Παγκόσμια Σύνοδο του 2002 για την αειφόρο ανάπτυξη. Πως όμως ορίζεται η διακυβέρνηση; Από τα μέσα της δεκαετίας του 90, οργανισμοί των Ηνωμένων Εθνών, διεθνείς και περιφερειακές τράπεζες, φορείς ανάπτυξης και δεξαμενές σκέψης προσπαθούν να διατυπώσουν τους δικούς τους ορισμούς και προσεγγίσεις για τη διακυβέρνηση. Υπάρχουν τόσοι ορισμοί όσοι και οι οργανισμοί που ασχολούνται με αυτή. Οι περισσότεροι πάντως συμφωνούν ότι η διακυβέρνηση ως έννοια είναι δυναμική και εξελίσσεται διαφορετικά στις διάφορες κοινωνίες, ενώ δεν ταυτίζεται με την έννοια της κυβέρνησης. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες επίσης αναπτύχθηκε μεγάλος αριθμός εργαλείων που περιγράφουν και αξιολογούν τη διακυβέρνηση και απευθύνονται κυρίως σε επαγγελματίες που πρέπει να κατανοήσουν ή να ερμηνεύσουν την έννοια με απλό τρόπο. Κάποιοι ορισμοί της διακυβέρνησης συνδέουν την έννοια με την άσκηση δύναμης και εξουσίας, άλλοι με τις διαδικασίες και τη λήψη απόφασης, ενώ τέλος άλλοι με κανόνες, νόμους και φορείς. Σε κάποιες περιπτώσεις η έννοια της διακυβέρνησης επιχειρείται να αναλυθεί με όρους ποιότητας, δηλαδή να ορισθεί τι είναι «καλή διακυβέρνηση». Μία συγκριτική ανάλυση ορισμών διακυβέρνησης που έχουν διατυπωθεί από διάφορους οργανισμούς παρουσιάζεται από τους Moore et al. (2010). Πρόσφατα όλο και περισσότερες αναφορές στην έννοια της διακυβέρνησης γίνονται με επίκεντρο τον πόρο ή το οικοσύστημα που ενδιαφέρει. Παραδείγματος χάρη, «δασική διακυβέρνηση», «διακυβέρνηση για βιοποικιλότητα», «διακυβέρνηση για υγροβιότοπους», «διακυβέρνηση για προστατευόμενες περιοχές», κλπ. 7

Σε ότι αφορά την έννοια της δασικής διακυβέρνησης η πληρέστερη απόδοση της έννοιας κατά την άποψή μας στο πλαίσιο της αειφορικής διαχείρισης των δασών μπορεί να βασιστεί στον ορισμό της διακυβέρνησης που προτάθηκε από το Ινστιτούτο Διακυβέρνησης του Καναδά (Plumptre and Craham, 1999) και χρησιμοποιείται με παραλλαγές από την Παγκόσμια Επιτροπή IUCN για τις προστατευόμενες περιοχές και την Επιτροπή Περιβαλλοντικής Οικονομίας και Κοινωνικής Πολιτικής (Moore et al. 2010). Με βάση αυτόν τον ορισμό, η δασική διακυβέρνηση αφορά τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ δομών, διεργασιών και παραδόσεων που προσδιορίζουν πως ασκείται η εξουσία, πως παίρνονται οι αποφάσεις και πως οι πολίτες και άλλοι ενδιαφερόμενοι φορείς εκφράζουν τα συμφέροντά τους αναφορικά με τους δασικούς πόρους. Δηλαδή, η δασική διακυβέρνηση εκφράζει τη σχέση εξουσίας και λογοδοσίας: ποιός επηρρεάζει, ποιος αποφασίζει και πως λογοδοτούν όσοι παίρνουν αποφάσεις σχετικά με τους δασικούς πόρους. Σημαντικό στοιχείο της «καλής» διακυβέρνησης είναι η αρχή της επικουρικότητας (subsidiarity principle), δηλαδή οι αποφάσεις πρέπει να λαμβάνονται στο πλέον κατάλληλο επίπεδο. Η αρχή αυτή συνδέεται στενά με τη διασφάλιση της «συμμετοχής» όλων των ενδιαφερόμενων στη λήψη απόφασης. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι οι άνθρωποι που ζουν κοντά στα δάση πρέπει να συμμετέχουν στις διαδικασίες διαχείρισης των δασών. Η αρχή της επικουρικότητας είναι επίσης σημαντική για την κυβέρνηση που πρέπει να υποστηρίξει την αποκέντρωση της δασικής εξουσίας και των πόρων που πρέπει να την συνοδεύουν σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Η παγκόσμια εμπειρία δασικής διακυβέρνησης έδωσε θετικά αποτελέσματα από την συμμετοχή των τοπικών κοινωνιών μέσω εργαλείων διαβούλευσης καθιστώντας τα άτομα περισσότερο υπεύθυνα για την προστασία και την αειφορική διαχείριση των δασικών πόρων (Milledge et al. 2007, Moore et al. 2010, Larson and Petkova 2011, Naughton-Treves and Day, 2012). Ωστόσο, σε Ευρωπαϊκό επίπεδο και στην Ελλάδα ειδικότερα αρκετές προκλήσεις στην πρακτική της δασικής διακυβέρνησης μένουν ακόμη να αντιμετωπιστούν. Αυτές αφορούν στο πως θα καθοριστεί η 8

«τοπική κοινωνία», πως θα σχεδιαστούν δίκαιες και διαφανείς δομές για λήψη και εφαρμογή διαχειριστικών αποφάσεων και πως θα διανεμηθούν τα οφέλη από την διαχείριση των δασών. Τέλος, σημαντικό είναι να βρεθεί η ισορροπία μεταξύ των κοινωνικών ομάδων και των δικαιωμάτων του κράτους. Ιδιαίτερα σε περιπτώσεις αποκέντρωσης της εξουσίας και ευθύνης για τα δάση μένει να προσδιοριστεί ο βαθμός αποτελεσματικότητας της αποκέντρωσης κυρίως ως προς τις διαδικασίες λογοδοσίας και διαφάνειας στις αποφάσεις που λαμβάνονται. 9

Δημόσιο δάσος δυτικής & νοτιο-δυτικής λεκάνης Κάτω Νευροκοπίου 10

Δασική Διακυβέρνηση & Αειφορική Διαχείριση Δασών Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν αναδειχθεί πολλά θέματα δασικής διακυβέρνησης τόσο θετικά όσο και αρνητικά αναφορικά με τη δασική πρακτική σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο (Mayers et al. 2002, Andersen, 2006, International Model Forest Network, 2008, Rayner et al. 2010, Larson and Petkova, 2011, Maidell et al. 2012, Naughton-Treves and Day, 2012, Cowling et al. 2014). Το επίκεντρο της δασικής διακυβέρνησης είναι η εξασφάλιση των αγαθών και υπηρεσιών που τα δάση παρέχουν ως πολυλειτουργικά συστήματα σε όλες τις κοινωνικές ομάδες. Ιδιαίτερα μετά την Παγκόσμια Σύνοδο του Ρίο (1992) η δασική διακυβέρνηση συνδέθηκε στενά με την διατήρηση της βιοποικιλότητας, τις περιβαλλοντικές οφέλειες των δασών και την επίτευξη της δασικής αειφορίας. Τα δάση έχουν συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή στο πλαίσιο της δια κυβέρνησης. Οι κυριότερες τέτοιες ιδιαιτερότητες είναι οι ακόλουθες: Τα δασικά δένδρα είναι βραδυαυξή. Τα δάση παρέχουν πολλαπλά οφέλη τα οποία όμως σε αρκετές περιπτώσεις δεν είναι συμβατά μεταξύ τους και αφορούν συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων. Τα δάση από οικονομική άποψη αν και έχουν μακροπρό θεσμη κεφαλαική αξία μπορούν να ρευστοποιηθούν εύκολα. Υπάρχουν ιδιοκτησιακές απαιτήσεις δασικής γης de facto και de jure. Τα δάση παρέχουν αγοραίες και μή-αγοραίες αξίες που καλύπτουν ανάγκες επιβίωσης των παραδασόβιων πληθυσμών, την εμπορική παραγωγή προϊόντων, αλλά και περιβαλλοντικές αξίες. Τα οφέλη των δασών απολαμβάνονται από 11

άτομα και ομάδες τόσο σε τοπικό, όσο και εθνικό και διεθνές επίιπεδο. Αρκετά δασικά αγαθά παρέχονται ατελώς και αυτό από οικονομική άποψη δημιουργεί ανισορροπίες ανάμεσα στα κόστη και τις οφέλειες της διαχείρισης των δασών. Ο τρόπος άσκησης του κυβερνητικού ελέγχου στα δάση οδηγεί σε έλλειψη διαφάνειας στη διαχείρισή τους κυρίως ως προς την επίτευξη της αειφορίας. Τα δάση είναι ανοικτά σε καταχρηστικές ενέργειες και μπορεί να αποτελέσουν επίκεντρο για παράνομες δραστηριότητες, όπως τελευταία έδειξε η εμπειρία με την αύξηση της παράνομης υλοτομίας στην Ελλάδα. τους αποκεντρωμένους δασικούς φορείς και σχετικούς τυπικούς και άτυπους κανόνες δικαίου ή μικρής κλίμακας, όπως η ρύθμιση περιορισμένων δικαιωμάτων κάρπωσης και η έκδοση αδειών. Τέσσερις είναι οι βασικές αρχές που πρέπει να προσδιορίζουν τη δασική διακυβέρνηση: Λογοδοσία: Αφορά την αποδοχή ευθύνης και αναφοράς πεπραγμένων. Όσοι παίρνουν αποφάσεις ή εφαρμόζουν μέτρα στα δάση και τις δασικές εκτάσεις οφείλουν να λογοδοτούν για τον τρόπο χρήσης ή (κατά) χρησης της εξουσίας τους. Η δασική διακυβέρνηση για να αντιμετωπίσει τις παραπάνω ιδιαιτερότητες/προκλήσεις πρέπει να λειτουργήσει τόσο σε τοπικό, όσο και εθνικό και διεθνές επίπεδο. Οι διεργασίες συνήθως διαφέρουν ως προς την χωρική κλίμακα που αποτελεί βασικό στοιχείο της αειφορικής δασικής διαχείρισης. Οι διεργασίες της δασικής διακυβέρνησης μπορεί να είναι μεγάλης κλίμακας που περιλαμβάνει Διαφάνεια: Αφορά την ροή πληροφορίας και την εξωστρέφεια. Η διαφάνεια επιτρέπει στους πολίτες και τους ενδιαφερόμενους για τα δάση φορείς να συγκεντρώνουν πληροφορίες για πιθανή κατάχρηση εξουσίας που ενδεχομένως επηρρεάζει τα συμφέροντά τους που σχετίζονται με τους δασικούς πόρους. Η διαφάνεια απαιτεί i) ξεκάθαρες διαδικασίες όσον αφορά τη λήψη απο- 12

φάσεων για τη δημόσια δασική γη, ii) ανοικτή επικοινωνία μεταξύ των ενδιαφερόμενων ομάδων και των στελεχών των υπεύθυνων αρχών και iii) προσβασιμότητα για όλους στις δασικές πληροφορίες. Συμμετοχή: Η άμεση ή μέσω εκπροσώπων συμμετοχή είναι αναγκαία για την αποτελεσματική λήψη απόφασης αναφορικά με τους δασικούς πόρους. δίκαιη αντιμετώπιση από τον νόμο είναι βασική για λογοδοσία, διαφάνεια και συμμετοχή. Οι αρχές αυτές αποτέλεσαν τη βάση για τη δημιουργία και λειτουργία δομών δασικής διακυβέρνησης που δημιουργήθηκαν και λειτούργησαν πρόσφατα στην Ελλάδα και περιγράφονται στην επόμενη ενότητα. Δίκαιη Αντιμετώπιση: Αφορά τη δίκαιη και συνεπή αντιμετώπιση όλων απέναντι στον νόμο, τόσο ως προς τα θέματα προστασίας, όσο και προς τα θέματα τιμωρίας σχετικά με τους δασικούς πόρους. Περιλαμβάνει επίσης την κατανόηση όλων ως προς την αντιμετώπιση που θα έχουν από τον νόμο, καθώς και ότι ο νόμος δεν θα υπόκειται σε αυθαίρετες δράσεις από όσους έχουν δύναμη λήψης απόφασης. Οι παραπάνω τέσσερις βασικές αρχές αλληλοσυνδέονται. Η διαφάνεια υποστηρίζει τη λογοδοσία και αντίστροφα. Διαφανείς διαδικασίες λήψης απόφασης απαιτούν συμμετοχή και η 13

14 Δημοτικό δάσος Ραχωνίου Θάσου

Πρακτικές Δασικής Διακυβέρνησης στην Ελλάδα Εθνικό Διακυβερνητικό Συμβούλιο Δασών Οργανωμένες μορφές δασικής διακυβέρνησης για τη διαμόρφωση πλαισίου πολιτικής σχετικής με την επίτευξη αειφορικής διαχείρισης των δασών & δασικών εκτάσεων και την παρακολούθηση της εφαρμογής της αναπτύχθηκαν για πρώτη φορά στην Ελλάδα πρόσφατα στα πλαίσια του έργου INFORM-LIFE (http://www.inform-life.gr). Αυτές βασίστηκαν σε ένα νέο θεσμό, το Διακυβερνητικό Συμβούλιο Δασών, το οποίο πρέπει να λειτουργεί σε εθνικό/περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Συγκεκριμένα δημιουργήθηκαν και άρχισαν να λειτουργούν το Εθνικό Διακυβερνητικό Συμβούλιο Δασών σε εθνικό/περιφερειακό επίπεδο και δύο πιλοτικά τοπικά συμβούλια σε τοπικό επίπεδο, ένα στο δημόσιο δάσος δυτικής και νοτιο-δυτικής λεκάνης Κάτω Νευροκοπίου και το δεύτερο στο νησί της Θάσου. Η δομή τους και η λειτουργία τους περιγράφεται στη συνέχεια. Τι είναι το Εθνικό Διακυβερνητικό Συμβούλιο Δασών; Είναι θεσμός που δημιουργήθηκε για να οργανώσει τα ανώτατα στελέχη των Δασικών Υπηρεσιών όλων των επιπέδων και εκπροσώπους φορέων με ενδιαφέροντα σχετικά με τους δασικούς πόρους με συγκεκριμένο τρόπο, έτσι ώστε αυτοί να συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωση πλαισίου πολιτικής σε εθνικό επίπεδο για την αειφορική διαχείριση των δασών & δασικών εκτάσεων και την παρακολούθηση της εφαρμογής της. Βασίζεται στην ενεργή και συνεχή συμμετοχή των μελών του. Σε εθνικό επίπεδο το πιο σημαντικό θέμα δασικής διακυβέρνησης είναι η διαμόρφωση του πλαισίου πολιτικής για την αειφορική διαχείριση των δασών της χώρας και την παρακολούθηση της εφαρμογής της να γίνεται με αντικειμενικό 15

τρόπο και με βάση τις αρχές της διαφάνειας, της λογοδοσίας και της επικουρικότητας. Ως εκ τούτου η δομή του Εθνικού Διακυβερνητικού Συμβουλίου είναι ανοικτή και λειτουργεί σε εθελοντική βάση. Ωστόσο, μπορεί να πάρει και νομική κάλυψη. Ποιοι συμμετέχουν στο Εθνικό Διακυβερνητικό Συμβούλιο Δασών; Το Εθνικό Διακυβερνητικό Συμβούλιο δασών αποτελείται από 100 μέλη και έχει συγκροτηθεί από: Ανώτερα στελέχη των Δασικών Υπηρεσιών (Δασαρχεία, Διευθύνσεις Δασών, Κεντρικές Υπηρεσίες Υπουργείων με αρμοδιότητες σχετικές με τους δασικούς πόρους) Εκπροσώπους επαγγελματικών φορέων με ενδιαφέροντα για τα δάση (Κυνηγοί, Ιδιώτες δασοκτήμονες κλπ) Επιστήμονες διάφορων ειδικοτήτων Ομάδα συντονισμού Καθώς η δομή του Εθνικού Διακυβερνητικού Συμβουλίου είναι ανοικτή εκπρόσωποι οργανώσεων με δράση σχετική με τα δάση μπορούν να συμμετέχουν, όταν υπάρχουν θέματα σχετικά με τη δράση τους. Τοπικά Διακυβερνητικά Συμβούλια Δασών Τι είναι τα Τοπικά Διακυβερνητικά Συμβούλια Δασών; Τα Τοπικά Διακυβερνητικά Συμβούλια Δασών είναι τοπικοί θεσμοί που συγκροτούνται από όλους τους ενδιαφερόμενους σε τοπικό επίπεδο για δασική αειφορία και παρακολούθηση της εφαρμογής της σε μία δασική περιοχή. Τα Τοπικά Διακυβερνητικά Συμβούλια δίνουν την δυνατότητα επικέντρωσης όχι μόνο στους δασικούς πόρους, αλλά και στη διασύνδεση που η διαχείριση τους απαιτεί σε σχέση με άλλους τομείς της οικονομίας, όπως παραδείγματος χάρη, γεωργία, κτηνοτροφία, λατομικές δραστηριότητες. Η δημιουργία και λειτουργία των Τοπικών Διακυβερνητικών Συμβουλίων θα πρέπει να αποτελεί μέρος τόσο της σύνταξης όσο και της εφαρμογής των δασικών διαχειριστικών μελετών. Έτσι, οι διαχειριστικές μελέτες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και ως δυναμικά εργαλεία για την εκτίμηση της συνολικής αειφορικής ανάπτυξης της ευρύτερης περιοχής. 16

Ποιοι συμμετέχουν στα Τοπικά Διακυβερνητικά Συμβούλια Δασών; Η σύνθεση των πιλοτικών Τοπικών Διακυβερνητικών Συμβουλίων Δασών Κάτω Νευροκοπίου και Θάσου περιλαμβάνει: Στελέχη των αντίστοιχων τοπικών Δασικών Υπηρεσιών Στελέχη των τοπικών κλιμακίων της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας Εκπροσώπους Δήμων/Δημοτικών Διαμερισμάτων Εκπροσώπους επαγγελματικών φορέων με ειδικά ενδιαφέροντα σχετικά με τα δάση (Αγροτοδασικοί συνεταιρισμοί, βιομηχανίες/ βιοτεχνίες ξύλου, κυνηγοί, τοπικές επαγγελματικές ενώσεις τουρισμού, μελισσοκόμοι, τοπικοί επενδυτές, κλπ) Εκπροσώπους συλλόγων & ενώσεων με ειδικά ενδιαφέροντα (ορειβάτες, οικολογικές κινήσεις, εθελοντές πυροσβέστες, πολιτιστικοί σύλλογοι κλπ) Επιστήμονες διάφορων ειδικοτήτων Ομάδα συντονισμού Ο ρόλος, τα καθήκοντα και τα οφέλη που μπορούν να αποκομίσουν τα μέλη των Διακυβερνητικών Συμβουλίων τόσο σε Εθνικό/περιφερειακό επίπεδο όσο και σε τοπικό επίπεδο συνοπτικά έχουν ως εξής: Ο ρόλος των μελών των Διακυβερνητικών Συμβουλίων Δασών Η Ομάδα συντονισμού: Συντονίζει όλες τις εργασίες του Συμβουλίου Εφαρμόζει μεθόδους και εργαλεία κοινωνικής συμμετοχής Επικοινωνεί με τα μέλη του Συμβουλίου Οργανώνει συναντήσεις και υποστηρικτικό υλικό για την διευκόλυνση της εργασίας των μελών του Συμβουλίου Ενημερώνει τα μέλη του Συμβουλίου για τις σύγχρονες εξελίξεις πολιτικής, μεθόδων και εργαλείων αειφορικής δασικής διαχείρισης Προετοιμάζει εργαλεία και μεθόδους εκτίμησης αειφορικής δασικής διαχείρισης και παρακολούθησης της εφαρμογής της στις αντίστοιχες κατάλληλες χωρικές κλίμακες Επεξεργάζεται, οργανώνει και παρουσιάζει τα αποτελέσματα της συμμετοχικής διαδικασίας 17

18 Μέλη του Εθνικού Διακυβερνητικού Συμβουλίου Δασών, Συνάντηση ολομέλειας, Δράμα 2012

Τα Μέλη του Συμβουλίου Συμμετέχουν στις συμμετοχικές διαδικασίες που οργανώνονται από την ομάδα συντονισμού και ανταποκρίνονται θετικά στις εργασιακές απαιτήσεις των μεθόδων αυτών Επικοινωνούν με την ομάδα συντονισμού του Συμβουλίου Διασυνδέονται με τα άλλα μέλη του Συμβουλίου και ανταλλάσουν γνώσεις, εμπειρίες και πληροφορίες Καταθέτουν την γνώση και την εμπειρία τους έτσι ώστε: - Να αξιολογηθούν οι σημαντικές για αειφορική δασική διαχείριση διεργασίες και λειτουργίες - Να διαμορφωθούν στόχοι και εναλλακτικές πολιτικές αειφορικής δασικής διαχείρισης σε εθνικό / περιφερειακό ή τοπικό επίπεδο - Να προσαρμοστούν μοντέλα δεικτών για αξιολόγηση των επιπτώσεων των εναλλακτικών πολιτικών σε εθνικό / περιφερειακό ή τοπικό επίπεδο - Να αξιολογηθούν οι εναλλακτικές πολιτικές ως προς την συνολική συνεισφορά τους στη δασική αειφορία σε κατάλληλες χωρικές κλίμακες Τα καθήκοντα των μελών των Διακυβερνητικών Συμβουλίων Δασών Συμμετέχουν στις συναντήσεις ολομέλειας Συμμετέχουν σε ομάδες εργασίας Συμπληρώνουν ερωτηματολόγια και ειδικά φύλλα καταγραφής δεδομένων Χρησιμοποιούν εργαλεία αξιολόγησης επιπτώσεων εναλλακτικών αειφορικής διαχείρισης και εκτίμησης της δασικής αειφορίας Συμμετέχουν στη διάχυση καλών πρακτικών 19

20 Δημόσιο δάσος δυτικής & νοτιο-δυτικής λεκάνης Κάτω Νευροκοπίου

Αποτελέσματα των μέχρι τώρα εργασιών του Εθνικού Διακυβερνητικού Συμβουλίου Δασών Ιεραρχημένες ως προς τη σημαντικότητά τους διεργασίες, λειτουργίες και κινητήριες δυνάμεις για αειφορική διαχείριση των δασών και παρακολούθηση της εφαρμογής της Εναλλακτικές στρατηγικές επίτευξης δασικής αειφορίας Ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα για την δημιουργία γνωσιακής βάσης δεδομένων για τα Ελληνικά δάση που αφορούν την διατήρηση των δασικών πόρων και τη συνεισφορά τους στον παγκόσμιο κύκλο του άνθρακα, τις παραγωγικές λειτουργίες των δασών, τις προστατευτικές λειτουργίες τους, την βιολογική ποικιλότητά τους, την υγεία των δασών και τις κοινωνικο-οικονομικές τους λειτουργίες Περιβαλλοντικές και κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις των εναλλακτικών στρατηγικών δασικής αειφορίας Συνολική συνεισφορά κάθε εναλλακτικής στρατηγικής στην δασική αειφορία Ανταλλαγή πληροφοριών και εμπειριών 21

22 Συνάντηση Εργασίας του Εθνικού Διακυβερνητικού Συμβουλίου Δασών, Δράμα 2012

Συνάντηση εργασίας του Τοπικού Διακυβερνητικού Συμβουλίου Δασών δυτικής & νοτιο-δυτικής λεκάνης Κάτω Νευροκοπίου, Μάιος 2013, Γρανίτης Δράμας 23

Οφέλη των μελών των Διακυβερνητικών Συμβουλίων από την συμμετοχή τους σε αυτά Πληροφορία και γνώση για θέματα αειφορικής δασικής διαχείρισης Βελτίωση παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών από τους δασικούς πόρους Ενεργή συμμετοχή στις διαδικασίες σχεδιασμού και εφαρμογής εναλλακτικών επίτευξης δασικής αειφορίας Χρήση εργαλείων αξιολόγησης των περιβαλλοντικών και κοινωνικο-οικονομικών εναλλακτικών αειφορικής διαχείρισης Ουσιαστική συμμετοχή στη διαμόρφωση σχεδίου πολιτικών αειφορικής διαχείρισης Βελτίωση της διαφάνειας στις διαδικασίες λήψης απόφασης για την επίτευξη της δασικής αειφορίας Καλύτερη αναγνώριση και διαχείριση προβλημάτων και συγκρούσεων διαφορετικών συμφερόντων για την δασική αειφορία Αύξηση της ευαισθητοποίησης για θέματα πολυ-λειτουργικής δασικής διαχείρισης με αμοιβαία κατανόηση των διαφορετικών αναγκών 24

Αποτελέσματα των μέχρι τώρα εργασιών των Τοπικών Διακυβερνητικών Συμβουλίων Δασών Αναγνώριση των τοπικών προβλημάτων και συγκρούσεων για δασική αειφορία Καταγραφή και ανταλλαγή απόψεων Διαμόρφωση εναλλακτικών πολιτικών αειφορικής δασικής διαχείρισης σε τοπικό επίπεδο Εκτίμηση των περιβαλλοντικών και κοινωνικο-οικονομικών επιπτώσεων των εναλλακτικών πολιτικών για δασική αειφορία Εκτίμηση της συνολικής συνεισφοράς κάθε εναλλακτικής πολιτικής στην δασική αειφορία της περιοχής 25

26 Συνάντηση εργασίας Τοπικού Διακυβερνητικού Συμβουλίου Δασών Θάσου

Κύρια βήματα για την ανάπτυξη δασικών διακυβερνητικών δομών Η εμπειρία της για πρώτη φορά ίδρυσης και λειτουργίας δασικών διακυβερνητικών δομών στην Ελλάδα μέσω του έργου INFORM-LIFE έδειξε ότι για την ανάπτυξη μίας δασικής διακυβερνητικής δομής απαιτούνται τα ακόλουθα βήματα: Α. Εντοπισμός των μελών Τρεις είναι οι βασικοί παράγοντες για τον εντοπισμό των μελών που θα συμμετέχουν στη δασική διακυβερνητική δομή Ευθύνη Πρέπει να εξετάζεται αν τα μέλη που θα συμμετέχουν έχουν ευθύνη πολιτική, νομική ή χρηματοοικονομική ή ακόμη ηθική ως προς τις αποφάσεις που επηρρεάζουν ή ενδέχεται να επηρρεάσουν άλλα μέλη. Αντιπροσωπευτικότητα Πρέπει να λαμβάνοντια υπόψη οι αξίες και οι χρήσεις του δασικού χώρου, αλλά και η νομιμότητα και το πλήθος των συμφερόντων που εκπροσωπούνται. Η νομιμότητα αναφέρεται και στον βαθμό που πραγματικά κάποια μέλη εκπροσωπούν συγκεκριμένα συμφέροντα ομάδων. Επιρροή Αφορά όχι μόνο τα μέλη που έχουν εξουσία και μπορούν να προκαλέσουν αλλαγές, αλλά και τα μέλη που δεν μπορούν να επηρρεάζουν αλλαγές. Ο εντοπισμός των μελών πρέπει ως εκ τούτου να γίνεται με κριτήριο και την συμμετοχή μελών των οποίων οι ανάγκες και τα συμφέροντα επηρρεάζονται από αποφάσεις, αλλά οι ίδιοι δεν έχουν την εξουσία να επηρρεάσουν αποφάσεις. Ερωτήσεις-κλειδιά για να ενισχυθεί η κοινωνική συμμετοχή Υπάρχουν αξίες, πόροι ή θέματα που δεν εκπροσωπούνται ή εκπροσωπούνται με ελλιπή τρόπο στην συγκεκριμένη δασική διακυβερνητική δομή; Υπάρχουν ενδεχόμενα μέλη ή ομάδες που δεν συμμετέχουν, αλλά θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην επίτευξη των στόχων της διακυβερνητικής δομής; 27

Τα μέλη που συμμετέχουν εκπροσωπούν πλήθος συμφερόντων; Τα μέλη μπορεί να προέρχονται από διαφορετικές ομάδες, Δημόσιες Υπηρεσίες, τη βιομηχανία, ομάδες πολιτών, ομάδες ειδικών ενδιαφερόντων, Μή-Κυβερνητικές Οργανώσεις, ακαδημαϊκό και εκπαιδευτικό πεδίο, φορείς προστατευόμενων περιοχών κλπ. νητικής δομής: Ομάδα συντονισμού Επιστημονική-τεχνική ομάδα Μέλη Σε επίπεδο εθνικής δασικής διακυβερνητικής δομής μπορούν να δημιουργηθούν επιτροπές μελών από διαφορετικές περιφέρειες. Β. Δημιουργία βασικών ρόλων και δομών Γ. Περιγραφή ρόλων, ευθύνης και λογοδοσίας Αφού εντοπιστούν τα μέλη που θα συμμετέχουν στο δασικό διακυβερνητικό συμβούλιο, πρέπει να αναπτυχθεί μία οργανωτική δομή που θα επιτρέπει ενεργή συμμετοχή και λήψη απόφασης από το συμβούλιο. Είναι πολύ σημαντικό η διαδικασία λήψης απόφασης να είναι συμμετοχική και διαφανής, να αντανακλά την κοινωνικοοικονομική και πολιτισμική πραγματικότητα και πάνω από όλα να επιδιώκει κοινωνική συμφωνία ανάμεσα στα μέλη. Η εμπειρία των τοπικών διακυβερνητικών συμβουλίων που λειτούργησαν μέσω του έργου INFORM-LIFE, έδειξε ότι τρία βασικά επίπεδα είναι απαραίτητα για την επιτυχή λειτουργία μίας δασικής διακυβερ- Η ακριβής περιγραφή των ρόλων και της ευθύνης είναι πολύ σημαντικά για την προώθηση της λογοδοσίας και της διαφάνειας που πρέπει να αποτελούν βασικές αρχές κάθε δασικής διακυβερνητικής δομής. Η λογοδοσία μπορεί ιδιαίτερα να ενισχυθεί αν υπάρχουν τα εξής: ξεκάθαρο σχέδιο στόχων και δραστηριοτήτων, επιχειρησιακή δομή διακυβερνητικής διαδικασίας για λήψη απόφασης και κριτήρια συμμετοχής. Η διαφάνεια επίσης μπορεί να ενισχυθεί μέσω της δημοσιοποίησης των δράσεων και αποφάσεων ή αν υπάρχουν οικονομικές εισροές για την λειτουργία της συγκεκριμένης δομής μέσω κάποιου ανεξάρτητου ελέγχου. 28

Ερωτήσεις-κλειδιά για την προώθηση της λογοδοσίας Ποιος λογοδοτεί; Ποια θέματα χρήζουν λογοδοσίας σε σχέση με τον ρόλο των μελών; Σε ποιον γίνεται η λογοδοσία; Δ. Διαμόρφωση πολιτικών, κανονισμών και βασικών κανόνων λειτουργίας Στην αρχή της λειτουργίας μίας δασικής διακυβερνητικής δομής η συνεργασία μεταξύ των μελών είναι δύσκολη, καθώς στην Ελληνική δασική πράξη ιδιαίτερα δεν υπάρχει «κουλτούρα» ομαδικής λειτουργίας εκπροσώπων διαφορετικών συμφερόντων για τα δάση και τις δασικές εκτάσεις, ειδικότερα με στόχο την επίτευξη της κοινωνικής συμφωνίας. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό επομένως να εμπεδωθεί στα μέλη που συμμετέχουν η αρχή να ακούνε και να αντιμετωπίζουν με σεβασμό τα υπόλοιπα μέλη. Γι αυτό πρέπει να διαμορφώνονται πολιτικές, κανονισμοί και βασικοί κανόνες λειτουργίας της διακυβέρνησης. Οι πολιτικές πρέπει να αντανακλούν τις αξίες που εκπροσωπούνται στο διακυβερνητικό συμβούλιο, να θέτουν τα όρια δράσεων και τις αρχές λήψης αποφάσεων. Πρέπει επίσης να διαμορφώνονται εκτελεστικές πολιτικές για την λειτουργία των διακυβερνητικών συμβουλίων. Τέλος, είναι σημαντικό να διαμορφώνονται βασικοί κανόνες για την αντιμετώπιση της σύγκρουσης συμφερόντων. 29

Αντιπυρική ζώνη, δάσος Θάσου 30

Βασικά μηνύματα Επόμενα βήματα Η εμπειρία από την λειτουργία τόσο του Εθνικού όσο και των Τοπικών Διακυβερνητικών Συμβουλίων Δασών μπορεί γενικά να αποτιμηθεί ως θετική, ιδιαίτερα αν ληφθεί υπόψη ότι η δασική διακυβέρνηση λειτούργησε με οργανωμένο τρόπο με τις συγκεκριμένες δομές για πρώτη φορά στην Ελλάδα μέσω του έργου INFORM-LIFE. Όλοι οι αρχικοί στόχοι που τέθηκαν κατά την πιλοτική εφαρμογή των Διακυβερνητικών Συμβουλίων δασών επιτεύχθηκαν πλήρως. κτικές της αειφορικής διαχείρισης των δασών είναι πολύ μικρή, ενώ υπάρχει η αντίληψη ότι η διαχείριση των δασών αποτελεί αποκλειστικά ευθύνη της τοπικής Δασικής Υπηρεσίας και κατά συνέπεια δεν είναι σημαντική η συμμετοχή σε οποιαδήποτε διακυβερνητική δομή διαμόρφωσης πολιτικής για την τοπική δασική αειφορία, ιδιαίτερα εφόσον δεν υπάρχει σαφής και άμεση σχέση με την βελτίωση της «ατομικής» οικονομικής κατάστασης. Σε τοπικό επίπεδο η λειτουργία του Τοπικού Διακυβερνητικού Συμβουλίου Δασών Κάτω Νευροκοπίου ήταν θετικότερη κυρίως από άποψη συμμετοχικότητας από εκείνη του Τοπικού Διακυβερνητικού Συμβουλίου Δασών. Αυτό κυρίως αντανακλά την διαφορετική «στάση» της τοπικής κοινωνίας της Θάσου σε σχέση με την τοπική κοινωνία του Κάτω Νευροκοπίου ως προς την αειφορική διαχείριση των δασικών πόρων. Στη Θάσο η λειτουργική σχέση της τοπικής κοινωνίας με τις αρχές και τις πρα Τα κυριότερα βασικά μηνύματα από τις πρακτικές της δασικής διακυβέρνησης στην Ελλάδα που άρχισαν να λειτουργούν πρόσφατα με το έργο INFORM-LIFE μπορούν να συνοψισθούν ως ακολούθως: Η δασική διακυβέρνηση με επίκεντρο την διαμόρφωση πολιτικής για την αειφορική διαχείριση των δασών τόσο σε εθνικό/ περιφερειακό όσο και σε τοπικό επίπεδο είναι περίπλοκη διαδικασία. Αυτό κυρίως διότι απαιτείται αποδοχή από τα μέλη των βασικών αρχών της λογοδοσίας, της διαφάνειας, της συμμετοχικότητας και της δίκαιης αντιμετώπι- 31

σης που συνδέονται με περισσότερο εξωστρεφείς τρόπους άσκησης της δασοπονίας από τις υπεύθυνες Δασικές Υπηρεσίες από ότι στο παρελθόν. Η χωρική κλίμακα και κατά συνέπεια η αρχή της επικουρικότητας είναι σημαντική για αποτελεσματική δασική διακυβέρνηση. Η δασική διακυβέρνηση πρέπει να είναι πολυ-συμμετοχική, καθώς πολλά από τα προβλήματα που σχετίζονται με την αειφορική διαχείριση των δασικών πόρων είναι πολυ-τομεακά και προϋποθέτουν συνέργειες μεταξύ διαφορετικών φορέων. Υπάρχει ανάγκη εκπαίδευσης των στελεχών των Δασικών Υπηρεσιών σε εργαλεία πολιτικής και λήψης απόφασης με προσεγγίσεις και από την βάση προς την κορυφή αλλά και από την κορυφή προς την βάση αλλά και σε εργαλεία διαχείρισης γνώσης. Ποια πρέπει να είναι τα επόμενα βήματα για την βελτίωση της δασικής διακυβέρνησης με επίκεντρο την πολιτική αειφορικής διαχείρισης των δασών και την παρακολούθηση εφαρμογής της στην Ελλάδα; Οι δομές του Εθνικού και των Τοπικών Διακυβερνητικών Συμβουλίων πρέπει να διατηρηθούν και να επεκταθούν. Ο ρόλος της ομάδας συντονισμού στο Εθνικό Διακυβερνητικό Συμβούλιο πρέπει να θεσμοθετηθεί, καθώς μία σημαντική πρόκληση στην δασική διακυβέρνηση δεν είναι μόνο η ικανότητα να παράγεται γνώση, αλλά και ικανότητα να επικοινωνείται αυτή η γνώση και να μετατρέπεται σε πολιτική. Η οργάνωση του Εθνικού Διακυβερνητικού Συμβουλίου πρέπει να κλιμακωθεί προς τα πάνω με δικτύωση των Τοπικών Διακυβερνητικών Συμβουλίων. Το Εθνικό Διακυβερνητικό Συμβούλιο Δασών πρέπει να πάρει νομική κάλυψη με έκδοση σχετικού ΦΕΚ, καθώς θα διευκολύνεται η συμμετοχή των στελεχών των Δασικών Υπηρεσιών στις συναντήσεις εργασίας. Τα Τοπικά Διακυβερνητικά Συμβούλια πρέπει να αποτελέσουν μέρος της σύνταξης και εφαρμογής των δασικών διαχειριστικών σχεδίων. Τα στελέχη των Δασικών Υπηρεσιών πρέπει να εκπαιδευτούν σε εργαλεία πολιτικής, λήψης απόφασης και διαχείρισης γνώσης. Η δασική διακυβέρνηση πρέπει εκτός από τους δασικούς πόρους να επικεντρωθεί στις διατομεακές συνέργειες για τα δάση και την συνεργασία με άλλους συναφείς φορείς. 32

Βιβλιογραφία Andersen, K. (2006). Understanding decentralized forest governance: an application of the institutional analysis and development framework. Sustainability: Science, Practice & Policy, Vol. 2(1): 25-35, http://ejournal.nbii.org Cowling, P., DeValue, K. and Rosenbaum, K. (2014). Assessing forest governance: A practical guide to data collection, analysis and use. PROFOR and FAO, Washington, DC. http://www.inform-life.gr International Model Forest Network (2008). Guide to Model Forest Governance, Canada, 19pp. Larson, A.M. and Petkova, E. (2011). An introduction to Forest Governance, People and REDD+ in Latin America: Obstacles and Opportunities, Forests 2: 86-111. Maidel, M., Cheney, E. and Rametsteiner, E. (2012). A common framework to assess and monitor forest governance, ETFRN News 53: 55-63. Mayers, J., Bass, S. and Macqueen, D. (2002). The Pyramid: A diagnostic and planning tool for good forest governance. IIED, London, 57pp. Milledge, S.A.H., Gelvas, I.K. and Ahrends, A. (2007). Forestry, Governance and National Development: Lessons learned from a logging boom in Southern Tanzania. TRAFFIC fast/southern Africa/Tanzania Development Partners Group/ Ministry of Natural Resources of Tourism, Dar es Salaam, Tanzania, 252pp. Moore, P., Greiber, T. and Baig, S. (2010). Strengthening Voices for Better Choices. Forest Governance and law enforcement: Findings from the field. IUCN, Switzerland, 33pp. Naughton-treves, L. and Day, C. 92012). Lessons about land tenure, forest governance and REDD+ case studies from Africa, Asia and Latin America. Madison, Wisconsin, USA, 112pp. Available at US- AID: www.rmportal.net Plumptre, T. and Graham, J. (1999). Governance and Good Governance, International and Aboriginal Perspectives. Institute on Governance, Ottawa. Rayner, J., Buck, A. and Katila, P. (2010). Embracing complexity in international forest governance: a way forward. IUFRO, pp36. 33

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Οι συγγραφείς εκφράζουν τις ευχαριστίες τους σε όλα τα μέλη του Εθνικού Διακυβερνητικού Συμβουλίου Δασών και τα μέλη των Τοπικών Διακυβερνητικών Συμβουλίων Δασών Κάτω Νευροκοπίου και Θάσου που δημιουργήθηκαν στα πλαίσια του έργου INFORM-LIFE για την συνεργασία τους, την ενεργή συμμετοχή και τις γνώσεις και εμπειρίες που παρείχαν για την λειτουργία αυτών των δομών. Οι συγγραφείς εκφράζουν επίσης την ευγνωμοσύνη τους για την οικονομική υποστήριξη του έργου INFORM από το Πρόγραμμα LIFE+ της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και την συγχρηματοδότηση από τη Γενική Διεύθυνση Ανάπτυξης και Προστασίας Δασών και Φυσικού Περιβάλλοντος του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ) και το ΤΕΙ Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης. Περισσότερες πληροφορίες για το έργο INFORM-LIFE στην ιστοσελίδα: http://www.inform-life.gr 34

35

Πληροφορίες επικοινωνίας: Καθηγήτρια Βασιλική Kαζάνα Συντονίστρια έργου Εργαστήριο Δασικής Διαχείρισης & Οικονομίας Τμήμα Δασοπονίας & Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης (ΤΕΙ-ΑΜΘ) 1ο χλμ Δράμας-Μικροχωρίου 66100 Δράμα ΕΛΛΑΔΑ / GREECE Κύρια ομάδα έργου: Άγγελος Καζακλής Αναστασία Μπουτσιμέα Παρασκευή Κουτσώνα Χρήστος Σταματίου Δημήτριος Ράπτης Τηλ.: +30 2521060422 Φαξ: +302521060411 E-mail: vkazana@gmail.com vkazana@teikav.edu.gr info@inform-life.gr Ιστοσελίδα του έργου INFORM-LIFE: www.inform-life.gr ISBN: 978-960-363-047-0 36